Tổ Chức và Hoạt Động của Cơ Quan Điều Tra Thuộc Viện Kiểm Sát Nhân Dân ở Việt Nam

• Tác giả: Đinh Văn Phong
• Người hướng dẫn: PGS. Đỗ Minh Khôi
• Trường học: Viện Hàn Lâm Khoa Học Xã Hội Việt Nam Học Viện Khoa Học Xã Hội
• Chuyên ngành: Luật Hiến Pháp và Luật Hành Chính
• Đề tài: Tổ Chức Và Hoạt Động Của Cơ Quan Điều Tra Thuộc Viện Kiểm Sát Nhân Dân Ở Việt Nam
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2021
• Địa điểm: Hà Nội

• MỞ ĐẦU
• 1. CHƯƠNG 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LÝ VỀ CƠ QUAN ĐIỀU TRA VIỆN KIỂM SÁT NHÂN DÂN
• 1.1. Khái niệm và thẩm quyền Cơ quan điều tra Viện kiểm sát nhân dân
• 1.1.1. Khái niệm Cơ quan điều tra Viện kiểm sát nhân dân
• 1.1.2. Thẩm quyền của Cơ quan điều tra viện kiểm sát nhân dân tối cao

I. Tổ chức Cơ quan điều tra Viện kiểm sát nhân dân

Cơ quan điều tra Viện kiểm sát nhân dân (CQĐT VKSND) là một bộ phận quan trọng trong hệ thống tư pháp Việt Nam. Cơ quan điều tra này có nhiệm vụ thực hiện các hoạt động điều tra nhằm bảo vệ pháp luật và quyền lợi hợp pháp của công dân. Theo quy định của pháp luật, CQĐT VKSND tối cao có thẩm quyền điều tra các tội phạm xâm phạm hoạt động tư pháp, tội phạm tham nhũng và chức vụ. Điều này cho thấy vai trò của CQĐT trong việc đảm bảo tính minh bạch và công bằng trong hoạt động tư pháp. Chức năng của CQĐT không chỉ dừng lại ở việc điều tra mà còn bao gồm việc giám sát hoạt động điều tra của các cơ quan khác, đảm bảo rằng mọi hoạt động đều tuân thủ pháp luật. Việc tổ chức CQĐT VKSND cần được cải cách để đáp ứng yêu cầu của thực tiễn và cải cách tư pháp hiện nay.

1.1. Cấu trúc tổ chức

Cấu trúc tổ chức của CQĐT VKSND được thiết lập theo mô hình tập trung, với sự chỉ đạo trực tiếp từ Viện kiểm sát nhân dân tối cao. Cơ quan điều tra này không có hệ thống chi nhánh ở địa phương, điều này dẫn đến những khó khăn trong việc thu thập thông tin và điều tra tội phạm. Việc thiếu hụt nhân lực và cơ sở vật chất cũng là một thách thức lớn. Nhiệm vụ của CQĐT bao gồm việc điều tra các vụ án hình sự, giám sát hoạt động điều tra của các cơ quan khác và thực hiện quyền công tố. Để nâng cao hiệu quả hoạt động, cần có sự đầu tư vào đào tạo nhân lực và cải thiện cơ sở vật chất cho CQĐT.

II. Hoạt động điều tra của Cơ quan điều tra Viện kiểm sát nhân dân

Hoạt động điều tra của CQĐT VKSND đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ pháp luật và quyền lợi của công dân. Quy trình điều tra được thực hiện theo các bước cụ thể, từ việc tiếp nhận thông tin, xác minh, thu thập chứng cứ đến việc lập hồ sơ vụ án. Luật tố tụng hình sự quy định rõ ràng về quyền và nghĩa vụ của CQĐT trong quá trình điều tra. Tuy nhiên, thực tế cho thấy vẫn còn nhiều khó khăn trong việc thực hiện các hoạt động này, đặc biệt là trong việc phối hợp với các cơ quan khác. Giám sát hoạt động điều tra cũng là một phần quan trọng, giúp đảm bảo tính minh bạch và công bằng trong quá trình điều tra.

