Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh phát triển không ngừng của xã hội và sự hội nhập kinh tế quốc tế, việc hoàn thiện pháp luật tố tụng dân sự (TTDS) tại Việt Nam trở thành một yêu cầu cấp thiết. Theo số liệu thống kê, Tòa án nhân dân (TAND) các cấp tại thành phố Hà Nội đã thụ lý hơn 26.000 vụ việc dân sự mỗi năm, với tỷ lệ giải quyết đạt trên 85%, thể hiện vai trò quan trọng của hoạt động khởi kiện và yêu cầu giải quyết vụ việc dân sự (VVDS). Tuy nhiên, thực tiễn áp dụng pháp luật TTDS còn tồn tại nhiều hạn chế, vướng mắc như việc trả lại đơn khởi kiện, khó khăn trong tiếp cận tài liệu chứng cứ, cũng như sự chưa thống nhất trong quy định về chủ thể khởi kiện.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm làm rõ các vấn đề lý luận và thực tiễn về khởi kiện, yêu cầu giải quyết VVDS tại các TAND ở Hà Nội, từ đó đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả tổ chức xét xử. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các quy định của Bộ luật TTDS năm 2015 và thực tiễn áp dụng tại TAND các cấp ở Hà Nội trong giai đoạn 2019-2021. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc góp phần nâng cao hiệu quả bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của cá nhân, tổ chức, đồng thời thúc đẩy cải cách tư pháp và tăng cường pháp chế xã hội chủ nghĩa tại Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết pháp luật tố tụng dân sự, trong đó có:

  • Lý thuyết về quyền khởi kiện và yêu cầu giải quyết vụ việc dân sự: Khẳng định quyền của cá nhân, cơ quan, tổ chức trong việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp thông qua thủ tục tố tụng dân sự.
  • Mô hình tổ chức và hoạt động của Tòa án nhân dân: Phân tích vai trò, thẩm quyền và trách nhiệm của TAND trong việc tiếp nhận, thụ lý và giải quyết các vụ việc dân sự.
  • Khái niệm và đặc điểm vụ việc dân sự: Bao gồm các tranh chấp về quyền và nghĩa vụ dân sự, hôn nhân gia đình, kinh doanh thương mại, lao động, và các yêu cầu giải quyết không có tranh chấp.

Các khái niệm chính được làm rõ gồm: khởi kiện, yêu cầu giải quyết vụ việc dân sự, chủ thể khởi kiện, điều kiện khởi kiện, phạm vi khởi kiện, hình thức và thủ tục khởi kiện.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau:

  • Phương pháp tổng hợp: Đúc kết các khái niệm, quy định pháp luật và các quan điểm lý luận liên quan đến khởi kiện và yêu cầu giải quyết VVDS.
  • Phương pháp phân tích: Phân tích các quy định pháp luật TTDS năm 2015, so sánh với các văn bản pháp luật trước đây và thực tiễn áp dụng tại các TAND ở Hà Nội.
  • Phương pháp so sánh: So sánh các quy định pháp luật TTDS Việt Nam với các quy định trước đây để nhận diện điểm tiến bộ và hạn chế.
  • Phương pháp điều tra thực tiễn: Thu thập số liệu về số lượng vụ việc thụ lý, giải quyết tại TAND các cấp ở Hà Nội trong giai đoạn 2019-2021, khảo sát các khó khăn, vướng mắc trong quá trình thực hiện pháp luật.

Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm toàn bộ vụ việc dân sự được thụ lý tại TAND các cấp ở Hà Nội trong ba năm gần nhất, với phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có trọng số nhằm đảm bảo tính đại diện. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ năm 2019 đến 2021, phù hợp với giai đoạn áp dụng Bộ luật TTDS năm 2015.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Số lượng vụ việc dân sự thụ lý và giải quyết tăng đều qua các năm: Năm 2019, TAND các cấp tại Hà Nội thụ lý 26.614 vụ việc, giải quyết 22.821 vụ (tỷ lệ 85,74%). Năm 2020 tăng lên 26.651 vụ thụ lý, giải quyết 23.694 vụ (tỷ lệ 88,0%). Năm 2021 giảm nhẹ do ảnh hưởng dịch Covid-19, với 24.051 vụ thụ lý và 18.409 vụ giải quyết (tỷ lệ 76,54%).

