Tổng quan nghiên cứu

Đọc hiểu văn bản tự sự là một trong những năng lực cốt lõi trong chương trình Ngữ văn trung học phổ thông (THPT), chiếm tỷ lệ lớn trong các văn bản học sinh tiếp cận. Theo khảo sát thực tế tại các trường THPT và Trung tâm Giáo dục thường xuyên (GDTX) ở TP. Hồ Chí Minh và Cà Mau, việc dạy học văn bản tự sự hiện nay còn nhiều hạn chế, đặc biệt trong việc phát triển kỹ năng đọc hiểu sâu sắc và sáng tạo cho học sinh. Mục tiêu nghiên cứu nhằm nâng cao hiệu quả dạy đọc hiểu văn bản tự sự theo quan điểm tiếp nhận văn học, tập trung vào đoạn trích "Hạnh phúc của một tang gia" trong tiểu thuyết Số đỏ của Vũ Trọng Phụng, được giảng dạy trong chương trình Ngữ văn lớp 11 ban cơ bản. Phạm vi nghiên cứu thực nghiệm tại hai lớp 11D1 (Trung tâm GDTX quận 12) và 11A1 (Trung tâm GDTX huyện Phú Tân) trong năm học hiện tại. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn, phát triển năng lực đọc hiểu, giúp học sinh trở thành bạn đọc sáng tạo, chủ động trong quá trình tiếp nhận văn học, đồng thời góp phần nâng cao chất lượng giáo dục văn hóa đọc trong nhà trường phổ thông.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên lý thuyết tiếp nhận văn học của trường phái mĩ học tiếp nhận Konstanz, nhấn mạnh vai trò chủ động, sáng tạo của người đọc trong quá trình tiếp nhận tác phẩm. Các khái niệm trọng tâm gồm:

  • Tiếp nhận văn học: Hoạt động tương tác giữa tác giả, tác phẩm và người đọc, trong đó người đọc là chủ thể sáng tạo ý nghĩa.
  • Khoảng cách thẩm mĩ (KCTM) và Đồng nhất thẩm mĩ (ĐNTM): Mối quan hệ biện chứng giữa sự khác biệt và sự đồng cảm trong tiếp nhận văn bản.
  • Đọc hiểu theo loại thể: Phương pháp đọc hiểu dựa trên đặc trưng thể loại văn học, giúp học sinh nhận diện và phân tích các yếu tố nghệ thuật đặc thù của tác phẩm tự sự.
  • Các yếu tố cấu thành tác phẩm tự sự: Cốt truyện, kết cấu, nhân vật, không gian nghệ thuật, thời gian nghệ thuật và ngôn ngữ.

Lý thuyết tiếp nhận văn học giúp xây dựng phương pháp dạy học lấy học sinh làm trung tâm, phát huy tính tích cực, chủ động trong quá trình đọc hiểu.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Tài liệu lý luận văn học, giáo trình, công trình nghiên cứu về tiếp nhận văn học, dạy học văn bản tự sự, khảo sát thực tế tại các trường THPT và Trung tâm GDTX.
  • Phương pháp phân tích, tổng hợp: Phân tích các tài liệu chuyên ngành để xây dựng cơ sở lý luận và phương pháp dạy học.
  • Phương pháp điều tra, khảo sát: Thu thập ý kiến giáo viên và học sinh qua phiếu khảo sát, phỏng vấn về thực trạng dạy học văn bản tự sự và đoạn trích "Hạnh phúc của một tang gia".
  • Phương pháp thực nghiệm: Thử nghiệm biện pháp dạy đọc hiểu văn bản tự sự theo quan điểm tiếp nhận văn học tại hai lớp 11D1 và 11A1 trong năm học hiện tại.
  • Phương pháp thống kê, phân loại: Xử lý số liệu khảo sát và kết quả thực nghiệm để đánh giá hiệu quả biện pháp.
  • Cỡ mẫu: Khoảng 60 học sinh thuộc hai lớp thực nghiệm, được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện nhằm đảm bảo tính khả thi và đại diện cho đối tượng nghiên cứu.
  • Timeline nghiên cứu: Khảo sát và phân tích tài liệu trong 3 tháng đầu, thực nghiệm dạy học trong 2 tháng tiếp theo, tổng hợp và đánh giá kết quả trong tháng cuối cùng của năm học.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Hiểu biết về mục tiêu và phương pháp dạy đọc hiểu còn hạn chế: 70% giáo viên khảo sát chưa xác định đúng mục tiêu giờ dạy đọc hiểu văn bản tự sự, chủ yếu tập trung truyền đạt kiến thức để học sinh thi cử, chưa chú trọng phát triển kỹ năng đọc hiểu sáng tạo.

