Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo theo Nghị quyết số 29-NQ/TW, việc phát triển phẩm chất và năng lực người học trở thành mục tiêu trọng tâm của các quốc gia trên thế giới. Tại Việt Nam, hoạt động trải nghiệm (HĐTN) được xem là một trong những phương pháp giáo dục tích cực nhằm giúp học sinh (HS) vận dụng kiến thức vào thực tiễn, phát triển năng lực tự học, hợp tác và sáng tạo. Môn Hóa học lớp 11, với đặc thù là môn khoa học tự nhiên gắn liền giữa lý thuyết và thực nghiệm, đòi hỏi phải đổi mới phương pháp dạy học để tăng cường tính trải nghiệm, giúp HS hứng thú và phát triển năng lực thực tiễn.

Nghiên cứu tập trung khảo sát thực trạng tổ chức HĐTN trong dạy học môn Hóa học lớp 11 tại các trường Trung học phổ thông (THPT) quận 9, Thành phố Hồ Chí Minh trong năm học 2019-2020. Qua đó, đề xuất các biện pháp nâng cao chất lượng HĐTN nhằm phát triển năng lực hóa học và phẩm chất cho HS. Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc đổi mới phương pháp dạy học, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục môn Hóa học, đồng thời tạo môi trường học tập tích cực, phát huy tính chủ động, sáng tạo của HS.

Theo khảo sát, quận 9 có khoảng 4 trường THPT tham gia nghiên cứu với tổng số HS lớp 11 khoảng vài nghìn em. Kết quả khảo sát nhận thức của cán bộ quản lý, giáo viên và HS cho thấy đa số đều nhận thức đúng về vai trò, mục tiêu của HĐTN, tuy nhiên còn tồn tại hạn chế trong tổ chức và đánh giá kết quả. Nghiên cứu nhằm xây dựng quy trình tổ chức, đa dạng hóa hình thức và phương pháp tổ chức HĐTN, đồng thời đầu tư nguồn lực phù hợp để nâng cao hiệu quả dạy học môn Hóa học lớp 11 tại địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết học tập trải nghiệm nổi bật của các nhà giáo dục như John Dewey, Kurt Lewin, Jean Piaget và David Kolb. Dewey nhấn mạnh “học qua làm” và sự gắn kết giữa kinh nghiệm và giáo dục, cho rằng học tập là quá trình tích hợp kinh nghiệm sống và giáo dục. Lewin phát triển mô hình học tập trải nghiệm gồm 4 giai đoạn: kinh nghiệm cụ thể, quan sát phản ánh, hình thành khái niệm trừu tượng và thử nghiệm ứng dụng. Piaget tập trung vào sự phát triển nhận thức qua các giai đoạn và vai trò của trải nghiệm trong hình thành biểu tượng và tư duy. Kolb phát triển lý thuyết học tập trải nghiệm, coi học tập là quá trình chuyển đổi kinh nghiệm thành kiến thức thông qua vòng lặp giữa trải nghiệm và phản ánh.

Các khái niệm chính trong nghiên cứu bao gồm:

  • Hoạt động trải nghiệm (HĐTN): Hoạt động giáo dục trong đó HS trực tiếp tham gia, tương tác với đối tượng học tập để chiếm lĩnh kiến thức, phát triển phẩm chất và năng lực.
  • Năng lực hóa học: Bao gồm năng lực nhận thức kiến thức, năng lực tìm tòi khám phá, năng lực vận dụng kiến thức vào thực tiễn và năng lực giải quyết vấn đề.
  • Phương pháp dạy học tích cực: Tập trung vào sự chủ động, sáng tạo của HS thông qua các hoạt động thực hành, thí nghiệm và dự án.
  • Đánh giá kết quả HĐTN: Bao gồm đánh giá quá trình và kết quả học tập dựa trên sự tham gia, sản phẩm và thái độ của HS.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận và thực tiễn.

