Thực hiện pháp luật về thanh tra trong lĩnh vực lao động: Nghiên cứu tại tỉnh Quảng Ninh

Thanh tra, xuất phát từ tiếng Latin "Inspectare", nghĩa là "nhìn vào bên trong", là sự kiểm tra, xem xét từ bên ngoài đối với hoạt động của một số đối tượng nhất định. Theo từ điển pháp luật Anh - Việt, thanh tra là “sự kiểm soát, kiểm kê đối với đối tượng bị thanh tra”. Thanh tra là một chức năng thiết yếu của quản lý nhà nước, là hoạt động kiểm tra, xem xét việc làm của các cơ quan, tổ chức, đơn vị, cá nhân. Hoạt động này thường được thực hiện bởi một cơ quan chuyên trách theo trình tự, thủ tục pháp luật quy định. Mục đích là để kết luận đúng sai, đánh giá ưu khuyết điểm, phát huy nhân tố tích cực, phòng ngừa, xử lý vi phạm, góp phần hoàn thiện cơ chế quản lý, tăng cường pháp chế xã hội chủ nghĩa, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của cơ quan, tổ chức và cá nhân.

Khái niệm thanh tra và tổ chức hoạt động thanh tra đã hình thành trong lịch sử, phản ánh mô hình tổ chức các cơ quan nhà nước và sự kiểm soát đối với bộ máy hành chính. Thời kỳ phong kiến, dù chưa có thuật ngữ "thanh tra", đã có các chức quan làm công việc tương tự. Ngày 23/11/1945, Hồ Chủ tịch ký Sắc lệnh 64/SL thành lập Ban Thanh tra đặc biệt, đánh dấu sự ra đời chính thức của cơ quan thanh tra. Hiến pháp 1980 sử dụng thuật ngữ “thanh tra” với nội dung là một chức năng của cơ quan quản lý nhà nước. Pháp lệnh Thanh tra năm 1990 là văn bản đầu tiên về công tác thanh tra, tạo cơ sở pháp lý và xác định hoạt động thanh tra là một chức năng thiết yếu của cơ quan quản lý nhà nước.

Trong bối cảnh hội nhập quốc tế và phát triển kinh tế, vai trò của thanh tra lao động càng trở nên quan trọng. Thanh tra lao động không chỉ giúp phát hiện và xử lý các vi phạm pháp luật lao động, mà còn góp phần xây dựng môi trường làm việc an toàn, lành mạnh, đảm bảo quyền lợi của người lao động. Đồng thời, thanh tra lao động cũng đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp, nâng cao năng lực cạnh tranh của nền kinh tế.

Thực tế cho thấy, bên cạnh các doanh nghiệp tuân thủ đầy đủ các quy định của pháp luật lao động, vẫn còn không ít doanh nghiệp chưa thực hiện đúng, thậm chí cố tình vi phạm. Các hành vi vi phạm phổ biến bao gồm: không ký hợp đồng lao động hoặc ký hợp đồng không đúng loại; trả lương không đúng quy định; vi phạm các quy định về an toàn lao động, vệ sinh lao động. Điều này gây ảnh hưởng trực tiếp đến quyền lợi của người lao động, tạo ra sự bất bình đẳng trong quan hệ lao động.

Với đặc thù là tỉnh công nghiệp, nhiều doanh nghiệp khai thác khoáng sản, tình hình tai nạn lao động ở Quảng Ninh có nhiều diễn biến phức tạp. Năm 2012, tỉnh ghi nhận 454 vụ tai nạn lao động với 515 người bị nạn, trong đó có 33 vụ tai nạn làm chết 39 người. So với năm 2011, số vụ tai nạn có giảm nhưng số vụ tai nạn chết người lại tăng. Năm 2012, Quảng Ninh là tỉnh thứ hai trên toàn quốc về số vụ tai nạn lao động làm chết người. Điều này cho thấy công tác đảm bảo an toàn lao động tại các doanh nghiệp còn nhiều hạn chế.

Thanh tra Sở Lao động - Thương binh và Xã hội tỉnh Quảng Ninh đã có nhiều cố gắng trong việc thực hiện pháp luật về thanh tra trong lĩnh vực lao động. Hàng năm, Thanh tra Sở tiến hành thanh tra thường xuyên, thanh tra đột xuất, đặc biệt quan tâm đến các doanh nghiệp có nguy cơ mất an toàn lao động cao. Tuy nhiên, kết quả hoạt động thực tiễn cho thấy hoạt động thanh tra chưa phát huy hết hiệu lực và hiệu quả, mục đích đạt được còn hạn chế. Điều này đòi hỏi cần có những giải pháp đồng bộ để nâng cao hiệu quả công tác thanh tra.

Để đảm bảo tính khả thi và hiệu quả của công tác thanh tra, cần rà soát, sửa đổi, bổ sung các quy định pháp luật về thanh tra lao động. Các quy định cần phải rõ ràng, cụ thể, dễ hiểu, dễ thực hiện. Đồng thời, cần bổ sung các quy định mới để điều chỉnh các quan hệ xã hội phát sinh trong lĩnh vực thanh tra lao động. Hình thức văn bản pháp luật cũng cần được xem xét để đảm bảo tính hệ thống và đồng bộ.

