Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ ba và thứ tư, nền kinh tế tri thức phát triển mạnh mẽ đã đặt ra yêu cầu đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục nhằm nâng cao chất lượng nguồn nhân lực. Tại Việt Nam, Nghị quyết số 29/NQ-TW năm 2013 và Nghị quyết số 88/2014/QH13 của Quốc hội đã nhấn mạnh việc đổi mới chương trình, sách giáo khoa giáo dục phổ thông, hướng tới phát triển toàn diện phẩm chất và năng lực của học sinh. Trong đó, môn Khoa học tự nhiên đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành năng lực khoa học tự nhiên, đặc biệt là năng lực tìm hiểu tự nhiên cho học sinh trung học cơ sở (THCS).

Tuy nhiên, thực tế cho thấy việc sử dụng bài tập có nội dung thực nghiệm trong dạy học môn Khoa học tự nhiên còn hạn chế, dẫn đến việc phát triển năng lực tìm hiểu tự nhiên của học sinh chưa đạt hiệu quả cao. Đề tài “Xây dựng hệ thống bài tập có nội dung thực nghiệm chủ đề acid - base - pH - oxide - muối nhằm phát triển năng lực tìm hiểu tự nhiên cho học sinh lớp 8” được thực hiện nhằm giải quyết vấn đề này. Nghiên cứu tập trung vào việc thiết kế và áp dụng hệ thống bài tập thực nghiệm phù hợp với chương trình giáo dục phổ thông mới, thực nghiệm tại hai trường THCS Mậu Lương và Xanh Tuệ Đức, Hà Nội trong năm học 2023-2024.

Mục tiêu nghiên cứu là xây dựng hệ thống bài tập có nội dung thực nghiệm chất lượng, phong phú, giúp phát triển năng lực tìm hiểu tự nhiên cho học sinh lớp 8, đồng thời hỗ trợ giáo viên trong việc tổ chức dạy học hiệu quả. Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc nâng cao chất lượng dạy học môn Khoa học tự nhiên, góp phần đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát triển năng lực học sinh.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về năng lực và phát triển năng lực trong giáo dục, đặc biệt là năng lực tìm hiểu tự nhiên (NL THTN) theo chương trình giáo dục phổ thông 2018 của Bộ Giáo dục và Đào tạo. NL THTN được hiểu là khả năng thực hiện các kỹ năng cơ bản như quan sát, thu thập thông tin, phân tích, xử lý số liệu, giải thích và dự đoán các hiện tượng tự nhiên và đời sống. Cấu trúc năng lực này bao gồm các biểu hiện cụ thể như đề xuất vấn đề, xây dựng giả thuyết, lập kế hoạch thực hiện, thu thập và xử lý dữ liệu, viết báo cáo và ra quyết định.

Ngoài ra, nghiên cứu áp dụng mô hình dạy học hợp tác và phương pháp dạy học tích cực nhằm phát triển năng lực cho học sinh. Các khái niệm chính bao gồm: bài tập có nội dung thực nghiệm (BTTN) là các bài tập gắn liền với các hiện tượng thí nghiệm hoặc tình huống thực tế trong phòng thí nghiệm; năng lực tìm hiểu tự nhiên; phương pháp dạy học hợp tác; và các kỹ năng thực hành thí nghiệm.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận và thực tiễn. Về lý luận, tác giả tổng hợp, phân tích các công trình nghiên cứu, tài liệu chuyên ngành về năng lực tìm hiểu tự nhiên và bài tập có nội dung thực nghiệm trong dạy học môn Khoa học tự nhiên.

Về thực tiễn, nghiên cứu tiến hành điều tra khảo sát với 29 giáo viên và 213 học sinh tại hai trường THCS Mậu Lương và Xanh Tuệ Đức, Hà Nội. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu thuận tiện với đối tượng là giáo viên và học sinh lớp 8 đang giảng dạy và học tập môn Khoa học tự nhiên. Dữ liệu thu thập qua phiếu khảo sát trực tuyến (Google Forms), phỏng vấn sâu, dự giờ và quan sát thực tế.

Phân tích dữ liệu sử dụng phương pháp thống kê mô tả, biểu đồ tần suất, phần trăm để đánh giá thực trạng sử dụng bài tập thực nghiệm và năng lực tìm hiểu tự nhiên của học sinh. Thực nghiệm sư phạm được tiến hành trong năm học 2023-2024 nhằm đánh giá tính khả thi và hiệu quả của hệ thống bài tập xây dựng.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức và tầm quan trọng của bài tập thực nghiệm: 89,7% giáo viên quan tâm đến việc phát triển năng lực tìm hiểu tự nhiên cho học sinh, trong đó 86,2% đánh giá việc sử dụng bài tập có nội dung thực nghiệm là rất cần thiết hoặc cần thiết. Học sinh cũng đánh giá cao tầm quan trọng của năng lực này với 92% cho rằng năng lực tìm hiểu tự nhiên là quan trọng hoặc rất quan trọng.