2.1. Quy trình điều tra

Quy trình điều tra của CQĐT VKSND được quy định rõ ràng trong Bộ luật tố tụng hình sự. Các bước trong quy trình này bao gồm: tiếp nhận tin báo, xác minh thông tin, thu thập chứng cứ và lập hồ sơ vụ án. Mỗi bước đều có những yêu cầu pháp lý cụ thể nhằm đảm bảo tính khách quan và công bằng. Tuy nhiên, trong thực tế, việc thực hiện quy trình này gặp nhiều khó khăn do thiếu hụt nhân lực và cơ sở vật chất. Đào tạo nhân lực là một yếu tố quan trọng để nâng cao hiệu quả hoạt động điều tra, giúp cán bộ điều tra nắm vững quy trình và kỹ năng cần thiết.

III. Đề xuất giải pháp hoàn thiện tổ chức và hoạt động của Cơ quan điều tra

Để nâng cao hiệu quả hoạt động của CQĐT VKSND, cần có những giải pháp cụ thể nhằm cải thiện tổ chức và hoạt động của cơ quan này. Chính sách điều tra cần được đổi mới để phù hợp với yêu cầu thực tiễn và xu hướng cải cách tư pháp. Cần thiết phải xây dựng một hệ thống tổ chức mạnh mẽ hơn, với sự phân cấp rõ ràng trong hoạt động điều tra. Đào tạo nhân lực cũng cần được chú trọng, nhằm nâng cao năng lực cho cán bộ điều tra. Việc đầu tư vào cơ sở vật chất và công nghệ thông tin cũng là một yếu tố quan trọng để cải thiện hiệu quả hoạt động của CQĐT.

3.1. Đề xuất chính sách

Đề xuất chính sách cho CQĐT VKSND cần tập trung vào việc cải cách tổ chức và hoạt động điều tra. Cần xây dựng một khung pháp lý rõ ràng để xác định quyền hạn và trách nhiệm của CQĐT. Chính sách điều tra cũng cần được điều chỉnh để phù hợp với thực tiễn, đảm bảo tính minh bạch và công bằng trong hoạt động điều tra. Việc tăng cường giám sát hoạt động điều tra cũng là một yếu tố quan trọng, giúp đảm bảo rằng mọi hoạt động đều tuân thủ pháp luật và bảo vệ quyền lợi của công dân.

Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh cải cách tư pháp và đấu tranh phòng, chống tội phạm tại Việt Nam, Cơ quan điều tra (CQĐT) thuộc Viện kiểm sát nhân dân (VKSND) tối cao giữ vai trò then chốt trong việc thực hiện chức năng công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp. Qua hơn 55 năm hình thành và phát triển, CQĐT VKSND tối cao đã điều tra một khối lượng lớn các vụ án hình sự, góp phần quan trọng vào công tác phòng chống tội phạm, đặc biệt là các tội phạm xâm phạm hoạt động tư pháp và tham nhũng trong ngành tư pháp. Tuy nhiên, CQĐT VKSND tối cao hiện còn nhiều hạn chế như cơ cấu tổ chức chưa hoàn chỉnh, lực lượng điều tra viên còn thiếu và chưa đồng đều về năng lực, địa bàn quản lý rộng lớn nhưng chưa có mạng lưới cơ sở ở địa phương, gây khó khăn trong việc nắm bắt và xử lý thông tin tội phạm.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là làm rõ tổ chức và hoạt động của CQĐT VKSND tối cao từ năm 2016 đến 2020, đánh giá thực trạng, chỉ ra những hạn chế, vướng mắc và đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào CQĐT VKSND tối cao, không bao gồm CQĐT Viện kiểm sát quân sự trung ương. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp luận cứ khoa học phục vụ cải cách tư pháp, đồng thời góp phần hoàn thiện lý luận và thực tiễn về tổ chức, hoạt động của CQĐT VKSND tối cao, đáp ứng yêu cầu đấu tranh phòng chống tội phạm trong tình hình mới.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác – Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước và pháp luật, làm nền tảng cho việc phân tích tổ chức và hoạt động của CQĐT VKSND tối cao. Hai mô hình nghiên cứu chính được áp dụng gồm:

• Mô hình tổ chức CQĐT trong hệ thống tố tụng hình sự Việt Nam, tập trung vào vị trí, chức năng, nhiệm vụ và thẩm quyền của CQĐT VKSND tối cao.
• Mô hình so sánh tổ chức và hoạt động điều tra trong tố tụng hình sự của một số quốc gia như Trung Quốc, Nhật Bản, Pháp và Đức, nhằm rút ra bài học kinh nghiệm phù hợp với Việt Nam.

