Tổng quan nghiên cứu

Biến đổi khí hậu (BĐKH) và thiên tai đang trở thành những thách thức nghiêm trọng đối với sự phát triển bền vững toàn cầu, trong đó Việt Nam là một trong năm quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề nhất. Năm 2018, cả nước ghi nhận 13 cơn bão, 212 trận dông lốc, 14 trận lũ quét, sạt lở đất cùng nhiều đợt nắng nóng và rét đậm, gây thiệt hại ước tính khoảng 20.000 tỷ đồng và làm 218 người chết hoặc mất tích. Tỉnh Hà Giang, với đặc điểm địa hình miền núi và đời sống còn nhiều khó khăn, cũng chịu thiệt hại nặng nề do thiên tai, với hơn 300 tỷ đồng thiệt hại trong năm 2018, 10 người chết, 6 người bị thương, hàng nghìn ngôi nhà và điểm trường bị ảnh hưởng.

Trước thực trạng đó, việc giáo dục ứng phó với BĐKH và phòng tránh thiên tai (PTTT) trong trường học, đặc biệt qua môn Địa lí lớp 12 tại các trường THPT tỉnh Hà Giang, được xem là giải pháp thiết thực nhằm nâng cao nhận thức và kỹ năng cho học sinh – lực lượng chủ lực trong cộng đồng. Mục tiêu nghiên cứu tập trung vào việc tích hợp nội dung ứng phó BĐKH và PTTT vào chương trình Địa lí 12, nhằm phát triển năng lực và phẩm chất cho học sinh, đồng thời góp phần lan tỏa kiến thức đến gia đình và xã hội.

Phạm vi nghiên cứu được giới hạn trong năm học 2019-2020 tại một số trường THPT tỉnh Hà Giang, với trọng tâm là đánh giá thực trạng, xây dựng quy trình, phương pháp tích hợp và thực nghiệm sư phạm nhằm kiểm định hiệu quả của việc tích hợp giáo dục ứng phó BĐKH và PTTT trong dạy học Địa lí 12. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong bối cảnh đổi mới chương trình giáo dục phổ thông theo hướng phát triển năng lực người học và đáp ứng yêu cầu ứng phó với biến đổi khí hậu và thiên tai ngày càng phức tạp.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên lý thuyết dạy học tích hợp, trong đó tích hợp được hiểu là sự hợp nhất, kết hợp hữu cơ các nội dung kiến thức, kỹ năng từ nhiều môn học nhằm phát triển năng lực người học. Hai mô hình tích hợp chính được vận dụng là tích hợp liên môn và tích hợp xuyên môn, giúp học sinh vận dụng kiến thức tổng hợp để giải quyết các tình huống thực tiễn liên quan đến BĐKH và PTTT.

Các khái niệm trọng tâm bao gồm:

  • Biến đổi khí hậu: sự thay đổi lâu dài về các yếu tố khí hậu như nhiệt độ, lượng mưa, tần suất thiên tai do nguyên nhân tự nhiên và nhân tạo.
  • Phòng tránh thiên tai: quá trình hệ thống các hoạt động phòng ngừa, ứng phó và khắc phục hậu quả thiên tai.
  • Năng lực người học: khả năng vận dụng kiến thức, kỹ năng và thái độ để giải quyết các vấn đề thực tiễn.
  • Phương pháp dạy học tích cực: phương pháp khuyến khích học sinh chủ động, sáng tạo trong học tập, phát triển kỹ năng tự học và giải quyết vấn đề.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính gồm: tài liệu lý luận về dạy học tích hợp, giáo dục ứng phó BĐKH và PTTT; số liệu thống kê thiên tai tại Hà Giang; khảo sát thực trạng dạy học tại các trường THPT; kết quả thực nghiệm sư phạm.

Phương pháp phân tích bao gồm:

  • Phân tích hệ thống và tổng hợp tài liệu để xây dựng cơ sở lý luận và khung tích hợp.
  • Điều tra, khảo sát thực tế qua phiếu điều tra, phỏng vấn giáo viên, học sinh và cán bộ quản lý nhằm đánh giá nhận thức và thực trạng dạy học tích hợp.
  • Thực nghiệm sư phạm với cỡ mẫu khoảng vài lớp học tại các trường THPT Hà Giang, sử dụng phương pháp chọn mẫu thuận tiện và phân tích định lượng, định tính kết quả học tập trước và sau khi áp dụng phương pháp tích hợp.
  • Phân tích thống kê mô tả và so sánh kết quả kiểm tra giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng để đánh giá hiệu quả.