  2. Tỷ lệ trả lại đơn khởi kiện và đơn yêu cầu còn cao: Nguyên nhân chủ yếu do đơn không đáp ứng điều kiện về hình thức, nội dung, hoặc không thuộc thẩm quyền giải quyết của Tòa án. Việc này gây khó khăn cho đương sự trong việc bảo vệ quyền lợi hợp pháp.

  3. Chưa thống nhất trong quy định về chủ thể khởi kiện: Bộ luật Dân sự năm 2015 chỉ công nhận cá nhân và pháp nhân có quyền khởi kiện, trong khi Bộ luật TTDS năm 2015 mở rộng chủ thể khởi kiện bao gồm cả cơ quan, tổ chức không có tư cách pháp nhân. Điều này dẫn đến khó khăn trong áp dụng và xác định chủ thể hợp pháp.

  4. Khó khăn trong tiếp cận và thu thập tài liệu, chứng cứ: Nhiều đương sự gặp trở ngại trong việc cung cấp đầy đủ tài liệu chứng minh quyền và lợi ích hợp pháp bị xâm phạm, ảnh hưởng đến quá trình thụ lý và giải quyết vụ việc.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của các hạn chế trên xuất phát từ sự chưa đồng bộ và chi tiết trong quy định pháp luật, cũng như năng lực và kinh nghiệm của đương sự và cán bộ Tòa án. So với các nghiên cứu trước đây, kết quả này phù hợp với nhận định về những bất cập trong thực tiễn áp dụng pháp luật TTDS tại Việt Nam.

Việc tăng số lượng vụ việc thụ lý và giải quyết phản ánh sự tin tưởng của người dân vào hệ thống Tòa án, đồng thời cho thấy hiệu quả bước đầu của các quy định mới trong Bộ luật TTDS năm 2015. Tuy nhiên, tỷ lệ trả lại đơn còn cao cho thấy cần có sự hỗ trợ, hướng dẫn tốt hơn cho đương sự trong việc chuẩn bị hồ sơ.

Việc chưa thống nhất về chủ thể khởi kiện gây khó khăn trong việc xác định quyền và nghĩa vụ của các bên, ảnh hưởng đến tính minh bạch và công bằng trong tố tụng. Đây là điểm cần được hoàn thiện để phù hợp với thực tiễn và các quy định pháp luật khác.

Khó khăn trong tiếp cận tài liệu chứng cứ cũng là một thách thức lớn, đòi hỏi Tòa án cần tăng cường hỗ trợ, phối hợp với các cơ quan liên quan để tạo điều kiện thuận lợi cho đương sự.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện số lượng vụ việc thụ lý và giải quyết qua các năm, bảng thống kê các lý do trả lại đơn khởi kiện, và sơ đồ mô tả quy trình tiếp nhận, thụ lý đơn khởi kiện tại TAND.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện quy định pháp luật về điều kiện và chủ thể khởi kiện: Cần sửa đổi, bổ sung Bộ luật TTDS để thống nhất khái niệm chủ thể khởi kiện, đảm bảo phù hợp với Bộ luật Dân sự và các luật liên quan, nhằm tránh mâu thuẫn và tạo thuận lợi cho đương sự.

  2. Tăng cường hướng dẫn, hỗ trợ đương sự trong việc soạn thảo và nộp đơn khởi kiện, yêu cầu giải quyết: TAND các cấp cần tổ chức các buổi tập huấn, tư vấn trực tiếp và trực tuyến, cung cấp mẫu đơn chuẩn và hướng dẫn chi tiết để giảm tỷ lệ trả lại đơn do sai sót về hình thức, nội dung.

  3. Ứng dụng công nghệ thông tin trong tiếp nhận và xử lý đơn khởi kiện: Phát triển hệ thống tiếp nhận đơn trực tuyến, hỗ trợ ký điện tử và quản lý hồ sơ điện tử nhằm nâng cao hiệu quả, minh bạch và giảm thiểu thời gian xử lý.

  4. Tăng cường phối hợp giữa Tòa án và các cơ quan liên quan trong việc thu thập, xác minh tài liệu, chứng cứ: Thiết lập cơ chế phối hợp chặt chẽ để hỗ trợ đương sự, đặc biệt trong các vụ việc phức tạp, nhằm đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp được bảo vệ kịp thời.