Các khái niệm chuyên ngành trọng tâm bao gồm: CQĐT Viện kiểm sát nhân dân, quyền công tố nối dài, tội phạm xâm phạm hoạt động tư pháp, thẩm quyền điều tra, chức năng thực hành quyền công tố, và cải cách tư pháp.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp phân tích - tổng hợp để làm rõ các vấn đề lý luận và pháp lý về CQĐT VKSND tối cao. Phương pháp thống kê và khảo sát thực tế được áp dụng để đánh giá thực trạng tổ chức và hoạt động của CQĐT trong giai đoạn 2016-2020. Phương pháp so sánh được sử dụng để đối chiếu mô hình tổ chức và hoạt động điều tra của CQĐT VKSND tối cao với các quốc gia khác.

Nguồn dữ liệu chính bao gồm các văn bản pháp luật hiện hành (Luật tổ chức VKSND 2014, Bộ luật tố tụng hình sự 2015, Luật tổ chức CQĐT hình sự 2015), báo cáo công tác của CQĐT VKSND tối cao, số liệu thống kê về hoạt động điều tra, và các tài liệu nghiên cứu khoa học pháp lý. Cỡ mẫu nghiên cứu là toàn bộ hoạt động và tổ chức của CQĐT VKSND tối cao trong giai đoạn 2016-2020. Lý do lựa chọn phương pháp phân tích, tổng hợp và thống kê là nhằm đảm bảo tính khách quan, toàn diện và khoa học trong đánh giá thực trạng và đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Tổ chức bộ máy và biên chế: CQĐT VKSND tối cao hiện có 10 phòng nghiệp vụ đặt tại 6 khu vực trên toàn quốc, với tổng biên chế 170 người, trong đó 146 công chức làm chuyên môn nghiệp vụ điều tra. Lực lượng Điều tra viên gồm 13 sơ cấp, 61 trung cấp và 30 cao cấp. Tuy nhiên, số lượng Điều tra viên chưa đáp ứng yêu cầu thực tế, đặc biệt là ở các phòng khu vực có tỷ lệ cán bộ tại chỗ thấp (23,5% tại Yên Bái, 8,3% tại Cần Thơ).

2. Thẩm quyền và phạm vi điều tra: Thẩm quyền điều tra được mở rộng từ năm 2015, bao gồm tội phạm xâm phạm hoạt động tư pháp và tội phạm tham nhũng, chức vụ xảy ra trong hoạt động tư pháp, với chủ thể phạm tội là cán bộ, công chức thuộc CQĐT, Tòa án, Viện kiểm sát, cơ quan thi hành án và người có thẩm quyền tiến hành hoạt động tư pháp. Phạm vi điều tra mở rộng đến cấp xã, phường, đồn công an, gây khó khăn về địa lý và thời gian.

3. Hoạt động tiếp nhận và xử lý thông tin tội phạm: Từ năm 2016 đến 2020, CQĐT VKSND tối cao tiếp nhận 7.669 thông tin vi phạm, tội phạm, trong đó 635 tố giác, tin báo thuộc thẩm quyền giải quyết. Tỷ lệ giải quyết đạt trên 85%, cao nhất là 94% năm 2017. Số lượng thông tin và vụ án tăng dần qua các năm, phản ánh sự gia tăng hoạt động điều tra.

4. Kết quả điều tra vụ án hình sự: Trong giai đoạn 2016-2020, số vụ án thụ lý và đề nghị truy tố tăng lên, với tỷ lệ vụ án bị đình chỉ điều tra chiếm tỷ lệ nhỏ (tối đa 5 vụ/năm). Năm 2020 giảm số vụ án do ảnh hưởng dịch COVID-19. Các vụ án điều tra chủ yếu liên quan đến tội phạm xâm phạm hoạt động tư pháp và tham nhũng, với tính chất phức tạp và thủ đoạn tinh vi.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của những hạn chế trong tổ chức và hoạt động CQĐT VKSND tối cao chủ yếu do quy mô lực lượng còn nhỏ so với phạm vi và tính chất phức tạp của công việc. Việc không có mạng lưới cơ sở ở địa phương làm giảm khả năng nắm bắt thông tin tội phạm kịp thời. So với CQĐT Công an nhân dân, CQĐT VKSND tối cao có biên chế và tổ chức bộ máy hạn chế hơn nhiều, trong khi thẩm quyền điều tra lại mở rộng ra phạm vi toàn quốc và nhiều cấp hành chính.