  • Nguồn dữ liệu:

    • Tài liệu lý luận, các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước về HĐTN và dạy học môn Hóa học.
    • Dữ liệu khảo sát thực trạng tại 4 trường THPT quận 9, TP. Hồ Chí Minh gồm THPT Nguyễn Huệ, THPT Phước Long, THPT Long Trường và THPT Nguyễn Văn Tăng.
    • Đối tượng khảo sát gồm cán bộ quản lý, giáo viên dạy Hóa học lớp 11 và HS lớp 11 với tổng mẫu khảo sát khoảng vài trăm người.

  • Phương pháp thu thập dữ liệu:

    • Bảng hỏi khảo sát nhận thức, thực trạng tổ chức HĐTN.
    • Quan sát trực tiếp các tiết dạy Hóa học có tổ chức HĐTN.
    • Phỏng vấn sâu giáo viên và HS để bổ sung thông tin.
    • Thực nghiệm sư phạm tại trường THPT Nguyễn Văn Tăng với lớp thực nghiệm và lớp đối chứng.

  • Phương pháp phân tích:

    • Sử dụng phần mềm SPSS để xử lý số liệu khảo sát, phân tích thống kê mô tả và kiểm định độ tin cậy.
    • Phân tích so sánh giữa các nhóm đối tượng khảo sát.
    • Đánh giá kết quả thực nghiệm dựa trên sự thay đổi về thái độ, hứng thú và năng lực của HS.

  • Timeline nghiên cứu:

    • Thu thập và xử lý dữ liệu khảo sát trong năm học 2019-2020.
    • Thực nghiệm sư phạm kéo dài một học kỳ tại trường THPT Nguyễn Văn Tăng.
    • Tổng hợp, phân tích và hoàn thiện luận văn trong quý đầu năm 2020.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức về HĐTN:
    Khoảng 85% cán bộ quản lý, 90% giáo viên và 80% HS nhận thức đúng về bản chất, mục tiêu và ý nghĩa của HĐTN trong dạy học môn Hóa học lớp 11. Điều này cho thấy sự đồng thuận cao về vai trò của HĐTN trong đổi mới giáo dục.

  2. Thực trạng tổ chức HĐTN:

    • Chỉ khoảng 60% giáo viên thường xuyên tổ chức các hoạt động trải nghiệm trong tiết học Hóa học.
    • Hình thức tổ chức chủ yếu là thí nghiệm đơn giản và trò chơi kiến thức, chưa đa dạng về phương pháp và hình thức.
    • Khoảng 40% HS cho biết các hoạt động trải nghiệm chưa thực sự hấp dẫn và chưa gắn kết chặt chẽ với thực tiễn cuộc sống.

  3. Đánh giá kết quả HĐTN:

    • Việc đánh giá kết quả HĐTN còn mang tính hình thức, chủ yếu dựa trên kết quả bài tập và sự tham gia của HS, chưa có công cụ đánh giá toàn diện về năng lực và phẩm chất.
    • Chỉ khoảng 35% giáo viên sử dụng các phương pháp đánh giá đa dạng như thuyết trình, báo cáo nhóm hay sản phẩm sáng tạo.

  4. Nguồn lực và điều kiện tổ chức:

    • Các trường THPT quận 9 còn hạn chế về cơ sở vật chất phục vụ HĐTN, đặc biệt là thiết bị thí nghiệm và tài liệu hướng dẫn.
    • Đội ngũ giáo viên có trình độ chuyên môn tốt nhưng thiếu các khóa đào tạo chuyên sâu về tổ chức HĐTN.
    • Sự phối hợp giữa nhà trường, phụ huynh và địa phương trong tổ chức HĐTN còn yếu, ảnh hưởng đến hiệu quả hoạt động.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy mặc dù nhận thức về HĐTN trong dạy học môn Hóa học lớp 11 ở các trường THPT quận 9 khá tốt, nhưng việc tổ chức và đánh giá còn nhiều hạn chế. Nguyên nhân chủ yếu do thiếu đa dạng hình thức tổ chức, hạn chế về nguồn lực và chưa có quy trình tổ chức bài bản. So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, tình trạng này tương đồng với nhiều địa phương khác, nơi mà việc đổi mới phương pháp dạy học còn chậm và chưa đồng bộ.

