Tính Nhân Văn Trong Tư Tưởng Nguyễn Trãi và Ý Nghĩa Lịch Sử Của Nó

Tính nhân văn là một trong những giá trị cốt lõi trong văn hóa con người, tạo nên bản chất con người, là thước đo giá trị của mọi thời đại. Xã hội loài người nếu không có tính nhân văn sẽ không có lịch sử loài người. Theo đó, tính nhân văn đã hình thành trong tư tưởng triết học ở cả phương Đông và phương Tây từ rất sớm. Ở phương Đông tính nhân văn được thể hiện trong triết lý Phật giáo, Nho giáo và Đạo giáo là đề cao con người, coi con người là một chủ thể lớn trong trời đất, trong đó mối tương quan giữa người với trời đất là cái đạo tự nhiên, chú trọng cách xử thế nhân bản, hòa hợp, bao dung với mọi người.

Trong lịch sử Việt Nam, nhiều nhà tư tưởng lớn đã hình thành, như Lý Công Uẩn, Lý Thường Kiệt, Trần Thánh Tông, Trần Quốc Tuấn, Nguyễn Bỉnh Khiêm, Lê Quý Đôn, Ngô Thì Nhậm, Phan Bội Châu, Phan Chu Trinh… và đỉnh cao là Hồ Chí Minh. Xuyên suốt những tư tưởng ấy, giá trị nhân bản, nhân văn luôn được coi là cốt lõi, là sức mạnh của dân tộc Việt Nam, được thể hiện ở lòng yêu nước thương nòi, sự cố kết cộng đồng, tư tưởng lấy dân làm gốc, thân dân, an dân, khoan dân, trọng dân nhằm khẳng định vai trò con người, đề cao sức mạnh của nhân dân để xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.

Thời Lê sơ, là thời kỳ củng cố, xây dựng quốc gia Đại Việt hùng mạnh; đoàn kết sức mạnh toàn dân chống giặc Minh xâm lược. Sức dân được huy động mạnh mẽ trong xây dựng thế trận và các tuyến phòng thủ, nhân dân luôn sát cánh sẵn sàng chiến đấu cùng các thứ quân. Nhân dân cả nước tự giác thực hiện kế thanh dã triệt nguồn lương thảo của giặc, làm hậu thuẫn cho triều đình và trực tiếp tham gia đánh giặc tại chỗ. Đặc biệt, để huy động cao nhất sức dân, các đời vua thời Lê sơ đều chủ trương “khoan – giản – an – lạc” sức dân để làm “kế sâu rễ bền gốc”.

Ở phương Đông tính nhân văn được thể hiện trong triết lý Phật giáo, Nho giáo và Đạo giáo là đề cao con người, coi con người là một chủ thể lớn trong trời đất, trong đó mối tương quan giữa người với trời đất là cái đạo tự nhiên, chú trọng cách xử thế nhân bản, hòa hợp, bao dung với mọi người. Tính nhân văn ở phương Đông còn được thể hiện thông qua giáo lý dạy người phải luôn tự biết mình, biết bảo vệ, phát triển bản chất tốt đẹp của con người nhằm phục vụ cho hạnh phúc chung của nhân loại.

Trong tác phẩm Ức Trai thi tập, đã thể hiện tính nhân văn trong tư tưởng Nguyễn Trãi, đó là tư tưởng về vai trò của nhân dân trong đời sống xã hội “chìm thuyền mới biết dân như nước” (bài số 27, Quan hải) [69, tr. 60], tư tưởng về trời đất, thiên mệnh “cây hiểm hay đâu mệnh tại trời” (bài số 27, Quan hải), [69, tr. 60], và tư tưởng của con người suốt đời chỉ lo cho dân, cho nước “lòng nghĩ việc đời sinh tóc bạc” (bài số 37) [69, tr. 70].

Trong Lại có thư đáp Phương Chính ông viết: “Bảo cho chúng mày, ngược tặc - Phương Chính được biết: Phàm đạo làm tướng, lấy nhân nghĩa làm căn bản, lấy chí dũng làm tư chất”; “Phàm mưu việc lớn thì nhân nghĩa làm gốc, thành công lớn thì lấy nhân nghĩa làm đầu. Duy có đầy đủ nhân nghĩa thì việc và công mới nên”. Đó còn là tư tưởng về thế giới qua quan niệm về trời, về thời thế. Trong Lại có thư dụ Vương Thông ông viết: “Ngày nay, vận trời quay vòng, vận đã đi rồi phải trở lại” [69, tr. 531], “Tôi nghe điều quý nhất ở người tuấn kiệt, chỉ là rõ thời thế, biết xét sự biến mà thôi” [69, tr.