So sánh với các quốc gia như Trung Quốc, Nhật Bản, Pháp và Đức cho thấy Việt Nam có mô hình CQĐT đặc thù, vừa là cơ quan điều tra chuyên trách vừa là đơn vị nghiệp vụ thuộc VKSND tối cao, chịu sự chỉ đạo tập trung thống nhất. Mô hình này có ưu điểm về tính độc lập và chuyên môn hóa, nhưng cũng đặt ra thách thức lớn về nguồn lực và tổ chức bộ máy.

Việc mở rộng thẩm quyền điều tra từ năm 2015 đã tạo điều kiện cho CQĐT VKSND tối cao thực hiện tốt hơn chức năng công tố, nhưng cũng làm tăng áp lực công việc, đòi hỏi phải nâng cao năng lực, mở rộng tổ chức và cải thiện điều kiện làm việc. Các số liệu thống kê về tỷ lệ giải quyết tố giác, tin báo và kết quả điều tra cho thấy CQĐT đã nỗ lực vượt qua khó khăn, góp phần quan trọng vào công tác phòng chống tội phạm.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tăng trưởng số lượng thông tin tiếp nhận và tỷ lệ giải quyết qua các năm, bảng phân tích số vụ án thụ lý, đề nghị truy tố và đình chỉ điều tra, giúp minh họa rõ nét hiệu quả hoạt động và những thách thức còn tồn tại.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Mở rộng và củng cố tổ chức bộ máy: Tăng cường thành lập các phòng nghiệp vụ tại các địa phương, đặc biệt là các tỉnh, thành phố trọng điểm để nâng cao khả năng nắm bắt và xử lý thông tin tội phạm. Mục tiêu đạt được trong vòng 2 năm, do Viện trưởng VKSND tối cao chỉ đạo phối hợp với Bộ Nội vụ và các cơ quan liên quan.

2. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng chuyên môn: Đẩy mạnh đào tạo nghiệp vụ điều tra chuyên sâu cho Điều tra viên, cán bộ điều tra, đặc biệt về kỹ năng xử lý các vụ án phức tạp, tội phạm tham nhũng và xâm phạm hoạt động tư pháp. Thực hiện liên tục hàng năm, do CQĐT phối hợp với các trường đào tạo chuyên ngành và cơ quan chức năng tổ chức.

3. Cải thiện điều kiện làm việc và trang thiết bị: Đầu tư xây dựng trụ sở làm việc ổn định cho các phòng nghiệp vụ khu vực, trang bị đầy đủ thiết bị kỹ thuật hình sự hiện đại, phương tiện hỗ trợ điều tra nhằm nâng cao hiệu quả công tác. Kế hoạch thực hiện trong 3 năm, do Viện trưởng VKSND tối cao phối hợp với Bộ Tài chính và các đơn vị liên quan.

4. Xây dựng mạng lưới cơ sở và phối hợp liên ngành: Thiết lập hệ thống cộng tác viên, mạng lưới cơ sở tại các địa phương để chủ động thu thập thông tin tội phạm, đồng thời tăng cường phối hợp với các cơ quan điều tra khác như Công an nhân dân, Viện kiểm sát các cấp nhằm nâng cao hiệu quả điều tra. Thực hiện trong 1-2 năm, do CQĐT chủ trì phối hợp với các đơn vị liên quan.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Cán bộ, Điều tra viên và Kiểm sát viên ngành Kiểm sát nhân dân: Nghiên cứu giúp nâng cao hiểu biết về tổ chức, thẩm quyền và hoạt động điều tra, từ đó nâng cao hiệu quả công tác thực hành quyền công tố và kiểm sát điều tra.

2. Nhà quản lý và hoạch định chính sách tư pháp: Cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng, hoàn thiện chính sách, pháp luật về tổ chức và hoạt động của CQĐT VKSND, góp phần cải cách tư pháp hiệu quả.

