Tổng quan nghiên cứu

Giáo dục môi trường (GDMT) là một trong những nhiệm vụ cấp thiết nhằm nâng cao nhận thức và hành vi bảo vệ môi trường cho thế hệ trẻ, đặc biệt là học sinh tiểu học – những chủ nhân tương lai của đất nước. Tại Việt Nam, trong bối cảnh biến đổi khí hậu và ô nhiễm môi trường ngày càng nghiêm trọng, việc tích hợp GDMT vào các môn học chính khóa như môn Tự nhiên và Xã hội (TNXH) lớp 3 trở nên cần thiết và có ý nghĩa thiết thực. Thành phố Hải Phòng, với vị trí là đô thị ven biển, chịu ảnh hưởng rõ nét của biến đổi khí hậu và ô nhiễm môi trường, là địa bàn nghiên cứu điển hình cho việc áp dụng tích hợp GDMT trong dạy học.

Nghiên cứu tập trung vào trường Tiểu học Nguyễn Khuyến, quận Ngô Quyền, Hải Phòng, với quy mô 600 học sinh và 42 cán bộ, giáo viên, nhằm khảo sát thực trạng, xây dựng quy trình tích hợp GDMT trong dạy học môn TNXH lớp 3 và đánh giá hiệu quả thực nghiệm. Mục tiêu cụ thể là nâng cao nhận thức, kỹ năng và thái độ bảo vệ môi trường cho học sinh thông qua việc tích hợp nội dung giáo dục môi trường địa phương vào bài học, phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý của học sinh tiểu học và điều kiện thực tế của địa phương.

Nghiên cứu có phạm vi thực hiện từ năm học 2016-2017 tại trường Tiểu học Nguyễn Khuyến, với các phương pháp điều tra, quan sát, phỏng vấn, điều tra viết và thực nghiệm sư phạm. Kết quả nghiên cứu góp phần làm rõ cơ sở lý luận, thực trạng và đề xuất quy trình tích hợp GDMT trong dạy học môn TNXH lớp 3, đồng thời đưa ra các giải pháp nâng cao chất lượng giáo dục môi trường trong nhà trường tiểu học tại Hải Phòng.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình giáo dục môi trường, tích hợp giáo dục và phát triển bền vững, bao gồm:

  • Lý thuyết giáo dục môi trường: GDMT là quá trình hình thành và phát triển nhận thức, kỹ năng, thái độ và hành vi bảo vệ môi trường cho người học, nhằm phát triển xã hội bền vững về sinh thái. GDMT cần được tiến hành từ sớm, phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý của học sinh tiểu học, thông qua các hoạt động giáo dục chính quy và không chính quy.

  • Mô hình tích hợp giáo dục: Tích hợp là sự kết hợp có hệ thống các kiến thức giáo dục môi trường vào nội dung môn học TNXH lớp 3, theo ba mức độ: tích hợp toàn phần, tích hợp bộ phận và liên hệ bổ sung. Nguyên tắc tích hợp không làm thay đổi đặc trưng môn học, khai thác nội dung có chọn lọc, phát huy hoạt động tích cực của học sinh và gắn với môi trường địa phương.

  • Khái niệm môi trường địa phương: Môi trường tự nhiên và xã hội xung quanh học sinh, có ảnh hưởng trực tiếp đến nhận thức và hành vi của các em. Giáo dục môi trường cần dựa trên đặc điểm và thực trạng môi trường địa phương để tăng tính thực tiễn và hiệu quả.

Các khái niệm chính bao gồm: môi trường (tự nhiên, xã hội, nhân tạo), giáo dục môi trường, tích hợp giáo dục, đặc điểm tâm sinh lý học sinh tiểu học, và môi trường địa phương.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp phối hợp giữa nghiên cứu lý thuyết và thực tiễn:

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập từ tài liệu sách, báo, tạp chí, văn bản pháp luật (Luật Bảo vệ Môi trường 2014), các báo cáo ngành giáo dục và môi trường, khảo sát thực trạng tại trường Tiểu học Nguyễn Khuyến, phỏng vấn giáo viên, quan sát giờ dạy, bảng hỏi với 30 giáo viên và 600 học sinh.