  2. Học sinh thiếu kỹ năng đọc hiểu sâu sắc: Khoảng 65% học sinh chưa biết cách phân tích cốt truyện, nhân vật, không gian và thời gian nghệ thuật trong văn bản tự sự, dẫn đến việc tiếp nhận tác phẩm còn máy móc, thụ động.

  3. Đoạn trích "Hạnh phúc của một tang gia" khó tiếp nhận: 80% học sinh gặp khó khăn trong việc hiểu hài hước trào phúng và ý nghĩa sâu xa của đoạn trích, không thể giải thích được dụng ý nghệ thuật của tác giả.

  4. Biện pháp dạy học theo quan điểm tiếp nhận văn học nâng cao hiệu quả: Sau thực nghiệm, điểm trung bình môn Ngữ văn của lớp thực nghiệm tăng 15% so với trước, tỷ lệ học sinh đạt mức khá giỏi tăng từ 40% lên 62%, đồng thời học sinh thể hiện sự chủ động, sáng tạo hơn trong các hoạt động đọc hiểu.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy việc chưa hiểu đúng mục tiêu dạy học và thiếu kỹ năng đọc hiểu theo loại thể là nguyên nhân chính khiến học sinh tiếp nhận văn bản tự sự kém hiệu quả. So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả này phù hợp với nhận định rằng phương pháp dạy học truyền thống chưa phát huy được vai trò chủ động của học sinh trong tiếp nhận văn học. Việc áp dụng lý thuyết tiếp nhận văn học giúp giáo viên và học sinh xây dựng mối quan hệ đối thoại, tạo điều kiện cho học sinh trở thành bạn đọc sáng tạo, từ đó nâng cao chất lượng học tập. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh điểm số trước và sau thực nghiệm, bảng thống kê tỷ lệ học sinh đạt các mức độ năng lực đọc hiểu, minh họa sự chuyển biến tích cực trong nhận thức và kỹ năng của học sinh.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Đào tạo, bồi dưỡng giáo viên về phương pháp dạy đọc hiểu theo quan điểm tiếp nhận văn học: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu nhằm nâng cao nhận thức và kỹ năng sư phạm, tập trung vào kỹ thuật tổ chức giờ học đối thoại, phát huy tính tích cực của học sinh. Thời gian thực hiện: 6 tháng; chủ thể: Sở Giáo dục và Đào tạo, các trường THPT.

  2. Xây dựng và áp dụng quy trình dạy học đọc hiểu văn bản tự sự theo loại thể: Phát triển giáo án mẫu, tài liệu hướng dẫn chi tiết về phân tích cốt truyện, nhân vật, không gian, thời gian nghệ thuật và ngôn ngữ. Thời gian: 1 năm; chủ thể: giáo viên bộ môn Ngữ văn.

  3. Tăng cường hoạt động tương tác, đối thoại trong giờ học: Khuyến khích giáo viên sử dụng các phương pháp như thảo luận nhóm, đặt vấn đề, phản biện để học sinh phát triển kỹ năng tư duy phản biện và sáng tạo. Thời gian: liên tục trong năm học; chủ thể: giáo viên và học sinh.

  4. Đánh giá năng lực đọc hiểu theo tiêu chí mới, chú trọng kỹ năng phân tích, cảm thụ: Thiết kế các bài kiểm tra, đề thi đánh giá toàn diện năng lực đọc hiểu, không chỉ tập trung vào kiến thức thuần túy. Thời gian: áp dụng từ năm học tiếp theo; chủ thể: nhà trường, Sở Giáo dục.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn THPT: Nắm vững phương pháp dạy đọc hiểu văn bản tự sự theo quan điểm tiếp nhận văn học, nâng cao hiệu quả giảng dạy, phát triển năng lực đọc hiểu cho học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Xây dựng chính sách đào tạo, bồi dưỡng giáo viên, điều chỉnh chương trình và phương pháp đánh giá phù hợp với xu hướng đổi mới giáo dục.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Sư phạm Ngữ văn: Tham khảo cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu thực nghiệm, áp dụng vào công tác giảng dạy và nghiên cứu khoa học.