Các giải pháp trên nên được triển khai trong vòng 2-3 năm tới, với sự phối hợp của Bộ Tư pháp, TAND tối cao, các TAND địa phương và các cơ quan liên quan.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ, thẩm phán Tòa án nhân dân các cấp: Nghiên cứu giúp nâng cao hiểu biết về quy định pháp luật và thực tiễn áp dụng trong khởi kiện, yêu cầu giải quyết VVDS, từ đó cải thiện chất lượng xét xử.

  2. Luật sư, người bảo vệ quyền lợi hợp pháp: Tài liệu tham khảo hữu ích để tư vấn, hỗ trợ khách hàng trong việc chuẩn bị hồ sơ khởi kiện, yêu cầu giải quyết vụ việc dân sự.

  3. Sinh viên, học viên, nghiên cứu sinh ngành Luật: Cung cấp kiến thức chuyên sâu về pháp luật tố tụng dân sự, đồng thời cập nhật các vấn đề thực tiễn và đề xuất hoàn thiện pháp luật.

  4. Cơ quan quản lý nhà nước về tư pháp và pháp luật: Là cơ sở để xây dựng chính sách, hoàn thiện hệ thống pháp luật và tổ chức thực thi pháp luật hiệu quả hơn.

Câu hỏi thường gặp

  1. Khởi kiện vụ việc dân sự là gì?
    Khởi kiện vụ việc dân sự là việc cá nhân, cơ quan, tổ chức có quyền và lợi ích hợp pháp bị xâm phạm hoặc có tranh chấp nộp đơn yêu cầu Tòa án có thẩm quyền giải quyết nhằm bảo vệ quyền và lợi ích đó. Ví dụ, tranh chấp hợp đồng, tranh chấp đất đai.

  2. Ai có quyền khởi kiện vụ việc dân sự?
    Chủ thể khởi kiện bao gồm cá nhân, pháp nhân, cơ quan, tổ chức có quyền và lợi ích hợp pháp bị xâm phạm hoặc có quyền đại diện hợp pháp cho người khác, lợi ích công cộng, Nhà nước. Quy định này được mở rộng trong Bộ luật TTDS năm 2015.

  3. Điều kiện để đơn khởi kiện được Tòa án thụ lý là gì?
    Đơn khởi kiện phải đúng thẩm quyền, có đầy đủ nội dung, hình thức theo quy định, người khởi kiện có năng lực hành vi tố tụng, nộp tạm ứng án phí (nếu có), và vụ việc chưa được giải quyết bằng bản án, quyết định có hiệu lực pháp luật.

  4. Tại sao đơn khởi kiện bị trả lại?
    Đơn bị trả lại khi không đáp ứng điều kiện về chủ thể, thẩm quyền, nội dung, hình thức, hoặc vụ việc đã được giải quyết, hoặc người khởi kiện không sửa đổi, bổ sung đơn theo yêu cầu của Tòa án trong thời hạn quy định.

  5. Làm thế nào để nộp đơn khởi kiện trực tuyến?
    Người khởi kiện cần có địa chỉ thư điện tử, chữ ký điện tử được chứng thực, truy cập Cổng thông tin điện tử của Tòa án, điền đầy đủ nội dung đơn, ký điện tử và gửi kèm tài liệu chứng cứ. Tòa án sẽ in bản giấy và xử lý theo quy định.

Kết luận

  • Khởi kiện và yêu cầu giải quyết vụ việc dân sự là hoạt động tố tụng quan trọng, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của các chủ thể trong xã hội.
  • Bộ luật TTDS năm 2015 đã có nhiều quy định tiến bộ, tạo điều kiện thuận lợi cho việc thực hiện quyền khởi kiện, yêu cầu giải quyết VVDS.
  • Thực tiễn tại các TAND ở Hà Nội cho thấy số lượng vụ việc tăng đều, tỷ lệ giải quyết cao nhưng vẫn còn tồn tại nhiều hạn chế về thủ tục, chủ thể và tiếp cận tài liệu.
  • Cần hoàn thiện pháp luật, tăng cường hỗ trợ đương sự và ứng dụng công nghệ để nâng cao hiệu quả tố tụng dân sự.
  • Đề nghị các cơ quan chức năng triển khai các giải pháp trong vòng 2-3 năm tới nhằm cải thiện công tác xét xử và bảo vệ quyền lợi của người dân.

Quý độc giả và các nhà nghiên cứu được khuyến khích tham khảo và áp dụng các kết quả nghiên cứu này để góp phần nâng cao hiệu quả pháp luật tố tụng dân sự tại Việt Nam.