Việc tổ chức HĐTN chưa thực sự phát huy hết tiềm năng do chưa khai thác hiệu quả các mô hình học tập trải nghiệm như học tập dự án, học tập qua thí nghiệm thực tế hay các hoạt động sáng tạo. Điều này làm giảm sự hứng thú và khả năng vận dụng kiến thức của HS. Ngoài ra, việc đánh giá kết quả HĐTN còn mang tính hình thức, chưa phản ánh đúng năng lực thực tế của HS, gây khó khăn trong việc điều chỉnh phương pháp dạy học.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ nhận thức đúng về HĐTN của các nhóm đối tượng, biểu đồ tròn về tỷ lệ sử dụng các hình thức tổ chức HĐTN, và bảng so sánh kết quả đánh giá giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng trong thực nghiệm sư phạm. Những biểu đồ này giúp minh họa rõ nét các điểm mạnh và hạn chế trong thực trạng tổ chức HĐTN.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng quy trình tổ chức HĐTN chuẩn hóa:
    Thiết kế quy trình chi tiết từ khâu chuẩn bị, triển khai đến đánh giá HĐTN trong môn Hóa học lớp 11, đảm bảo tính hệ thống và khả thi. Thời gian thực hiện trong vòng 1 năm học, do phòng giáo dục phối hợp với các trường THPT quận 9 triển khai.

  2. Đa dạng hóa hình thức tổ chức HĐTN:
    Khuyến khích giáo viên áp dụng các hình thức như học tập dự án, thí nghiệm thực tế, trò chơi giáo dục, và hoạt động nhóm sáng tạo. Mục tiêu tăng tỷ lệ tổ chức HĐTN lên trên 80% trong các tiết học. Thời gian áp dụng từ học kỳ II năm học 2020-2021.

  3. Phối hợp các phương pháp tổ chức HĐTN:
    Kết hợp phương pháp dạy học tích cực, phương pháp vấn đáp, thí nghiệm và công nghệ thông tin để nâng cao hiệu quả trải nghiệm. Đào tạo giáo viên về kỹ năng tổ chức và ứng dụng công nghệ trong HĐTN. Thời gian đào tạo và triển khai trong 6 tháng đầu năm 2021.

  4. Đầu tư nguồn lực và cơ sở vật chất:
    Trang bị thiết bị thí nghiệm hiện đại, tài liệu hướng dẫn và phần mềm hỗ trợ dạy học trải nghiệm. Tăng cường hợp tác với các tổ chức, doanh nghiệp địa phương để hỗ trợ nguồn lực. Kế hoạch đầu tư kéo dài 2 năm, bắt đầu từ năm học 2020-2022.

  5. Xây dựng hệ thống đánh giá kết quả HĐTN đa chiều:
    Phát triển công cụ đánh giá dựa trên sản phẩm, thái độ, kỹ năng và năng lực của HS. Tổ chức tập huấn cho giáo viên về đánh giá năng lực và phẩm chất qua HĐTN. Thời gian thực hiện trong năm học 2021-2022.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên môn Hóa học THPT:
    Giúp nâng cao kỹ năng tổ chức hoạt động trải nghiệm, đổi mới phương pháp dạy học, từ đó tăng cường hứng thú và năng lực học tập của HS.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục:
    Cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng chính sách, quy trình tổ chức HĐTN phù hợp với điều kiện thực tế của các trường THPT, đặc biệt tại các quận đô thị như quận 9.

  3. Nhà nghiên cứu giáo dục và sinh viên cao học ngành Giáo dục học:
    Là tài liệu tham khảo quý giá về lý thuyết và thực tiễn tổ chức HĐTN trong dạy học môn Hóa học, góp phần phát triển nghiên cứu về đổi mới phương pháp dạy học tích cực.

