Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh phát triển xã hội và hội nhập quốc tế, nâng cao chất lượng giáo dục và đào tạo trở thành yêu cầu cấp thiết. Mục tiêu giáo dục hiện đại không chỉ là truyền đạt kiến thức mà còn phải phát triển năng lực sáng tạo, giải quyết vấn đề cho học sinh. Tại Việt Nam, việc đổi mới phương pháp dạy học ở cấp Trung học phổ thông (THPT) nhằm phát triển năng lực hợp tác (NLHT) cho học sinh được xem là một hướng đi quan trọng. Luận văn tập trung nghiên cứu tổ chức hoạt động nhóm trong dạy học ngữ văn theo hướng phát triển NLHT cho học sinh lớp 12 trường THPT Nguyễn Trung Trực, thành phố Rạch Giá, tỉnh Kiên Giang.

Khảo sát thực trạng với 127 giáo viên và 538 học sinh cho thấy đa số giáo viên vẫn sử dụng phương pháp truyền thống, học sinh chủ yếu tiếp thu thụ động, trong khi đó việc tổ chức hoạt động nhóm và ứng dụng công nghệ thông tin còn hạn chế. Mục tiêu nghiên cứu nhằm tìm ra các biện pháp tổ chức hoạt động nhóm hiệu quả, phát triển NLHT cho học sinh lớp 12 trong môn ngữ văn. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào năm học 2016-2017 tại trường THPT Nguyễn Trung Trực, với trọng tâm là hoạt động nhóm trong dạy học ngữ văn.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao chất lượng dạy học, phát triển kỹ năng xã hội và năng lực hợp tác cho học sinh, góp phần đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát triển năng lực người học, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục phổ thông hiện nay.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình về dạy học hợp tác (DHHT) và phát triển năng lực hợp tác (NLHT). Lý thuyết của Kurt Lewin về hành vi nhóm và Morton Deutsch về hợp tác và cạnh tranh là nền tảng cho việc tổ chức hoạt động nhóm. Các kỹ thuật DHHT nổi tiếng như Puzzle Jigsaw, kỹ thuật tranh luận sáng tạo, nhóm điều tra… được vận dụng để thiết kế hoạt động nhóm hiệu quả.

Khái niệm phương pháp dạy học được hiểu là cách thức tương tác giữa giáo viên và học sinh nhằm thực hiện nhiệm vụ dạy học. Tổ chức hoạt động nhóm là phương pháp học tập trong đó học viên trao đổi, giúp đỡ và hợp tác với nhau. Cách tiếp cận phát triển nhấn mạnh giáo dục là quá trình phát triển toàn diện con người, chú trọng phát triển năng lực hơn là truyền thụ kiến thức đơn thuần.

Trong dạy học ngữ văn, năng lực hợp tác được phát triển thông qua các hoạt động đọc, viết, thảo luận nhóm, giúp học sinh phát triển năng lực tư duy, sáng tạo, cảm thụ văn học và kỹ năng xã hội. Đặc điểm tâm sinh lý học sinh lớp 12 là có khả năng tư duy lý luận, độc lập, có ý thức về nghề nghiệp và nhu cầu giao tiếp trong nhóm bạn, tạo điều kiện thuận lợi cho việc tổ chức hoạt động nhóm.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp gồm:

  • Phương pháp nghiên cứu lý luận: Tổng hợp, hệ thống hóa các tài liệu, công trình nghiên cứu trong và ngoài nước về DHHT và NLHT.
  • Phương pháp khảo sát thực trạng: Thu thập dữ liệu bằng bảng hỏi với 127 giáo viên và 538 học sinh lớp 12 trường THPT Nguyễn Trung Trực. Bảng hỏi gồm các câu hỏi về nhận thức, thực trạng tổ chức hoạt động nhóm và đánh giá NLHT.
  • Phương pháp quan sát sư phạm: Quan sát trực tiếp các tiết dạy ngữ văn có tổ chức hoạt động nhóm để ghi nhận biểu hiện, thái độ hợp tác của học sinh.
  • Phương pháp phỏng vấn chuyên gia: Thu thập ý kiến chuyên sâu để điều chỉnh bảng hỏi và làm rõ các kết quả khảo sát.
  • Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Thực hiện các biện pháp tổ chức hoạt động nhóm trong dạy học ngữ văn, đánh giá tính hiệu quả và khả thi qua các tiết dạy thực nghiệm.

