Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục phổ thông tại Việt Nam, việc nâng cao chất lượng dạy học và phát triển năng lực học sinh trở thành yêu cầu cấp thiết. Theo báo cáo khảo sát tại trường Trung học phổ thông Nguyễn Trung Trực, thành phố Rạch Giá, tỉnh Kiên Giang, hiện nay đa số giáo viên (100%) tập trung vào mục tiêu truyền đạt kiến thức và phát triển tư duy độc lập, sáng tạo cho học sinh, trong khi chỉ khoảng 35% chú trọng phát triển năng lực hợp tác. Thực trạng này phản ánh sự thiếu đồng bộ trong việc áp dụng phương pháp dạy học hợp tác, đặc biệt trong môn Ngữ văn lớp 12. Mục tiêu nghiên cứu nhằm tìm hiểu thực trạng tổ chức hoạt động nhóm trong dạy học Ngữ văn theo hướng phát triển năng lực hợp tác cho học sinh lớp 12, từ đó đề xuất các biện pháp nâng cao hiệu quả dạy học và phát triển năng lực hợp tác. Nghiên cứu được thực hiện trong năm học 2016-2017 tại trường THPT Nguyễn Trung Trực, với đối tượng khảo sát gồm 127 giáo viên và 538 học sinh lớp 12. Ý nghĩa của nghiên cứu được thể hiện qua việc góp phần đổi mới phương pháp dạy học, nâng cao chất lượng giáo dục Ngữ văn, đồng thời phát triển kỹ năng hợp tác – một năng lực quan trọng trong giáo dục hiện đại.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về dạy học hợp tác (DHHT) và phát triển năng lực học tập hợp tác (NLHT). Lý thuyết của Kurt Lewin và Morton Deutsch về hành vi nhóm và hợp tác xã hội là nền tảng cho việc tổ chức hoạt động nhóm trong lớp học. Các kỹ thuật DHHT như Jigsaw, phỏng vấn ba bước, đánh số (Numbered Heads) được vận dụng để phát triển kỹ năng hợp tác cho học sinh. Cách tiếp cận phát triển năng lực trong giáo dục nhấn mạnh việc chuyển từ truyền thụ kiến thức sang phát triển năng lực vận dụng, sáng tạo và hợp tác. Các khái niệm chính bao gồm: phương pháp dạy học, tổ chức hoạt động nhóm, năng lực hợp tác, kỹ năng học tập hợp tác, và cách tiếp cận phát triển trong giáo dục Ngữ văn.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp kết hợp điều tra bằng bảng hỏi, quan sát thực nghiệm và phỏng vấn chuyên gia. Cỡ mẫu gồm 127 giáo viên và 538 học sinh lớp 12 trường THPT Nguyễn Trung Trực. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện cho đối tượng nghiên cứu. Phân tích số liệu sử dụng thống kê mô tả, tính điểm trung bình và tỷ lệ phần trăm để đánh giá nhận thức, thực trạng và hiệu quả tổ chức hoạt động nhóm. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 2 đến tháng 8 năm 2017, bao gồm khảo sát thực trạng, thực nghiệm sư phạm và đánh giá kết quả. Các công cụ nghiên cứu được thiết kế dựa trên cơ sở lý luận và được hiệu chỉnh qua phỏng vấn chuyên gia.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của giáo viên về tổ chức hoạt động nhóm: 58,43% giáo viên đánh giá rất cần thiết việc đảm bảo học sinh trong nhóm học tập phụ thuộc lẫn nhau tích cực; 69,29% cho rằng cần đánh giá khách quan, thường xuyên hoạt động của từng thành viên và nhóm; tuy nhiên chỉ 28,35% đánh giá cao việc đảm bảo tương tác mặt đối mặt, do ảnh hưởng của công nghệ thông tin.
  2. Mục tiêu dạy học được xác định: 100% giáo viên tập trung vào mục tiêu học sinh hiểu, nhớ kiến thức và phát triển tư duy độc lập, sáng tạo; chỉ 34,65% chú trọng phát triển năng lực học tập hợp tác. Kết quả đánh giá sau học cho thấy chỉ khoảng 37% học sinh đạt được năng lực hợp tác ở mức độ mong muốn.
  3. Thực trạng tổ chức hoạt động nhóm: Phần lớn giáo viên sử dụng phương pháp truyền thống, thuyết trình, đọc chép; việc tổ chức hoạt động nhóm còn hạn chế, thiếu kỹ năng hướng dẫn và khuyến khích học sinh tham gia tích cực. Trang thiết bị phục vụ dạy học nhóm còn thiếu đồng bộ, chỉ 22,83% giáo viên và 17,66% học sinh đánh giá thuận lợi về điều kiện vật chất.
  4. Khó khăn trong tổ chức dạy học nhóm: Thói quen học tập thụ động, tính ì cao của học sinh (điểm trung bình 4,44/5), thiếu tinh thần và năng lực hợp tác (4,16/5), cơ sở vật chất hạn chế (4,19/5), thiếu kinh nghiệm sử dụng kỹ thuật dạy học hợp tác (3,89/5) là những trở ngại lớn nhất.
  5. Kết quả thực nghiệm sư phạm: Lớp thực nghiệm áp dụng phương pháp dạy học hợp tác kết hợp công nghệ thông tin có tỷ lệ học sinh đạt điểm giỏi và khá cao hơn đáng kể so với lớp đối chứng (ví dụ, bài kiểm tra tác phẩm "Vợ nhặt" có 19,3% học sinh đạt điểm 9-10 so với 2,5% ở lớp đối chứng).