  2. Thực trạng sử dụng bài tập thực nghiệm: 46,9% học sinh cho biết chỉ thỉnh thoảng được làm thí nghiệm trong giờ học, 21,6% thường xuyên, còn lại ít hoặc chưa bao giờ. Về dạng bài tập, gần 100% học sinh thích các bài tập thực nghiệm do giáo viên hoặc chính học sinh thực hiện trong phòng thí nghiệm, trong khi các dạng mô phỏng bằng lời nói hoặc hình vẽ ít được ưa chuộng.

  3. Khó khăn trong thiết kế và sử dụng bài tập thực nghiệm: 72% giáo viên cho rằng thiếu thiết bị, dụng cụ thí nghiệm là rào cản lớn nhất. Ngoài ra, còn có khó khăn về thời gian, kỹ năng thiết kế bài tập và tổ chức lớp học. Học sinh gặp khó khăn chủ yếu ở việc giải thích hiện tượng và mất nhiều thời gian giải bài tập thực nghiệm.

  4. Hiệu quả và thái độ học sinh: 93% học sinh cảm thấy hứng thú, hiểu bài nhanh và khắc sâu kiến thức khi sử dụng bài tập có nội dung thực nghiệm. 85% học sinh mong muốn tăng cường sử dụng bài tập thực nghiệm trong các giờ học. Giáo viên đánh giá các phương pháp dạy học tích cực như dạy học dự án, dạy học hợp tác nhóm, STEM có hiệu quả cao trong phát triển năng lực tìm hiểu tự nhiên.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy việc sử dụng bài tập có nội dung thực nghiệm đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển năng lực tìm hiểu tự nhiên cho học sinh THCS. Sự quan tâm cao của giáo viên và học sinh đối với bài tập thực nghiệm phản ánh nhu cầu đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát triển năng lực. Tuy nhiên, thực trạng sử dụng còn hạn chế do thiếu điều kiện vật chất và kỹ năng thiết kế bài tập phù hợp.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả tương đồng với nhận định rằng bài tập thực nghiệm giúp học sinh phát triển kỹ năng quan sát, phân tích và vận dụng kiến thức vào thực tiễn, đồng thời tạo hứng thú học tập. Việc áp dụng phương pháp dạy học hợp tác và tích cực được xem là giải pháp hiệu quả để khắc phục khó khăn và nâng cao chất lượng dạy học.

Dữ liệu có thể được trình bày qua các biểu đồ tần suất về mức độ sử dụng bài tập thực nghiệm, biểu đồ đánh giá thái độ học sinh, và bảng phân tích các khó khăn của giáo viên và học sinh. Các bảng phân loại mức độ phát triển năng lực tìm hiểu tự nhiên cũng giúp minh họa rõ nét hiệu quả của hệ thống bài tập xây dựng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường trang bị thiết bị thí nghiệm: Các trường THCS cần được đầu tư đầy đủ dụng cụ, hóa chất phục vụ cho việc thực hành thí nghiệm nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho giáo viên và học sinh. Mục tiêu đạt 100% phòng thí nghiệm đủ điều kiện trong vòng 2 năm, do Ban giám hiệu và Sở Giáo dục chủ trì.

  2. Đào tạo nâng cao năng lực thiết kế bài tập thực nghiệm cho giáo viên: Tổ chức các khóa bồi dưỡng chuyên sâu về xây dựng bài tập có nội dung thực nghiệm và phương pháp dạy học tích cực. Mục tiêu 80% giáo viên môn Khoa học tự nhiên được tập huấn trong năm học tiếp theo, do Trung tâm bồi dưỡng giáo viên thực hiện.

  3. Phát triển hệ thống bài tập thực nghiệm phong phú, có tính hệ thống: Xây dựng bộ bài tập thực nghiệm chủ đề acid - base - pH - oxide - muối theo lộ trình từ dễ đến khó, đảm bảo tính liên thông và bổ sung nhau. Thời gian hoàn thành trong 1 năm, do nhóm nghiên cứu và tổ chuyên môn phối hợp thực hiện.

  4. Khuyến khích áp dụng phương pháp dạy học hợp tác và tích cực: Giáo viên cần tổ chức các hoạt động nhóm, dự án, thí nghiệm thực hành nhằm phát triển kỹ năng hợp tác và năng lực tìm hiểu tự nhiên cho học sinh. Mục tiêu áp dụng trong 70% tiết học môn Khoa học tự nhiên trong năm học tới, do giáo viên và tổ chuyên môn chịu trách nhiệm.