Cỡ mẫu khảo sát gồm 127 giáo viên (đại đa số có kinh nghiệm trên 5 năm) và 538 học sinh lớp 12. Phân tích số liệu sử dụng điểm trung bình cộng và tỷ lệ phần trăm, đánh giá mức độ NLHT theo thang điểm 5 mức độ từ rất thấp đến rất cao.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của giáo viên về tổ chức hoạt động nhóm và NLHT: 91% giáo viên cho rằng đảm bảo học sinh trong nhóm học tập phụ thuộc lẫn nhau tích cực là rất cần thiết; 69% đánh giá việc đánh giá khách quan, thường xuyên hoạt động nhóm là rất cần thiết. Tuy nhiên, chỉ 28% cho rằng tương tác mặt đối mặt là rất cần thiết, phản ánh sự ảnh hưởng của công nghệ trong tương tác học tập.

  2. Mục tiêu dạy học khi thiết kế bài giảng: 100% giáo viên xác định mục tiêu học sinh hiểu, nhớ kiến thức và phát triển tư duy độc lập, sáng tạo; 85,8% quan tâm đến hình thành tình cảm nghề nghiệp; chỉ 34,6% chú trọng phát triển năng lực học tập hợp tác.

  3. Thực trạng tổ chức hoạt động nhóm trong dạy học ngữ văn: Đa số giáo viên vẫn sử dụng phương pháp thuyết trình, giảng giải; học sinh chủ yếu tiếp thu thụ động, ít tham gia thảo luận nhóm. Trang thiết bị phục vụ dạy học nhóm và ứng dụng CNTT còn thiếu và chưa đồng bộ; khả năng sử dụng CNTT của giáo viên còn hạn chế.

  4. Năng lực hợp tác của học sinh: Qua khảo sát, học sinh có mức độ NLHT trung bình đến cao, tuy nhiên còn gặp khó khăn trong việc trình bày ý kiến, sử dụng ngôn ngữ chính xác và tự tin bộc lộ quan điểm cá nhân trong nhóm.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy giáo viên nhận thức đúng về vai trò và yêu cầu của tổ chức hoạt động nhóm theo hướng phát triển NLHT, nhất là về sự phụ thuộc lẫn nhau và đánh giá khách quan. Tuy nhiên, việc xác định mục tiêu phát triển NLHT trong bài giảng còn hạn chế, dẫn đến hoạt động nhóm chưa được tổ chức hiệu quả, học sinh chưa phát huy được năng lực hợp tác.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả phù hợp với xu hướng chuyển đổi từ dạy học truyền thống sang dạy học tích cực, nhấn mạnh vai trò của hoạt động nhóm trong phát triển kỹ năng xã hội và năng lực học tập. Việc thiếu trang thiết bị và kỹ năng CNTT của giáo viên là rào cản lớn, cần được khắc phục để nâng cao hiệu quả dạy học nhóm.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ nhận thức các yêu cầu tổ chức hoạt động nhóm của giáo viên, bảng so sánh mục tiêu dạy học được xác định và đạt được theo đánh giá của giáo viên và học sinh, cũng như biểu đồ tròn về mức độ NLHT của học sinh.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Nâng cao nhận thức và kỹ năng tổ chức hoạt động nhóm cho giáo viên: Tổ chức các khóa bồi dưỡng chuyên môn về DHHT, kỹ năng thiết kế bài giảng phát triển NLHT, kỹ năng sử dụng CNTT trong dạy học. Mục tiêu đạt 80% giáo viên thành thạo kỹ năng trong vòng 1 năm, do phòng đào tạo và ban giám hiệu trường thực hiện.

  2. Cải thiện cơ sở vật chất và trang thiết bị dạy học: Đầu tư máy chiếu, hệ thống mạng internet ổn định, phòng học bộ môn đáp ứng yêu cầu dạy học nhóm và ứng dụng CNTT. Mục tiêu hoàn thành trong 2 năm, do nhà trường phối hợp với Sở Giáo dục và Đào tạo.

  3. Xây dựng và áp dụng các biện pháp tổ chức hoạt động nhóm phù hợp: Thiết kế quy trình tổ chức hoạt động nhóm theo hướng phát triển NLHT, sử dụng các kỹ thuật DHHT như Puzzle Jigsaw, thảo luận nhóm nhỏ, dự án nhóm. Thực hiện thí điểm trong các lớp 12 trong năm học tiếp theo.

  4. Đổi mới kiểm tra, đánh giá theo hướng phát triển NLHT: Áp dụng đánh giá quá trình, đánh giá năng lực hợp tác qua các sản phẩm nhóm, báo cáo nhóm, phản hồi đồng đẳng. Mục tiêu nâng cao chất lượng đánh giá, hỗ trợ phát triển NLHT cho học sinh.