Cần xây dựng và hoàn thiện cơ chế phối hợp giữa các cơ quan chức năng trong công tác thanh tra lao động. Cơ chế này cần quy định rõ trách nhiệm của từng cơ quan, đảm bảo sự phối hợp chặt chẽ, hiệu quả. Đồng thời, cần tăng cường công tác kiểm tra, giám sát việc thực hiện pháp luật về thanh tra lao động, xử lý nghiêm các hành vi vi phạm.

Đội ngũ cán bộ thanh tra lao động đóng vai trò quan trọng trong việc thực hiện pháp luật về thanh tra. Do đó, cần nâng cao năng lực cho đội ngũ này thông qua đào tạo, bồi dưỡng chuyên môn nghiệp vụ. Cần trang bị cho cán bộ thanh tra những kiến thức pháp luật, kỹ năng nghiệp vụ cần thiết để thực hiện tốt nhiệm vụ được giao.

Quy trình thanh tra an toàn lao động trong ngành khai thác than bao gồm các bước: chuẩn bị, tiến hành thanh tra, lập biên bản, và xử lý vi phạm. Thanh tra viên kiểm tra kỹ lưỡng các yếu tố như hệ thống thông gió, hệ thống chiếu sáng, hệ thống phòng cháy chữa cháy, và việc sử dụng trang thiết bị bảo hộ cá nhân. Quy trình này đảm bảo tính khách quan và toàn diện trong việc đánh giá mức độ an toàn tại các mỏ than.

Trong quá trình thanh tra an toàn lao động, thường phát hiện các vi phạm như: không trang bị đầy đủ trang thiết bị bảo hộ cá nhân cho người lao động, không thực hiện kiểm định định kỳ các thiết bị có yêu cầu nghiêm ngặt về an toàn, không có quy trình làm việc an toàn, và không tổ chức huấn luyện an toàn lao động cho người lao động. Các vi phạm này tiềm ẩn nguy cơ gây tai nạn lao động nghiêm trọng.

Khi phát hiện vi phạm, thanh tra viên có quyền lập biên bản vi phạm hành chính và yêu cầu doanh nghiệp khắc phục hậu quả. Tùy theo mức độ vi phạm, doanh nghiệp có thể bị xử phạt hành chính hoặc truy cứu trách nhiệm hình sự. Để phòng ngừa tai nạn lao động, cần tăng cường công tác tuyên truyền, giáo dục về an toàn lao động, nâng cao ý thức chấp hành pháp luật của doanh nghiệp và người lao động.

Số lượng cuộc thanh tra lao động là một chỉ số quan trọng để đánh giá mức độ quan tâm của cơ quan quản lý nhà nước đối với công tác thanh tra. Số lượng cuộc thanh tra cần phải đủ lớn để bao phủ được các doanh nghiệp trên địa bàn, đặc biệt là các doanh nghiệp có nguy cơ vi phạm cao. Tuy nhiên, số lượng không phải là tất cả, chất lượng của các cuộc thanh tra cũng rất quan trọng.

Việc đánh giá các vi phạm phổ biến được phát hiện qua thanh tra giúp xác định các lĩnh vực có nguy cơ vi phạm cao và các nguyên nhân dẫn đến vi phạm. Các vi phạm phổ biến thường liên quan đến hợp đồng lao động, tiền lương, thời giờ làm việc, an toàn lao động, và bảo hiểm xã hội. Việc xác định các vi phạm này giúp cơ quan quản lý nhà nước đưa ra các biện pháp phòng ngừa hiệu quả.

Thanh tra lao động có tác động tích cực đến việc tuân thủ pháp luật của doanh nghiệp. Các doanh nghiệp bị thanh tra thường có xu hướng tuân thủ pháp luật tốt hơn để tránh bị xử phạt. Tuy nhiên, để đạt được hiệu quả cao nhất, cần kết hợp thanh tra với các biện pháp khác như tuyên truyền, giáo dục, và hỗ trợ doanh nghiệp tuân thủ pháp luật.

Ứng dụng công nghệ thông tin giúp nâng cao hiệu quả và minh bạch của công tác thanh tra. Có thể xây dựng cơ sở dữ liệu về lao động, sử dụng phần mềm quản lý thanh tra, và thực hiện thanh tra trực tuyến. Điều này giúp giảm thiểu thời gian và chi phí thanh tra, đồng thời tăng cường khả năng phát hiện vi phạm.

Đội ngũ thanh tra viên lao động cần được trang bị những kiến thức và kỹ năng mới để đáp ứng yêu cầu của công tác thanh tra trong bối cảnh mới. Cần tổ chức các khóa đào tạo, bồi dưỡng về pháp luật lao động, kỹ năng thanh tra, và kỹ năng sử dụng công nghệ thông tin.

Hợp tác quốc tế và chia sẻ kinh nghiệm với các tỉnh thành khác giúp nâng cao hiệu quả công tác thanh tra. Có thể học hỏi kinh nghiệm về các mô hình thanh tra hiệu quả, các biện pháp phòng ngừa vi phạm, và các giải pháp nâng cao năng lực cho đội ngũ thanh tra viên.