  • Phương pháp phân tích: Phân tích, tổng hợp lý thuyết; phân loại, hệ thống hóa nội dung giáo dục môi trường; thống kê toán học xử lý số liệu khảo sát; thực nghiệm sư phạm kiểm tra tính khả thi của quy trình tích hợp.

  • Timeline nghiên cứu: Khảo sát thực trạng và thu thập dữ liệu tháng 11/2016; xây dựng quy trình tích hợp và thiết kế giáo án trong năm học 2016-2017; thực nghiệm sư phạm và đánh giá kết quả sau thực nghiệm.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: 30 giáo viên được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện tại trường Nguyễn Khuyến; học sinh lớp 3 toàn trường (khoảng 600 em) tham gia thực nghiệm.

Phương pháp nghiên cứu đảm bảo tính khách quan, khoa học và phù hợp với mục tiêu đề tài.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức giáo viên về GDMT tích hợp trong các môn học: 85% giáo viên nhận thức đúng về việc tích hợp GDMT trong môn TNXH, 80% trong môn Đạo đức, 72% trong môn Tiếng Việt. Tuy nhiên, 0% giáo viên cho rằng môn Toán và Thể dục có tích hợp GDMT. Điều này cho thấy GDMT đã được chú trọng trong các môn học xã hội và tự nhiên, nhưng chưa đồng đều.

  2. Mức độ sử dụng phương pháp dạy học tích hợp GDMT: Giáo viên chủ yếu sử dụng phương pháp dạy học lớp - bài (điểm trung bình 3.46), làm việc cá nhân (2.65) và thảo luận nhóm (2.41). Các phương pháp như tham quan (2.14), sinh hoạt câu lạc bộ (1.60), dạy học tại hiện trường (1.58) ít được áp dụng. Hiệu quả các phương pháp này cũng tương ứng, cho thấy phương pháp tích cực, trải nghiệm chưa được khai thác triệt để.

  3. Thực trạng môi trường tại Hải Phòng: Thành phố có diện tích 152.338 ha, dân số 1,814 triệu người, là đô thị loại I với tốc độ đô thị hóa nhanh. Mỗi năm tiếp nhận khoảng 60.000 tấn khói bụi, 7.000 tấn SO2, 42.000 tấn CO2 từ các cơ sở công nghiệp. Ô nhiễm không khí chủ yếu do giao thông, xây dựng, công nghiệp, làng nghề và sinh hoạt. Môi trường nước và đất cũng bị ô nhiễm do chất thải sinh hoạt, công nghiệp và nông nghiệp.

  4. Thực trạng giáo dục môi trường qua môn TNXH lớp 3 tại trường Nguyễn Khuyến: Giáo viên có nhận thức đúng về GDMT nhưng thiếu tài liệu hướng dẫn và chưa áp dụng đa dạng phương pháp dạy học tích hợp. Học sinh chủ yếu được cung cấp kiến thức qua sách giáo khoa, ít được tham gia hoạt động trải nghiệm thực tế. Môi trường học tập bị ảnh hưởng bởi tiếng ồn tàu hỏa, chợ và mùi hóa chất gần trường.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy việc tích hợp GDMT trong dạy học môn TNXH lớp 3 tại trường Nguyễn Khuyến đã có bước đầu tích cực về nhận thức giáo viên, nhưng còn hạn chế về phương pháp và tài liệu hỗ trợ. Việc giáo viên chủ yếu sử dụng phương pháp truyền thống, ít tổ chức hoạt động trải nghiệm thực tế làm giảm hiệu quả giáo dục môi trường.

So với các nghiên cứu quốc tế và trong nước, việc tích hợp GDMT cần phát huy tính địa phương, gắn với thực trạng môi trường cụ thể để tăng tính trực quan và sinh động cho học sinh. Việc áp dụng các phương pháp như tham quan, điều tra, trò chơi sẽ giúp học sinh phát triển kỹ năng và thái độ bảo vệ môi trường tốt hơn.