Thời gian nghiên cứu kéo dài trong năm học 2019-2020, đảm bảo thu thập dữ liệu đầy đủ và kiểm định tính khả thi của các giải pháp đề xuất.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng giáo dục ứng phó BĐKH và PTTT tại Hà Giang còn hạn chế: Khoảng 60% giáo viên Địa lí nhận thức được tầm quan trọng của việc tích hợp nội dung này nhưng chỉ khoảng 40% thực hiện thường xuyên do thiếu thời gian và phương tiện hỗ trợ. Học sinh có nhận thức cơ bản nhưng kỹ năng ứng phó còn yếu.

  2. Hiệu quả tích hợp trong dạy học Địa lí 12: Qua thực nghiệm sư phạm, lớp thực nghiệm có điểm trung bình các bài kiểm tra về kiến thức và kỹ năng ứng phó BĐKH và PTTT cao hơn lớp đối chứng từ 15% đến 20%. Tỷ lệ học sinh đạt loại khá, giỏi tăng từ 35% lên 55% sau khi áp dụng phương pháp tích hợp.

  3. Phương pháp dạy học tích hợp đa dạng và phù hợp: Các phương pháp như đàm thoại gợi mở, sử dụng phương tiện trực quan, dạy học theo dự án và nghiên cứu trường hợp được đánh giá cao về tính khả thi và hiệu quả trong việc phát triển năng lực học sinh.

  4. Sự thay đổi thái độ và hành vi của học sinh: Sau thực nghiệm, khoảng 70% học sinh thể hiện thái độ tích cực hơn trong việc bảo vệ môi trường và chủ động tham gia các hoạt động phòng tránh thiên tai tại trường và cộng đồng.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy việc tích hợp giáo dục ứng phó BĐKH và PTTT vào môn Địa lí 12 không chỉ nâng cao kiến thức mà còn phát triển kỹ năng và thái độ tích cực của học sinh. Điều này phù hợp với quan điểm dạy học tích hợp nhằm phát triển năng lực toàn diện cho người học. So sánh với các nghiên cứu quốc tế và trong nước, kết quả tương đồng với xu hướng giáo dục hiện đại, nhấn mạnh vai trò của giáo dục trong ứng phó với biến đổi khí hậu và thiên tai.

Biểu đồ so sánh điểm số giữa lớp thực nghiệm và đối chứng minh họa rõ sự khác biệt tích cực về hiệu quả học tập. Bảng phân phối tần suất điểm kiểm tra cũng cho thấy sự cải thiện rõ rệt về chất lượng học sinh sau khi áp dụng phương pháp tích hợp.

Nguyên nhân thành công được lý giải do phương pháp tích hợp giúp học sinh liên hệ kiến thức với thực tế, tăng tính chủ động và sáng tạo trong học tập, đồng thời phát huy vai trò của giáo viên trong việc thiết kế các hoạt động học tập đa dạng, sinh động.

Tuy nhiên, vẫn còn tồn tại thách thức như hạn chế về thời gian, phương tiện dạy học và sự chuẩn bị của giáo viên, đòi hỏi sự hỗ trợ từ nhà trường và các cơ quan quản lý giáo dục.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về phương pháp dạy học tích hợp và kiến thức ứng phó BĐKH, PTTT cho giáo viên Địa lí nhằm nâng cao năng lực chuyên môn và kỹ năng sư phạm. Thời gian thực hiện: trong năm học 2021-2022. Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo Hà Giang phối hợp với các trường đại học sư phạm.

  2. Phát triển và cung cấp tài liệu, phương tiện dạy học: Biên soạn tài liệu hướng dẫn tích hợp, xây dựng ngân hàng câu hỏi, bài tập và các phương tiện trực quan hỗ trợ dạy học tích hợp. Thời gian: 6 tháng đầu năm 2022. Chủ thể: Sở Giáo dục, các tổ chuyên môn và nhà xuất bản giáo dục.

  3. Xây dựng kế hoạch dạy học tích hợp cụ thể: Áp dụng các kế hoạch dạy học tích hợp vào các bài học trọng điểm trong chương trình Địa lí 12, đặc biệt các bài liên quan đến BĐKH và PTTT, đảm bảo tính khả thi và phù hợp với đặc điểm địa phương. Thời gian: triển khai từ năm học 2022-2023. Chủ thể: Giáo viên Địa lí các trường THPT.

  4. Tăng cường hoạt động ngoại khóa và thực hành: Tổ chức các hoạt động ngoại khóa, diễn tập phòng tránh thiên tai, tham quan thực tế nhằm nâng cao kỹ năng ứng phó và ý thức bảo vệ môi trường cho học sinh. Thời gian: liên tục trong năm học. Chủ thể: Nhà trường, đoàn thanh niên, các tổ chức xã hội.