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy mặc dù giáo viên nhận thức đúng đắn về vai trò của tổ chức hoạt động nhóm trong phát triển năng lực hợp tác, nhưng việc thực hiện còn nhiều hạn chế do thiếu kỹ năng, điều kiện vật chất và thói quen học tập truyền thống. Việc tập trung vào mục tiêu truyền đạt kiến thức và phát triển tư duy cá nhân làm giảm sự chú trọng đến năng lực hợp tác. So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả tương đồng về vai trò quan trọng của DHHT trong phát triển kỹ năng xã hội và học tập tích cực. Việc ứng dụng các kỹ thuật dạy học hợp tác như Jigsaw, phỏng vấn ba bước, đánh số được đề xuất nhằm khắc phục những hạn chế này. Kết quả thực nghiệm sư phạm khẳng định hiệu quả tích cực của việc tổ chức hoạt động nhóm theo hướng phát triển năng lực hợp tác, góp phần nâng cao chất lượng học tập môn Ngữ văn lớp 12. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh tỷ lệ học sinh đạt điểm giỏi, khá giữa lớp thực nghiệm và đối chứng, cũng như bảng thống kê mức độ nhận thức và thực hiện các kỹ năng hợp tác của giáo viên và học sinh.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường bồi dưỡng kỹ năng dạy học hợp tác cho giáo viên: Tổ chức các khóa đào tạo, tập huấn về kỹ thuật dạy học nhóm, kỹ năng hướng dẫn và đánh giá năng lực hợp tác cho giáo viên Ngữ văn. Mục tiêu nâng cao tỷ lệ giáo viên áp dụng phương pháp dạy học hợp tác lên trên 70% trong vòng 1 năm. Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường sư phạm.
  2. Cải thiện điều kiện vật chất, trang thiết bị dạy học: Đầu tư trang bị phòng học linh hoạt, bàn ghế dễ di chuyển, máy chiếu, hệ thống mạng internet ổn định để hỗ trợ tổ chức hoạt động nhóm hiệu quả. Mục tiêu đạt chuẩn tối thiểu 80% phòng học có đủ điều kiện trong 2 năm tới. Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu nhà trường, các cấp quản lý giáo dục.
  3. Xây dựng và áp dụng quy trình tổ chức hoạt động nhóm theo hướng phát triển năng lực hợp tác: Hướng dẫn giáo viên xây dựng kế hoạch bài dạy, thiết kế nhiệm vụ học tập theo mức độ tăng dần tương tác, sử dụng các kỹ thuật dạy học hợp tác phù hợp với đặc điểm học sinh. Mục tiêu áp dụng quy trình này trong 100% tiết dạy Ngữ văn lớp 12 trong năm học tiếp theo. Chủ thể thực hiện: Giáo viên bộ môn, tổ chuyên môn.
  4. Đổi mới kiểm tra, đánh giá theo hướng phát triển năng lực hợp tác: Áp dụng phương pháp đánh giá đa dạng, bao gồm đánh giá cá nhân, nhóm và hành vi hợp tác thường xuyên, kết hợp điểm thưởng để khích lệ học sinh. Mục tiêu nâng cao mức độ phát triển năng lực hợp tác của học sinh lên mức cao trong 1-2 năm. Chủ thể thực hiện: Giáo viên bộ môn, tổ chuyên môn.
  5. Khuyến khích học sinh sử dụng công nghệ thông tin trong học tập nhóm: Xây dựng website, diễn đàn học tập trực tuyến để học sinh trao đổi, thảo luận, chia sẻ tài liệu, nâng cao kỹ năng hợp tác qua mạng. Mục tiêu 70% học sinh lớp 12 sử dụng hiệu quả các công cụ này trong học tập trong vòng 1 năm. Chủ thể thực hiện: Giáo viên bộ môn, phòng công nghệ thông tin nhà trường.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn Trung học phổ thông: Nắm bắt các phương pháp tổ chức hoạt động nhóm, kỹ thuật dạy học hợp tác để nâng cao hiệu quả giảng dạy và phát triển năng lực hợp tác cho học sinh.
  2. Nhà quản lý giáo dục và cán bộ chuyên môn: Áp dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo, cải thiện điều kiện dạy học nhằm nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông.
  3. Sinh viên, học viên ngành Giáo dục học và Sư phạm: Tham khảo cơ sở lý luận và thực tiễn về dạy học hợp tác, phát triển năng lực học sinh, phục vụ nghiên cứu và thực hành sư phạm.
  4. Các nhà nghiên cứu giáo dục: Tìm hiểu mô hình tổ chức hoạt động nhóm theo hướng phát triển năng lực hợp tác, các kỹ thuật dạy học tích cực và kết quả thực nghiệm sư phạm để phát triển nghiên cứu sâu hơn trong lĩnh vực đổi mới phương pháp dạy học.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tổ chức hoạt động nhóm trong dạy học Ngữ văn có lợi ích gì?
    Tổ chức hoạt động nhóm giúp học sinh phát triển kỹ năng hợp tác, tư duy phản biện, tăng cường sự chủ động và tích cực trong học tập. Ví dụ, kỹ thuật Jigsaw giúp mỗi học sinh vừa học cá nhân vừa dạy lại cho bạn, nâng cao hiệu quả tiếp thu kiến thức.

