Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục phổ thông tại Việt Nam, chương trình giáo dục phổ thông mới năm 2018 đã đặt mục tiêu phát triển phẩm chất và năng lực học sinh làm trọng tâm. Theo đó, việc tổ chức dạy học tích hợp liên môn được xem là một chiến lược quan trọng nhằm phát triển năng lực toàn diện cho học sinh, đặc biệt là học sinh lớp 1 – giai đoạn nền tảng của giáo dục tiểu học. Nghiên cứu tập trung vào việc tổ chức dạy học tích hợp liên môn giữa các môn Tự nhiên xã hội, Toán và Tiếng Việt theo định hướng phát triển năng lực cho học sinh lớp 1 tại Trường Tiểu học Quốc tế Canada, Quận 7, TP. Hồ Chí Minh trong học kỳ II năm học 2019 – 2020.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm xây dựng nguyên tắc thiết kế, quy trình tổ chức dạy học tích hợp liên môn, đồng thời đánh giá hiệu quả mô hình dạy học này trong việc phát triển năng lực cho học sinh lớp 1. Phạm vi nghiên cứu giới hạn trong các chủ đề tích hợp liên môn thuộc chương trình 2006 và 2018, thực nghiệm trên 5 học sinh lớp 1 với 1 tuần 2 tiết, mỗi tiết 35 phút, từ tháng 3 đến tháng 4 năm 2019. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc góp phần đổi mới phương pháp dạy học, nâng cao năng lực giải quyết vấn đề, tư duy sáng tạo và khả năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn cho học sinh tiểu học, đồng thời hỗ trợ giáo viên trong việc thiết kế và tổ chức các hoạt động dạy học tích hợp hiệu quả.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

  • Lý thuyết dạy học tích hợp liên môn: Tích hợp liên môn được hiểu là sự kết hợp các nội dung kiến thức, kỹ năng từ hai hoặc nhiều môn học thành một chủ đề nhằm phát triển toàn diện năng lực học sinh. Ba nguyên tắc cơ bản của dạy học tích hợp liên môn là tích hợp, hợp tác và tổng hợp (Đỗ Hương Trà, 2015). Mức độ tích hợp được phân chia từ lồng ghép, vận dụng kiến thức liên môn đến hòa trộn kiến thức đa môn.

  • Lý thuyết phát triển năng lực học sinh: Năng lực được định nghĩa là sự kết hợp linh hoạt giữa tri thức, kỹ năng và thái độ nhằm thực hiện thành công một nhiệm vụ trong bối cảnh cụ thể (Bộ Giáo dục và Đào tạo, 2018). Mô hình năng lực gồm ba yếu tố cấu thành: tri thức, kỹ năng và hành vi biểu cảm (thái độ), trong đó kỹ năng là yếu tố cốt lõi (Đặng Thành Hưng, 2012). Dạy học theo định hướng phát triển năng lực chú trọng vào việc tạo cơ hội cho học sinh hoạt động, thể hiện và phát huy năng lực qua các tình huống thực tiễn.

  • Lý thuyết đặc điểm tâm sinh lý học sinh lớp 1: Học sinh lớp 1 có tư duy mang tính trực quan, khả năng chú ý chưa bền vững, cần các hoạt động học tập sinh động, trực quan và gắn với thực tiễn để phát triển năng lực nhận thức, ngôn ngữ và vận dụng kiến thức (Bùi Văn Huệ, 2004).

Các khái niệm chính bao gồm: tích hợp liên môn, năng lực học sinh, phương pháp dạy học tích hợp, đặc điểm tâm sinh lý học sinh lớp 1, và các mức độ tích hợp.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Nghiên cứu sử dụng dữ liệu thu thập từ khảo sát, quan sát, phỏng vấn giáo viên, học sinh và cán bộ quản lý tại Trường Tiểu học Quốc tế Canada, Quận 7, TP. Hồ Chí Minh. Dữ liệu thực nghiệm được thu thập từ 5 học sinh lớp 1 trong học kỳ II năm học 2019 – 2020.

  • Phương pháp chọn mẫu: Mẫu nghiên cứu gồm 50 học sinh được chọn theo tiêu chí phát triển trí tuệ bình thường, trình độ tương đương, trong đó 5 học sinh được chọn làm nhóm thực nghiệm để đánh giá hiệu quả mô hình dạy học tích hợp.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phương pháp thống kê mô tả, phân tích định tính và định lượng qua bảng hỏi, phiếu khảo sát, phiếu bài tập, kết hợp phần mềm Excel để xử lý số liệu. Phương pháp thực nghiệm sư phạm được áp dụng nhằm kiểm tra tính khả thi và hiệu quả của mô hình dạy học tích hợp liên môn.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện từ tháng 2 đến tháng 4 năm 2019, bao gồm các giai đoạn: xây dựng kế hoạch dạy học tích hợp, tổ chức thực nghiệm, thu thập và phân tích dữ liệu, đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Hiểu biết và vận dụng dạy học tích hợp của giáo viên còn hạn chế: Khảo sát 30 giáo viên tại trường cho thấy chỉ có khoảng 23,3% giáo viên biết và vận dụng hiệu quả dạy học tích hợp liên môn giữa Tiếng Việt và Tự nhiên xã hội; 13,3% biết và vận dụng hiệu quả tích hợp giữa Toán và Tiếng Việt; chỉ 3% biết và vận dụng hiệu quả tích hợp liên môn giữa Toán, Tiếng Việt và Tự nhiên xã hội. Điều này phản ánh sự thiếu hụt kiến thức và kỹ năng thiết kế, tổ chức dạy học tích hợp liên môn.