  5. Đẩy mạnh công tác tuyên truyền, nâng cao nhận thức: Phối hợp với các cấp chính quyền và cộng đồng để tuyên truyền về BĐKH và PTTT, tạo môi trường học tập và sinh hoạt thân thiện, góp phần lan tỏa kiến thức từ học sinh đến gia đình và xã hội. Thời gian: liên tục. Chủ thể: Sở Giáo dục, các trường học, chính quyền địa phương.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Địa lí và các môn khoa học xã hội: Nghiên cứu giúp nâng cao phương pháp dạy học tích hợp, phát triển năng lực ứng phó BĐKH và PTTT cho học sinh, từ đó cải thiện chất lượng giảng dạy.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục: Tham khảo để xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo và hỗ trợ giáo viên, đồng thời phát triển chương trình giáo dục phù hợp với đặc điểm địa phương và xu hướng đổi mới giáo dục.

  3. Sinh viên ngành Sư phạm Địa lí và Giáo dục: Tài liệu tham khảo quý giá cho việc nghiên cứu, thực tập và phát triển năng lực sư phạm tích hợp, đặc biệt trong bối cảnh giáo dục phát triển năng lực người học.

  4. Nhà nghiên cứu và chuyên gia về biến đổi khí hậu và giáo dục môi trường: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về tích hợp giáo dục ứng phó BĐKH và PTTT trong trường phổ thông, góp phần phát triển các mô hình giáo dục bền vững.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần tích hợp giáo dục ứng phó BĐKH và PTTT vào môn Địa lí 12?
    Việc tích hợp giúp học sinh hiểu rõ nguyên nhân, hậu quả và cách ứng phó với biến đổi khí hậu và thiên tai thông qua kiến thức địa lí, phát triển kỹ năng thực tiễn và thái độ tích cực, góp phần giảm thiểu thiệt hại do thiên tai gây ra.

  2. Phương pháp dạy học tích hợp nào hiệu quả nhất trong giáo dục ứng phó BĐKH và PTTT?
    Các phương pháp như đàm thoại gợi mở, dạy học theo dự án, nghiên cứu trường hợp và sử dụng phương tiện trực quan được đánh giá cao vì kích thích sự chủ động, sáng tạo và liên hệ thực tế của học sinh.

  3. Làm thế nào để đánh giá hiệu quả của việc tích hợp giáo dục ứng phó BĐKH và PTTT?
    Hiệu quả được đánh giá qua kết quả kiểm tra kiến thức, kỹ năng, thái độ của học sinh trước và sau khi áp dụng phương pháp tích hợp, cũng như qua quan sát sự thay đổi trong hành vi và tham gia các hoạt động phòng tránh thiên tai.

  4. Những khó khăn thường gặp khi triển khai dạy học tích hợp là gì?
    Khó khăn gồm thiếu thời gian chuẩn bị bài giảng, hạn chế về phương tiện dạy học, sự chưa đồng đều về năng lực giáo viên và sự phối hợp giữa các bộ môn, đòi hỏi sự hỗ trợ từ nhà trường và cơ quan quản lý.

  5. Làm thế nào để học sinh áp dụng kiến thức ứng phó BĐKH và PTTT vào thực tế?
    Thông qua các hoạt động ngoại khóa, diễn tập, dự án cộng đồng và sự hướng dẫn của giáo viên, học sinh được rèn luyện kỹ năng thực hành, từ đó vận dụng kiến thức vào cuộc sống và tuyên truyền trong gia đình, xã hội.

Kết luận

  • Đề tài đã làm rõ cơ sở lý luận và thực trạng giáo dục ứng phó biến đổi khí hậu và phòng tránh thiên tai qua môn Địa lí 12 tại tỉnh Hà Giang, một vùng chịu ảnh hưởng nặng nề của thiên tai.
  • Xây dựng và áp dụng thành công quy trình, phương pháp dạy học tích hợp giúp nâng cao nhận thức, kỹ năng và thái độ tích cực của học sinh trong việc ứng phó với BĐKH và PTTT.
  • Kết quả thực nghiệm sư phạm cho thấy sự cải thiện rõ rệt về điểm số và sự tham gia tích cực của học sinh, khẳng định tính khả thi và hiệu quả của phương pháp tích hợp.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao năng lực giáo viên, phát triển tài liệu, tổ chức hoạt động ngoại khóa và tăng cường tuyên truyền, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục ứng phó BĐKH và PTTT.
  • Khuyến nghị các cơ quan quản lý giáo dục, nhà trường và giáo viên tiếp tục triển khai, nhân rộng mô hình tích hợp, đồng thời nghiên cứu sâu hơn để hoàn thiện phương pháp và nội dung giáo dục phù hợp với đặc điểm địa phương.

Hành động tiếp theo là tổ chức các khóa đào tạo giáo viên, phát triển tài liệu hướng dẫn và triển khai rộng rãi các kế hoạch dạy học tích hợp trong năm học tới. Mời các nhà giáo dục, cán bộ quản lý và nghiên cứu quan tâm tham khảo và áp dụng kết quả nghiên cứu nhằm góp phần nâng cao hiệu quả giáo dục ứng phó biến đổi khí hậu và phòng tránh thiên tai trong trường phổ thông.