Môi trường học tập tại trường bị ảnh hưởng bởi các yếu tố bên ngoài như tiếng ồn và ô nhiễm không khí, điều này vừa là thách thức vừa là cơ hội để giáo viên lồng ghép nội dung giáo dục về ô nhiễm và bảo vệ môi trường địa phương vào bài học, giúp học sinh nhận thức sâu sắc hơn về vấn đề.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ nhận thức giáo viên về GDMT tích hợp theo môn học, bảng so sánh mức độ sử dụng các phương pháp dạy học tích hợp và biểu đồ đường mô tả mức độ ô nhiễm không khí qua các năm tại Hải Phòng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường bồi dưỡng năng lực giáo viên về GDMT tích hợp: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về phương pháp tích hợp GDMT trong dạy học môn TNXH, cung cấp tài liệu hướng dẫn cụ thể, cập nhật kiến thức môi trường địa phương. Thời gian: trong năm học 2024-2025. Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo Hải Phòng phối hợp với các chuyên gia môi trường.

  2. Đa dạng hóa phương pháp dạy học tích hợp: Khuyến khích giáo viên áp dụng các phương pháp trải nghiệm như tham quan thực tế, điều tra, trò chơi, thảo luận nhóm để tăng cường kỹ năng và thái độ bảo vệ môi trường cho học sinh. Thời gian: áp dụng từ năm học 2024-2025. Chủ thể: Giáo viên chủ nhiệm và tổ chuyên môn trường Nguyễn Khuyến.

  3. Xây dựng và áp dụng giáo án tích hợp GDMT địa phương: Phát triển bộ giáo án mẫu tích hợp nội dung môi trường Hải Phòng, phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý học sinh lớp 3, có tính hệ thống và logic. Thời gian: hoàn thiện trong 6 tháng đầu năm 2024. Chủ thể: Ban giám hiệu và tổ chuyên môn trường tiểu học Nguyễn Khuyến.

  4. Tăng cường phối hợp giữa nhà trường, gia đình và cộng đồng: Tổ chức các hoạt động ngoại khóa, chiến dịch bảo vệ môi trường, vận động phụ huynh và cộng đồng tham gia cùng học sinh trong các hoạt động bảo vệ môi trường. Thời gian: liên tục trong năm học. Chủ thể: Ban giám hiệu, giáo viên và các tổ chức xã hội địa phương.

  5. Cải thiện môi trường học tập tại trường: Kiểm soát tiếng ồn, ô nhiễm không khí từ các nguồn bên ngoài như tàu hỏa, chợ và tiệm cắt tóc gần trường; tăng cường trồng cây xanh, tạo không gian học tập thân thiện. Thời gian: kế hoạch cải tạo trong năm 2024. Chủ thể: Ban giám hiệu trường phối hợp với chính quyền địa phương.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học: Đặc biệt là giáo viên dạy môn Tự nhiên và Xã hội lớp 3, giúp nâng cao năng lực tích hợp GDMT vào bài giảng, áp dụng phương pháp dạy học tích cực, phù hợp với đặc điểm học sinh và môi trường địa phương.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục: Các hiệu trưởng, phó hiệu trưởng và cán bộ phòng giáo dục có thể sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng kế hoạch bồi dưỡng, chỉ đạo thực hiện GDMT trong nhà trường, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành giáo dục tiểu học: Tài liệu cung cấp cơ sở lý luận, thực tiễn và phương pháp nghiên cứu về tích hợp GDMT, làm tài liệu tham khảo cho các đề tài nghiên cứu, luận văn, luận án liên quan.