Nhân văn là đường lối chính trị, là chính sách để bảo vệ Tổ quốc có phạm vi rộng lớn được sử dụng như một sức mạnh vật chất thúc đẩy sự phát triển của lịch sử xã hội đầu thế kỷ XV và sau đó nhiều thế kỷ. Cho đến nay, tính nhân văn đã trở thành một truyền thống, phẩm chất đạo đức cao đẹp của dân tộc ta, trở thành biểu tượng của cái đẹp, cái cao cả và cái thiện. Đó là sự thể hiện tư tưởng yêu nước, yêu hòa bình và lòng nhân đạo không chỉ có ở Nguyễn Trãi mà của dân tộc Việt Nam.

Điều đó càng có ý nghĩa trong quá trình đổi mới đất nước, xây dựng và chỉnh đốn Đảng theo tinh thần Nghị quyết Trung ương 4 (Khóa XI), Những vấn đề cấp bách về xây dựng Đảng hiện nay; đồng thời góp phần làm sáng tỏ thêm quan điểm về lấy “dân làm gốc” của Đảng ta trong giai đoạn cách mạng mới. Tính nhân văn trong tư tưởng Nguyễn Trãi còn góp phần đấu tranh chống lại những mặt trái của cơ chế thị trường, những sản phẩm văn hóa xấu độc của thời kỳ mở cửa giao lưu hội nhập quốc tế… tác động đến đời sống văn hóa tinh thần của nhân dân, đấu tranh chống lại những biểu hiện suy thoái về chính trị, tư tưởng, đạo đức, lối sống của một bộ phận không nhỏ cán bộ đảng viên.

Trong giai đoạn cách mạng mới, việc nghiên cứu tư tưởng Nguyễn Trãi là một vấn đề cần thiết. Thực tế cũng đã có rất nhiều công trình, đề tài nghiên cứu về tư tưởng Nguyễn Trãi. Tuy nhiên, việc nghiên cứu về tư tưởng Nguyễn Trãi, đặc biệt là tình nhân văn trong tư tưởng của ông vẫn còn mới và chưa được đi sâu phân tích hết những nội dung tiềm ẩn bên trong hệ tư tưởng ấy.

Nguyễn Trãi rất tự hào về lịch sử dân tộc, tin tưởng ở tương lai. Ở ông, ý thức dân tộc đã phát triển đến trình độ cao. Ông là người đã đưa chiến tranh nhân dân, chiến tranh du kích đến đỉnh cao của nó. Trong cuộc kháng chiến chống Minh, Nguyễn Trãi đã đề ra và thực hiện chính sách vừa đánh vừa đàm từ đầu cho đến cuối. Chính sách địch vận tài tình của Nguyễn Trãi đã làm cho nhân dân trong cuộc kháng chiến chống Minh bớt đi sự hy sinh xương máu. Ở Nguyễn Trãi chữ “thời” và chữ “nhân” nổi bật lên như sợi chỉ đỏ xuyên qua toàn bộ hệ thống tư tưởng của ông. Đó chính là thời cơ và thời thế; đó là nhân bản, nhân nghĩa và nhân văn.

Tổng quan tình hình nghiên cứu đề tài Tính nhân văn – một nội dung cốt lõi mang triết lý sâu sắc, bao trùm toàn bộ tư tưởng Nguyễn Trãi và cuộc đời ông, là tư tưởng có giá trị cả về mặt lý luận và thực tiễn nên đã thu hút được sự quan tâm nghiên cứu của nhiều nhà khoa học. Có thể khái quát các công trình nghiên cứu thành ba hướng chính như sau: Hướng thứ nhất, các công trình nghiên cứu liên quan đến những đặc điểm, điều kiện lịch sử hình thành tính nhân văn trong tư tưởng Nguyễn Trãi.

Trong Chiếu hậu tự huấn - Dạy con nối ngôi, để dạy thái tử, ông viết: “Cha đã dựng nền, mà con không xây nhà, lợp mái; cha đã khẩn ruộng mà con không cấy lúa, trồng cây; như thế sao thành được chí ta, sao giữ được nghiệp ta, mà mong truyền dõi lâu dài. Vả lại, trông mong vào người có nhân, đó là dân. Chở thuyền, đắm thuyền cũng lại là dân. Giúp đỡ cho người có đức là trời, khó biết không thường cũng lại là trời” [70, tr.