3. Giảng viên, sinh viên ngành Luật, đặc biệt chuyên ngành Luật Hiến pháp và Luật Hành chính: Tài liệu tham khảo bổ ích cho việc giảng dạy, nghiên cứu về tố tụng hình sự, tổ chức bộ máy tư pháp và cải cách tư pháp.

4. Các cơ quan điều tra và tư pháp khác: Tham khảo mô hình tổ chức, phương pháp hoạt động của CQĐT VKSND tối cao để tăng cường phối hợp, nâng cao hiệu quả đấu tranh phòng chống tội phạm.

Câu hỏi thường gặp

1. CQĐT Viện kiểm sát nhân dân tối cao có thẩm quyền điều tra những loại tội phạm nào?
   CQĐT VKSND tối cao điều tra các tội phạm xâm phạm hoạt động tư pháp và tội phạm tham nhũng, chức vụ xảy ra trong hoạt động tư pháp, khi người phạm tội là cán bộ, công chức thuộc CQĐT, Tòa án, Viện kiểm sát, cơ quan thi hành án hoặc người có thẩm quyền tiến hành hoạt động tư pháp.

2. Tổ chức bộ máy của CQĐT VKSND tối cao hiện nay ra sao?
   CQĐT VKSND tối cao gồm 10 phòng nghiệp vụ đặt tại 6 khu vực trên toàn quốc, với tổng biên chế khoảng 170 người, trong đó có 146 công chức làm chuyên môn nghiệp vụ điều tra. Lãnh đạo gồm 1 Thủ trưởng và 4 Phó Thủ trưởng.

3. Lực lượng Điều tra viên của CQĐT VKSND tối cao có đáp ứng yêu cầu công tác không?
   Mặc dù lực lượng Điều tra viên được đào tạo bài bản, có trình độ cử nhân trở lên và nhiều người có thạc sĩ, nhưng số lượng còn hạn chế, đặc biệt ở các khu vực địa phương, chưa đáp ứng đầy đủ yêu cầu công tác điều tra phức tạp và phạm vi rộng lớn.

4. CQĐT VKSND tối cao có mạng lưới cơ sở ở địa phương không?
   Hiện CQĐT VKSND tối cao chỉ tổ chức ở cấp trung ương và một số phòng nghiệp vụ khu vực, chưa có mạng lưới cơ sở rộng khắp tại các địa phương, gây khó khăn trong việc nắm bắt và xử lý thông tin tội phạm kịp thời.

5. Tỷ lệ giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm của CQĐT VKSND tối cao như thế nào?
   Từ năm 2016 đến 2020, tỷ lệ giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm thuộc thẩm quyền luôn đạt trên 85%, có năm đạt tới 94%, cho thấy hiệu quả trong công tác tiếp nhận và xử lý thông tin tội phạm.

Kết luận

• CQĐT Viện kiểm sát nhân dân tối cao giữ vai trò quan trọng trong thực hiện chức năng công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp, đặc biệt trong đấu tranh phòng chống tội phạm xâm phạm hoạt động tư pháp và tham nhũng.
• Tổ chức bộ máy hiện tại gồm 10 phòng nghiệp vụ với 170 biên chế, tuy nhiên lực lượng Điều tra viên còn thiếu và chưa đồng đều về năng lực, đặc biệt ở các khu vực địa phương.
• Thẩm quyền điều tra được mở rộng từ năm 2015, phạm vi hoạt động trải rộng toàn quốc, bao gồm cả cấp xã, phường, gây áp lực lớn về nguồn lực và tổ chức.
• Hoạt động tiếp nhận, xử lý thông tin tội phạm và kết quả điều tra vụ án hình sự có sự tăng trưởng rõ rệt, tỷ lệ giải quyết tố giác, tin báo đạt trên 85%.
• Đề xuất mở rộng tổ chức bộ máy, tăng cường đào tạo, cải thiện điều kiện làm việc và xây dựng mạng lưới cơ sở nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động CQĐT VKSND tối cao trong giai đoạn tiếp theo.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan chức năng cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, hoàn thiện chính sách pháp luật để đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp và đấu tranh phòng chống tội phạm trong tình hình mới.