  2. Phát triển năng lực học sinh qua các tiêu chí đánh giá: Qua 3 lần khảo sát định kỳ, học sinh lớp 1 tham gia thực nghiệm có sự tiến bộ rõ rệt về năng lực ngôn ngữ và giao tiếp (tăng từ mức độ biết lên mức độ vận dụng), năng lực thẩm mỹ, năng lực tư duy và lập luận toán học, cũng như năng lực tìm tòi, khám phá và vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Ví dụ, năng lực đọc đúng đoạn văn đạt tốc độ khoảng 30 chữ/phút, năng lực giải toán có lời văn được cải thiện với tỷ lệ học sinh hoàn thành bài đạt trên 80%.

  3. Mô hình dạy học tích hợp liên môn tạo hứng thú và tăng cường sự chủ động của học sinh: Qua quan sát và phỏng vấn, học sinh thể hiện sự hứng thú cao với các hoạt động học tập tích hợp, đặc biệt là các hoạt động nhóm, trò chơi và thí nghiệm thực tế. Sự chú ý và tập trung của học sinh được duy trì tốt hơn so với dạy học truyền thống.

  4. Khó khăn trong tổ chức dạy học tích hợp liên môn: Giáo viên gặp khó khăn trong việc phối hợp nội dung các môn học, thiết kế bài học phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý học sinh lớp 1, cũng như trong việc đánh giá năng lực tổng hợp của học sinh. Thời gian dạy học hạn chế và nội dung chương trình còn nặng cũng là những thách thức lớn.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy việc tổ chức dạy học tích hợp liên môn theo định hướng phát triển năng lực cho học sinh lớp 1 là khả thi và có hiệu quả tích cực trong việc nâng cao năng lực toàn diện cho học sinh. Sự tiến bộ về năng lực ngôn ngữ, tư duy toán học và khả năng vận dụng kiến thức thực tiễn phù hợp với các nghiên cứu quốc tế về lợi ích của dạy học tích hợp trong giáo dục tiểu học.

Tuy nhiên, mức độ hiểu biết và vận dụng của giáo viên còn thấp, phản ánh nhu cầu bồi dưỡng chuyên môn sâu rộng hơn về dạy học tích hợp liên môn. So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, khó khăn về phối hợp nội dung và đánh giá năng lực là những vấn đề phổ biến, đòi hỏi sự hỗ trợ từ phía nhà trường và cơ quan quản lý giáo dục.

Việc thiết kế các chủ đề tích hợp phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý học sinh lớp 1, sử dụng phương pháp dạy học tích cực, trực quan sinh động đã góp phần duy trì sự chú ý và hứng thú học tập của học sinh, đồng thời phát triển các năng lực cần thiết. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tiến trình phát triển năng lực của học sinh qua các lần khảo sát, bảng phân tích tỷ lệ giáo viên biết và vận dụng dạy học tích hợp, giúp minh họa rõ nét hiệu quả và thách thức của mô hình.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên về dạy học tích hợp liên môn: Tổ chức các khóa đào tạo, tập huấn chuyên sâu về thiết kế bài học tích hợp, phương pháp tổ chức và đánh giá năng lực học sinh. Mục tiêu nâng tỷ lệ giáo viên vận dụng hiệu quả dạy học tích hợp lên trên 50% trong vòng 1-2 năm. Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo, các trường tiểu học.

  2. Xây dựng và phổ biến bộ công cụ, tài liệu hướng dẫn thiết kế bài học tích hợp liên môn: Phát triển các mẫu kế hoạch bài học, phiếu học tập, bảng đánh giá năng lực phù hợp với đặc điểm học sinh lớp 1. Thời gian thực hiện trong 6 tháng, hỗ trợ giáo viên trong quá trình giảng dạy. Chủ thể thực hiện: Bộ Giáo dục và Đào tạo, các trung tâm nghiên cứu giáo dục.

  3. Tăng cường phối hợp liên ngành trong tổ chức dạy học: Khuyến khích giáo viên các môn Toán, Tiếng Việt, Tự nhiên xã hội hợp tác xây dựng chủ đề tích hợp, chia sẻ kinh nghiệm và phối hợp đánh giá học sinh. Mục tiêu tạo môi trường hợp tác bền vững trong các trường tiểu học. Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu các trường tiểu học.

  4. Điều chỉnh thời gian và phân bổ chương trình học phù hợp với dạy học tích hợp: Xem xét giảm tải nội dung, tăng thời lượng các tiết học tích hợp để đảm bảo chất lượng và hiệu quả dạy học. Thời gian thực hiện trong kế hoạch năm học tiếp theo. Chủ thể thực hiện: Bộ Giáo dục và Đào tạo, các trường tiểu học.