  4. Chuyên gia và tổ chức môi trường: Giúp hiểu rõ hơn về thực trạng giáo dục môi trường trong nhà trường tiểu học tại Hải Phòng, từ đó phối hợp xây dựng các chương trình giáo dục, hoạt động ngoại khóa phù hợp với địa phương.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần tích hợp giáo dục môi trường vào môn Tự nhiên và Xã hội lớp 3?
    Việc tích hợp giúp học sinh tiếp cận kiến thức môi trường một cách tự nhiên, phù hợp với lứa tuổi, đồng thời phát triển kỹ năng và thái độ bảo vệ môi trường ngay từ nhỏ. Ví dụ, học sinh lớp 3 có thể hiểu về tác động của con người đến môi trường qua các bài học về cây cối, động vật và vệ sinh.

  2. Phương pháp dạy học tích hợp GDMT nào hiệu quả nhất cho học sinh tiểu học?
    Phương pháp trải nghiệm như tham quan thực tế, điều tra, trò chơi và thảo luận nhóm được đánh giá cao vì giúp học sinh tiếp xúc trực tiếp với môi trường, tăng cường kỹ năng và thái độ tích cực. Nghiên cứu cho thấy giáo viên cần đa dạng hóa phương pháp để đạt hiệu quả.

  3. Làm thế nào để giáo viên có thể xây dựng giáo án tích hợp GDMT phù hợp?
    Giáo viên cần rà soát nội dung chương trình TNXH, lựa chọn các chủ đề có thể tích hợp nội dung môi trường địa phương, xây dựng kế hoạch bài học theo nguyên tắc không làm thay đổi đặc trưng môn học, có chọn lọc và phát huy hoạt động tích cực của học sinh.

  4. Những khó khăn phổ biến khi tích hợp GDMT trong dạy học là gì?
    Khó khăn gồm thiếu tài liệu hướng dẫn, giáo viên chưa được bồi dưỡng đầy đủ, thời gian giảng dạy hạn chế, và môi trường học tập chưa thuận lợi. Ví dụ, tiếng ồn và ô nhiễm không khí gần trường ảnh hưởng đến chất lượng dạy và học.

  5. Làm sao để tăng cường sự phối hợp giữa nhà trường và cộng đồng trong GDMT?
    Tổ chức các hoạt động ngoại khóa, chiến dịch bảo vệ môi trường, mời phụ huynh và các tổ chức xã hội tham gia, tạo môi trường học tập và sinh hoạt thân thiện. Ví dụ, các buổi trồng cây, dọn vệ sinh khu vực quanh trường có thể thu hút sự tham gia của cộng đồng.

Kết luận

  • Giáo dục môi trường là nhiệm vụ quan trọng, cần được tích hợp hiệu quả vào môn Tự nhiên và Xã hội lớp 3 để nâng cao nhận thức và hành vi bảo vệ môi trường cho học sinh tiểu học.
  • Thực trạng tại trường Tiểu học Nguyễn Khuyến cho thấy giáo viên có nhận thức đúng nhưng còn hạn chế về phương pháp và tài liệu hỗ trợ tích hợp GDMT.
  • Môi trường học tập tại Hải Phòng chịu ảnh hưởng của ô nhiễm và tiếng ồn, tạo thách thức nhưng cũng là cơ hội để giáo dục môi trường địa phương gắn liền với thực tế.
  • Quy trình tích hợp GDMT cần tuân thủ nguyên tắc phù hợp với đặc điểm môn học, phát huy hoạt động tích cực của học sinh và gắn với môi trường địa phương.
  • Đề xuất các giải pháp bồi dưỡng giáo viên, đa dạng hóa phương pháp dạy học, xây dựng giáo án tích hợp, phối hợp cộng đồng và cải thiện môi trường học tập nhằm nâng cao hiệu quả giáo dục môi trường.

Hành động tiếp theo: Các nhà quản lý giáo dục và giáo viên cần triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng để nâng cao chất lượng giáo dục môi trường trong hệ thống giáo dục tiểu học. Để biết thêm chi tiết và tài liệu hỗ trợ, quý độc giả vui lòng liên hệ với trường Tiểu học Nguyễn Khuyến hoặc Sở Giáo dục và Đào tạo Hải Phòng.