Xác định cha, mẹ, con theo quy định của Luật Hôn nhân và Gia đình năm 2000

Pháp luật Dân sự nói chung và pháp luật Hôn nhân và Gia đình nói riêng của Việt Nam không có văn bản nào quy định về khái niệm “cha” mà nó chỉ được định nghĩa trong Từ điển Tiếng Việt. Lần đầu tiên khái niệm người cha được quy định ngay trong Bộ luật Dân sự Đức được ban hành năm 2002, được sửa đổi năm 2009 định nghĩa cha là “The father of a child is the man.Bên cạnh đó, Bộ luật Dân sự Đức năm 2002 cũng quy định : “The mother of a child is the woman who gave birth to it” (Section 1591). Tầm quan trọng của việc xác định cha mẹ con nằm ở việc đảm bảo các quyền lợi của con ngoài giá thú và tạo cơ sở cho việc thực hiện nghĩa vụ cấp dưỡng.

Trước khi có ngành Luật Hôn nhân và Gia đình, vấn đề xác định cha, mẹ, con chỉ là những điều luật, là một phần trong chế định Hôn nhân thuộc Bộ luật Dân sự và nó có những tên khác nhau qua các thời kỳ lịch sử. Các văn bản pháp luật điển hình của thời kỳ này gồm : - Quốc triều hình luật hay còn gọi Bộ luật Hồng Đức - Hoàng Việt luật lệ hay còn gọi Bộ luật Gia Long - Bộ Dân luật giản yếu năm 1883 - Bộ luật Dân sự Bắc kỳ năm 1931 - Hoàng Việt Trung kỳ hộ luật từ năm 1936 đến 1939 - Luật Gia đình năm 1959 - Sắc luật số 15/64 năm 1964 - Dân luật Sài Gòn năm 1972 Vấn đề xác định cha, mẹ, con không được quy định trong hai Bộ luật Hồng Đức và Gia Long một cách trực tiếp mà chỉ được quy định gián tiếp bằng một điều luật rất khắc khe đối với tội thông gian của người phụ nữ - người vợ ( Điều 401 Bộ luật Hồng Đức và Điều 322 Bộ luật Gia Long ) và do sự ảnh hưởng của tư tưởng Nho giáo mà chế độ phụ hệ ngự trị đời sống tinh thần và vật chất của người dân.

Bộ luật Dân sự năm 2005 là cơ sở pháp lý cho việc quy định chế định xác định cha, mẹ, con trong Luật Hôn nhân và Gia đình năm 2000 vì quan hệ pháp luật Hôn nhân và Gia đình là một bộ phận của quan hệ pháp luật Dân sự theo nghĩa rộng. Theo quy định của Bộ luật Dân sự Nhật Bản , “Bố hoặc mẹ ngay cả khi bị mất năng lực hành vi cũng không cần phải có sự đồng ý của người đại diện hợp pháp trong việc thừa nhận đứa trẻ” ( Điều 780) đã thể hiện sự tôn trọng tính thiêng liêng của quan hệ cha mẹ và con nên nó có quyền có sự ngoại lệ trên nhằm bảo vệ quyền lợi tuyệt đối , hạnh phúc gia đình cho đứa trẻ được nhận là con.

Riêng đối với những trường hợp chung sống với nhau như vợ chồng theo quy định tại Nghị quyết 35/2000/QH10 và Thông tư 01/2001/TTLT - TA NDTc - VKS NDTc - BTP như sau : - Chung sống như vợ chồng trong trường hợp trước ngày 03/01/1987 ( ngày Luật Hôn nhân và Gia đình năm 1986 có hiệu lực ) mà chưa đăng ký kết hôn nhưng tuân thủ đầy đủ các điều kiện kết hôn khác thì khuyến khích đăng ký kết hôn chứ không bắt buộc. Bộ luật Dân sự Nhật Bản quy định : “Sau khi đứa con sinh ra và người cha đã thừa nhận nó là con trong giá thú thì sẽ bị mất quyền từ chối ” ( Điều 776).

Hồ sơ cần thiết để xác định cha, mẹ, con bao gồm: Đơn yêu cầu xác nhận cha, mẹ, con, giấy khai sinh (nếu có), các tài liệu chứng minh quan hệ (ảnh chụp chung, thư từ,...), và giấy tờ tùy thân của các bên liên quan. Trong trường hợp cần thiết, tòa án có thể yêu cầu các bên cung cấp thêm chứng cứ hoặc tiến hành giám định ADN. Giám định ADN sẽ được tiến hành nếu có yêu cầu từ một trong các bên hoặc do tòa án chỉ định.

Thẩm quyền giải quyết vụ việc xác định cha, mẹ, con thuộc về Tòa án nhân dân cấp huyện nơi người yêu cầu hoặc người bị yêu cầu cư trú. Trình tự thủ tục được thực hiện theo quy định của Bộ luật Tố tụng Dân sự, bao gồm các bước: nộp đơn, thụ lý vụ án, thu thập chứng cứ, hòa giải (nếu có thể), và xét xử sơ thẩm.

Sau khi được xác định cha, mẹ, con có đầy đủ các quyền lợi như con trong giá thú, bao gồm quyền được hưởng sự chăm sóc, nuôi dưỡng, giáo dục, quyền được thừa kế tài sản, và quyền được mang họ của cha hoặc mẹ (nếu có thỏa thuận). Con cũng có quyền được biết về nguồn gốc của mình.

Cha mẹ có nghĩa vụ cấp dưỡng cho con chưa thành niên hoặc đã thành niên nhưng không có khả năng lao động và không có tài sản để tự nuôi sống. Mức cấp dưỡng do các bên thỏa thuận, nếu không thỏa thuận được thì tòa án sẽ quyết định. Ngoài ra, cha mẹ còn có các nghĩa vụ khác như tôn trọng nhân phẩm, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của con.

Các vướng mắc thường gặp trong thực tiễn xét xử các vụ việc xác định cha, mẹ, con bao gồm: chứng cứ không đầy đủ, các bên không hợp tác, khó khăn trong việc xác định thời điểm thụ thai, và các vấn đề liên quan đến quyền lợi của người thứ ba. Việc giám định ADN cũng có thể gặp khó khăn do chi phí cao hoặc do các bên từ chối thực hiện.

Để giải quyết các vướng mắc trong thực tiễn xét xử, cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan chức năng, nâng cao năng lực của đội ngũ cán bộ xét xử, và hoàn thiện pháp luật liên quan. Cần có quy định cụ thể về việc xác định cha, mẹ, con trong các trường hợp sinh con bằng phương pháp hỗ trợ sinh sản, mang thai hộ, và các trường hợp đặc biệt khác.

Xu hướng thay đổi quan niệm về gia đình, hôn nhân, và quan hệ huyết thống sẽ ảnh hưởng đến pháp luật về xác định cha, mẹ, con. Cần có sự nghiên cứu kỹ lưỡng về các xu hướng này để xây dựng pháp luật phù hợp với thực tiễn và bảo vệ quyền lợi của các bên liên quan.

Việc hoàn thiện pháp luật về xác định cha, mẹ, con cần tập trung vào việc bảo vệ quyền của trẻ em, đặc biệt là quyền được biết về nguồn gốc của mình và quyền được hưởng sự chăm sóc, nuôi dưỡng từ cha mẹ. Cần có các quy định cụ thể để bảo vệ trẻ em trong các trường hợp cha mẹ không kết hôn hoặc có tranh chấp về quan hệ huyết thống.