  4. Các nhà nghiên cứu văn học và giáo dục: Tìm hiểu về lý thuyết tiếp nhận văn học trong bối cảnh giáo dục phổ thông, phát triển các đề tài nghiên cứu liên quan đến phương pháp dạy học văn học hiện đại.

Câu hỏi thường gặp

  1. Lý thuyết tiếp nhận văn học là gì và tại sao quan trọng trong dạy học văn?
    Lý thuyết tiếp nhận văn học nhấn mạnh vai trò chủ động của người đọc trong việc sáng tạo ý nghĩa tác phẩm. Trong dạy học văn, nó giúp giáo viên tổ chức giờ học theo hướng đối thoại, phát huy tính sáng tạo của học sinh, từ đó nâng cao hiệu quả tiếp nhận văn bản.

  2. Đọc hiểu theo loại thể có điểm gì khác biệt so với phương pháp truyền thống?
    Phương pháp này dựa trên đặc trưng thể loại để hướng dẫn học sinh phân tích các yếu tố nghệ thuật đặc thù, giúp hiểu sâu sắc hơn về nội dung và hình thức tác phẩm, thay vì chỉ học thuộc lòng kiến thức chung chung.

  3. Tại sao đoạn trích "Hạnh phúc của một tang gia" lại khó tiếp nhận với học sinh?
    Đoạn trích chứa nhiều yếu tố trào phúng, hài hước sâu sắc và các nhân vật mang tính biểu tượng, đòi hỏi học sinh phải có kỹ năng phân tích, cảm thụ tinh tế và hiểu biết về bối cảnh xã hội, điều này chưa được phát triển đầy đủ trong quá trình học.

  4. Biện pháp dạy học theo quan điểm tiếp nhận văn học được thực nghiệm như thế nào?
    Biện pháp được áp dụng trong hai lớp 11 tại Trung tâm GDTX, bao gồm hướng dẫn đọc hiểu theo quy trình, tổ chức hoạt động tương tác, đối thoại, kết hợp phân tích các yếu tố nghệ thuật và đánh giá năng lực đọc hiểu qua các bài tập thực hành.

  5. Làm thế nào để giáo viên có thể áp dụng hiệu quả biện pháp này trong điều kiện thực tế?
    Giáo viên cần được đào tạo bài bản về lý thuyết và kỹ năng sư phạm, chuẩn bị giáo án kỹ lưỡng, linh hoạt trong tổ chức giờ học, tạo môi trường học tập thân thiện, khuyến khích học sinh tham gia tích cực và sử dụng các phương tiện hỗ trợ phù hợp.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ vai trò quan trọng của lý thuyết tiếp nhận văn học trong đổi mới phương pháp dạy đọc hiểu văn bản tự sự ở THPT.
  • Thực trạng dạy học hiện nay còn nhiều hạn chế, đặc biệt trong việc phát triển kỹ năng đọc hiểu sáng tạo cho học sinh.
  • Biện pháp dạy học theo quan điểm tiếp nhận văn học được xây dựng và thực nghiệm thành công, nâng cao hiệu quả học tập và phát triển năng lực đọc hiểu.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể về đào tạo giáo viên, xây dựng giáo án, tổ chức giờ học và đánh giá năng lực phù hợp với xu hướng đổi mới giáo dục.
  • Khuyến nghị các nhà quản lý, giáo viên và nhà nghiên cứu tiếp tục ứng dụng và phát triển phương pháp này trong thực tiễn giảng dạy Ngữ văn phổ thông.

Hành động tiếp theo: Các trường THPT và Trung tâm GDTX nên triển khai đào tạo giáo viên về phương pháp dạy đọc hiểu theo quan điểm tiếp nhận văn học, đồng thời áp dụng biện pháp này trong các lớp học để nâng cao chất lượng giáo dục Ngữ văn.