  4. Phụ huynh và cộng đồng địa phương:
    Hiểu rõ vai trò của HĐTN trong phát triển năng lực và phẩm chất của HS, từ đó phối hợp hỗ trợ nhà trường trong các hoạt động giáo dục trải nghiệm.

Câu hỏi thường gặp

  1. Hoạt động trải nghiệm trong dạy học môn Hóa học là gì?
    Hoạt động trải nghiệm là quá trình HS trực tiếp tham gia các hoạt động thực tiễn, thí nghiệm, dự án nhằm vận dụng kiến thức hóa học vào thực tế, phát triển năng lực và phẩm chất. Ví dụ như thí nghiệm “Pin sinh học” giúp HS hiểu sâu về phản ứng hóa học.

  2. Tại sao cần đổi mới phương pháp dạy học môn Hóa học lớp 11?
    Phương pháp truyền thống thường tập trung vào ghi nhớ và giải bài tập, chưa phát huy được năng lực thực hành và sáng tạo của HS. Đổi mới giúp HS hứng thú, chủ động và phát triển toàn diện hơn.

  3. Các hình thức tổ chức HĐTN phổ biến hiện nay là gì?
    Bao gồm thí nghiệm trong phòng lab, học tập dự án, trò chơi giáo dục, thực địa, và các hoạt động nhóm sáng tạo. Mỗi hình thức giúp HS phát triển kỹ năng khác nhau như tư duy phản biện, hợp tác và giải quyết vấn đề.

  4. Làm thế nào để đánh giá hiệu quả của HĐTN?
    Đánh giá dựa trên sự tham gia tích cực, sản phẩm học tập, kỹ năng vận dụng kiến thức và thái độ học tập của HS. Ví dụ, đánh giá qua báo cáo dự án hoặc thuyết trình nhóm giúp phản ánh năng lực thực tế.

  5. Những khó khăn thường gặp khi tổ chức HĐTN là gì?
    Thiếu nguồn lực vật chất, hạn chế về kỹ năng tổ chức của giáo viên, thời gian học hạn chế và sự phối hợp chưa chặt chẽ giữa nhà trường và phụ huynh. Giải pháp là đào tạo giáo viên, đầu tư thiết bị và xây dựng quy trình tổ chức bài bản.

Kết luận

  • Hoạt động trải nghiệm trong dạy học môn Hóa học lớp 11 tại các trường THPT quận 9, TP. Hồ Chí Minh có vai trò quan trọng trong phát triển năng lực và phẩm chất HS, góp phần đổi mới phương pháp dạy học.
  • Nhận thức của cán bộ quản lý, giáo viên và HS về HĐTN khá tốt, nhưng thực trạng tổ chức và đánh giá còn nhiều hạn chế do thiếu đa dạng hình thức và nguồn lực.
  • Nghiên cứu đề xuất 4 biện pháp chủ yếu: xây dựng quy trình tổ chức chuẩn hóa, đa dạng hóa hình thức tổ chức, phối hợp phương pháp tổ chức và đầu tư nguồn lực phù hợp.
  • Thực nghiệm sư phạm tại trường THPT Nguyễn Văn Tăng cho thấy HĐTN giúp HS hứng thú và sáng tạo hơn trong học tập môn Hóa học.
  • Các bước tiếp theo cần tập trung đào tạo giáo viên, hoàn thiện công cụ đánh giá và tăng cường hợp tác giữa nhà trường, phụ huynh và địa phương để nâng cao hiệu quả HĐTN.

Hành động ngay: Các trường THPT quận 9 nên triển khai áp dụng quy trình tổ chức HĐTN theo đề xuất, đồng thời phối hợp với phòng giáo dục để tổ chức các khóa đào tạo nâng cao năng lực cho giáo viên nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn Hóa học.