  5. Ứng dụng công nghệ thông tin hỗ trợ dạy học tích hợp: Phát triển các phần mềm, ứng dụng học tập tích hợp giúp học sinh tương tác, thực hành và giáo viên dễ dàng quản lý, đánh giá. Chủ thể thực hiện: Các đơn vị công nghệ giáo dục phối hợp với nhà trường.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học, đặc biệt là giáo viên lớp 1: Nghiên cứu cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về thiết kế, tổ chức dạy học tích hợp liên môn, giúp giáo viên nâng cao năng lực chuyên môn, đổi mới phương pháp giảng dạy, phát triển năng lực học sinh.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục và nhà trường: Tham khảo để xây dựng kế hoạch đào tạo, hỗ trợ giáo viên, điều chỉnh chương trình và tổ chức dạy học phù hợp với định hướng phát triển năng lực, nâng cao chất lượng giáo dục tiểu học.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Giáo dục học, Giáo dục tiểu học: Tài liệu tham khảo quý giá về lý luận và phương pháp nghiên cứu dạy học tích hợp liên môn, đặc biệt trong bối cảnh đổi mới chương trình giáo dục phổ thông.

  4. Các cơ quan hoạch định chính sách giáo dục: Cung cấp dữ liệu thực nghiệm và đề xuất chính sách hỗ trợ phát triển dạy học tích hợp, góp phần đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục phổ thông.

Câu hỏi thường gặp

  1. Dạy học tích hợp liên môn là gì?
    Dạy học tích hợp liên môn là phương pháp kết hợp nội dung, kỹ năng từ hai hoặc nhiều môn học thành một chủ đề học tập nhằm phát triển toàn diện năng lực học sinh, giúp các em vận dụng kiến thức vào giải quyết các vấn đề thực tiễn.

  2. Làm thế nào để xây dựng bài học tích hợp liên môn cho học sinh lớp 1?
    Quá trình xây dựng bài học tích hợp liên môn gồm các bước: xác định mục tiêu năng lực, lựa chọn chủ đề phù hợp, xác định các vấn đề cần giải quyết, lựa chọn kiến thức liên quan từ các môn, thiết kế hoạt động học tập sinh động, trực quan và đánh giá năng lực học sinh.

  3. Việc dạy học tích hợp liên môn có tác động như thế nào đến năng lực học sinh lớp 1?
    Dạy học tích hợp liên môn giúp học sinh phát triển năng lực ngôn ngữ, tư duy toán học, khả năng tìm tòi, khám phá và vận dụng kiến thức vào thực tiễn, đồng thời tăng cường sự chủ động, hứng thú và khả năng giải quyết vấn đề.

  4. Những khó khăn thường gặp khi tổ chức dạy học tích hợp liên môn là gì?
    Khó khăn bao gồm: giáo viên thiếu kiến thức và kỹ năng thiết kế bài học tích hợp, khó phối hợp nội dung các môn, thời gian dạy học hạn chế, thiếu công cụ đánh giá năng lực tổng hợp, và đặc điểm tâm sinh lý học sinh lớp 1 đòi hỏi phương pháp phù hợp.

  5. Làm thế nào để đánh giá hiệu quả dạy học tích hợp liên môn?
    Hiệu quả được đánh giá qua sự tiến bộ của học sinh về các năng lực ngôn ngữ, tư duy, vận dụng kiến thức qua các bài kiểm tra định kỳ, quan sát thái độ, sự tham gia tích cực trong các hoạt động học tập, và phản hồi từ giáo viên, học sinh.

Kết luận

  • Dạy học tích hợp liên môn theo định hướng phát triển năng lực là phương pháp hiệu quả giúp học sinh lớp 1 phát triển toàn diện các năng lực cần thiết như ngôn ngữ, tư duy toán học và vận dụng kiến thức thực tiễn.
  • Mức độ hiểu biết và vận dụng dạy học tích hợp của giáo viên còn hạn chế, cần được bồi dưỡng chuyên môn sâu rộng hơn.
  • Việc thiết kế bài học tích hợp cần tuân thủ nguyên tắc tích hợp, hợp tác và tổng hợp, đồng thời phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý học sinh lớp 1.
  • Các hoạt động học tập tích hợp sinh động, trực quan giúp duy trì sự chú ý và hứng thú học tập của học sinh, góp phần nâng cao hiệu quả giáo dục.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao năng lực giáo viên, điều chỉnh chương trình và tăng cường phối hợp liên ngành để phát triển bền vững dạy học tích hợp liên môn.

Next steps: Triển khai các khóa bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên, xây dựng tài liệu hướng dẫn thiết kế bài học tích hợp, điều chỉnh chương trình học phù hợp và áp dụng rộng rãi mô hình dạy học tích hợp liên môn trong các trường tiểu học.

Call-to-action: Các nhà quản lý giáo dục, giáo viên và nhà nghiên cứu cần phối hợp chặt chẽ để thúc đẩy đổi mới phương pháp dạy học, nhằm phát triển năng lực toàn diện cho học sinh ngay từ những năm học đầu tiên.