  2. Làm thế nào để giáo viên phân chia nhóm học tập hiệu quả?
    Giáo viên nên phân chia nhóm đa dạng về năng lực, giới tính, sở thích để tạo môi trường học tập phong phú, đồng thời nhóm từ 4-6 học sinh là tối ưu để đảm bảo sự tương tác hiệu quả.

  3. Khó khăn phổ biến khi tổ chức dạy học nhóm là gì?
    Khó khăn lớn nhất là thói quen học tập thụ động của học sinh, thiếu kỹ năng hợp tác, cơ sở vật chất hạn chế và giáo viên thiếu kinh nghiệm sử dụng kỹ thuật dạy học hợp tác.

  4. Làm sao để đánh giá năng lực hợp tác của học sinh?
    Có thể sử dụng phương pháp đánh giá đa dạng như đánh giá cá nhân, nhóm, hành vi hợp tác thường xuyên và điểm thưởng để khích lệ học sinh phát triển kỹ năng hợp tác.

  5. Công nghệ thông tin hỗ trợ tổ chức hoạt động nhóm như thế nào?
    Công nghệ thông tin giúp xây dựng website, diễn đàn học tập trực tuyến, tạo điều kiện cho học sinh trao đổi, thảo luận, chia sẻ tài liệu, nâng cao kỹ năng hợp tác qua mạng, tăng tính linh hoạt và hiệu quả học tập.

Kết luận

  • Tổ chức hoạt động nhóm theo hướng phát triển năng lực hợp tác là phương pháp dạy học hiện đại, phù hợp với xu thế đổi mới giáo dục phổ thông.
  • Giáo viên và học sinh tại trường THPT Nguyễn Trung Trực nhận thức đúng đắn về vai trò của tổ chức hoạt động nhóm nhưng việc thực hiện còn hạn chế do nhiều khó khăn khách quan và chủ quan.
  • Năng lực hợp tác của học sinh lớp 12 hiện mới đạt mức trung bình, chưa đáp ứng yêu cầu phát triển toàn diện.
  • Kết quả thực nghiệm sư phạm cho thấy việc áp dụng các biện pháp tổ chức hoạt động nhóm theo hướng phát triển năng lực hợp tác giúp nâng cao hiệu quả học tập môn Ngữ văn.
  • Đề nghị các cấp quản lý, nhà trường và giáo viên phối hợp thực hiện đồng bộ các giải pháp nhằm phát triển năng lực hợp tác cho học sinh, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông.

Hành động tiếp theo: Triển khai tập huấn kỹ năng dạy học hợp tác cho giáo viên, cải thiện điều kiện dạy học, áp dụng quy trình tổ chức hoạt động nhóm và đổi mới kiểm tra đánh giá theo hướng phát triển năng lực hợp tác.

Kêu gọi: Các nhà giáo dục, quản lý và nghiên cứu hãy cùng chung tay phát triển phương pháp dạy học hợp tác để nâng cao chất lượng giáo dục và phát triển toàn diện năng lực học sinh.