  5. Tăng cường đánh giá năng lực thực nghiệm trong các bài kiểm tra: Thiết kế các đề kiểm tra có bài tập thực nghiệm để đánh giá toàn diện năng lực tìm hiểu tự nhiên của học sinh, góp phần nâng cao động lực học tập. Mục tiêu áp dụng trong các kỳ kiểm tra định kỳ, do giáo viên và ban giám hiệu phối hợp thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên môn Khoa học tự nhiên THCS: Luận văn cung cấp hệ thống bài tập thực nghiệm cụ thể, phương pháp dạy học tích cực và kỹ thuật đánh giá năng lực, giúp giáo viên nâng cao hiệu quả giảng dạy và phát triển năng lực học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục và ban giám hiệu trường học: Tài liệu giúp hiểu rõ thực trạng, khó khăn và giải pháp phát triển năng lực tìm hiểu tự nhiên, từ đó xây dựng chính sách, kế hoạch đầu tư trang thiết bị và đào tạo giáo viên phù hợp.

  3. Nghiên cứu sinh, học viên cao học chuyên ngành Giáo dục học và Sư phạm Hóa học: Luận văn là nguồn tham khảo quý giá về phương pháp nghiên cứu, xây dựng bài tập thực nghiệm và thực nghiệm sư phạm trong lĩnh vực giáo dục khoa học tự nhiên.

  4. Các tổ chức, cá nhân phát triển chương trình giáo dục và tài liệu học tập: Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để thiết kế chương trình, sách giáo khoa và tài liệu bài tập phù hợp với xu hướng đổi mới giáo dục phát triển năng lực.

Câu hỏi thường gặp

  1. Bài tập có nội dung thực nghiệm là gì?
    Bài tập có nội dung thực nghiệm là các bài tập gắn liền với hiện tượng thí nghiệm hoặc tình huống thực tế trong phòng thí nghiệm, giúp học sinh vận dụng kiến thức lý thuyết và kỹ năng thực hành để giải quyết vấn đề.

  2. Tại sao cần phát triển năng lực tìm hiểu tự nhiên cho học sinh THCS?
    Năng lực tìm hiểu tự nhiên giúp học sinh quan sát, phân tích, giải thích và dự đoán các hiện tượng tự nhiên, từ đó phát triển tư duy khoa học, kỹ năng thực hành và khả năng vận dụng kiến thức vào đời sống.

  3. Khó khăn chính khi sử dụng bài tập thực nghiệm trong dạy học là gì?
    Khó khăn lớn nhất là thiếu thiết bị, dụng cụ thí nghiệm, thời gian tổ chức lớp học hạn chế và kỹ năng thiết kế bài tập phù hợp của giáo viên. Học sinh cũng gặp khó khăn trong việc giải thích hiện tượng và xử lý bài tập phức tạp.

  4. Phương pháp dạy học nào hiệu quả để phát triển năng lực tìm hiểu tự nhiên?
    Phương pháp dạy học hợp tác, dạy học dự án, STEM và các hoạt động trải nghiệm được đánh giá cao trong việc phát triển năng lực tìm hiểu tự nhiên, giúp học sinh chủ động, sáng tạo và hợp tác trong học tập.

  5. Làm thế nào để đánh giá năng lực tìm hiểu tự nhiên của học sinh?
    Đánh giá có thể thực hiện qua quan sát, phiếu học tập, bài kiểm tra có bài tập thực nghiệm, phỏng vấn, hồ sơ học tập và sản phẩm học tập. Kết hợp nhiều phương pháp giúp đánh giá khách quan và toàn diện hơn.

Kết luận

  • Luận văn đã xây dựng thành công hệ thống bài tập có nội dung thực nghiệm chủ đề acid - base - pH - oxide - muối phù hợp với chương trình giáo dục phổ thông mới, giúp phát triển năng lực tìm hiểu tự nhiên cho học sinh lớp 8.
  • Thực trạng sử dụng bài tập thực nghiệm hiện còn hạn chế do thiếu thiết bị và kỹ năng thiết kế bài tập của giáo viên.
  • Học sinh có thái độ tích cực, hứng thú cao khi tham gia các bài tập thực nghiệm, góp phần nâng cao hiệu quả học tập môn Khoa học tự nhiên.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể như tăng cường trang bị thiết bị, đào tạo giáo viên, phát triển hệ thống bài tập và áp dụng phương pháp dạy học tích cực nhằm nâng cao chất lượng dạy học.
  • Nghiên cứu mở ra hướng phát triển tiếp theo là mở rộng áp dụng hệ thống bài tập thực nghiệm cho các chủ đề khác và đánh giá lâu dài hiệu quả phát triển năng lực học sinh.

Hành động tiếp theo: Các trường THCS và giáo viên nên triển khai áp dụng hệ thống bài tập thực nghiệm đã xây dựng, đồng thời phối hợp với các cơ quan quản lý giáo dục để nâng cao điều kiện vật chất và năng lực chuyên môn. Độc giả quan tâm có thể liên hệ tác giả để nhận bộ bài tập và tài liệu hướng dẫn chi tiết.