  5. Khuyến khích học sinh chủ động tham gia hoạt động nhóm và sử dụng CNTT hỗ trợ học tập: Tổ chức các buổi hướng dẫn kỹ năng học tập hợp tác, kỹ năng trình bày, thuyết trình, sử dụng internet tìm kiếm thông tin. Mục tiêu nâng cao mức độ tự tin và kỹ năng hợp tác của học sinh trong 1 năm học.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Trung học phổ thông: Nắm bắt phương pháp tổ chức hoạt động nhóm hiệu quả, phát triển năng lực hợp tác cho học sinh, cải thiện chất lượng dạy học ngữ văn.

  2. Nhà quản lý giáo dục và cán bộ đào tạo: Áp dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chương trình bồi dưỡng giáo viên, chính sách đầu tư trang thiết bị dạy học, đổi mới phương pháp giảng dạy.

  3. Sinh viên ngành Giáo dục học và Sư phạm Ngữ văn: Học tập lý thuyết và thực tiễn về dạy học hợp tác, phát triển năng lực hợp tác trong dạy học ngữ văn.

  4. Nhà nghiên cứu giáo dục: Tham khảo cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và kết quả thực nghiệm về tổ chức hoạt động nhóm trong dạy học theo hướng phát triển năng lực hợp tác.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao tổ chức hoạt động nhóm lại quan trọng trong dạy học ngữ văn?
    Hoạt động nhóm giúp học sinh phát triển kỹ năng giao tiếp, hợp tác, tư duy phản biện và sáng tạo thông qua trao đổi, thảo luận và giải quyết vấn đề chung, từ đó nâng cao hiệu quả học tập và phát triển năng lực xã hội.

  2. Những khó khăn phổ biến khi tổ chức hoạt động nhóm là gì?
    Khó khăn gồm thiếu trang thiết bị hỗ trợ, giáo viên chưa thành thạo kỹ năng tổ chức nhóm, học sinh e ngại bộc lộ ý kiến, và việc đánh giá năng lực hợp tác chưa được thực hiện hiệu quả.

  3. Làm thế nào để đánh giá năng lực hợp tác của học sinh?
    Có thể đánh giá qua quan sát quá trình làm việc nhóm, sản phẩm nhóm, báo cáo thuyết trình, phản hồi đồng đẳng và tự đánh giá của học sinh, kết hợp đánh giá quá trình và kết quả.

  4. Các kỹ thuật dạy học hợp tác nào được áp dụng hiệu quả?
    Các kỹ thuật như Puzzle Jigsaw, nhóm điều tra, tranh luận sáng tạo, trò chơi giải đấu (TGT), và dự án đội sinh viên (STP) đã được chứng minh hiệu quả trong phát triển năng lực hợp tác.

  5. Vai trò của công nghệ thông tin trong tổ chức hoạt động nhóm là gì?
    CNTT hỗ trợ tương tác, tìm kiếm thông tin, trình bày sản phẩm và giao tiếp nhóm qua các nền tảng trực tuyến, giúp mở rộng không gian học tập và nâng cao hiệu quả hoạt động nhóm.

Kết luận

  • Luận văn làm rõ cơ sở lý luận và thực trạng tổ chức hoạt động nhóm trong dạy học ngữ văn theo hướng phát triển năng lực hợp tác cho học sinh lớp 12 THPT.
  • Kết quả khảo sát cho thấy giáo viên nhận thức đúng về vai trò tổ chức hoạt động nhóm nhưng còn hạn chế trong việc xác định mục tiêu phát triển NLHT và ứng dụng CNTT.
  • Hoạt động nhóm trong dạy học ngữ văn chưa được tổ chức hiệu quả, học sinh còn gặp khó khăn trong kỹ năng hợp tác và trình bày ý kiến.
  • Đề xuất các biện pháp nâng cao kỹ năng tổ chức hoạt động nhóm cho giáo viên, cải thiện cơ sở vật chất, đổi mới kiểm tra đánh giá và khuyến khích học sinh chủ động tham gia.
  • Tiếp tục thực nghiệm và mở rộng nghiên cứu trong các trường THPT khác để hoàn thiện mô hình tổ chức hoạt động nhóm phát triển NLHT.

Hành động tiếp theo: Các nhà quản lý và giáo viên cần phối hợp triển khai các biện pháp đề xuất, đồng thời tăng cường đào tạo và đầu tư trang thiết bị để nâng cao chất lượng dạy học ngữ văn theo hướng phát triển năng lực hợp tác.