Tổng quan nghiên cứu

Trong giai đoạn từ năm 2015 đến 2019, tại thành phố Hà Nội, số vụ án hình sự liên quan đến người dưới 18 tuổi chiếm tỷ lệ đáng kể trong tổng số vụ án hình sự. Theo ước tính, trong ba năm này, toàn quốc phát hiện khoảng 13.794 vụ với hơn 20.367 đối tượng là người dưới 18 tuổi phạm tội. Tình hình này đặt ra yêu cầu cấp thiết về việc hoàn thiện thủ tục tố tụng hình sự đối với người bị buộc tội là người dưới 18 tuổi nhằm bảo vệ quyền lợi hợp pháp, đồng thời giáo dục, giúp đỡ họ tái hòa nhập cộng đồng.

Luận văn tập trung nghiên cứu thủ tục tố tụng đối với người bị buộc tội là người dưới 18 tuổi theo quy định của Bộ luật Tố tụng Hình sự (BLTTHS) năm 2015 và thực tiễn thi hành tại thành phố Hà Nội. Mục tiêu nghiên cứu nhằm làm sáng tỏ các vấn đề lý luận, pháp lý và thực tiễn về thủ tục tố tụng đối với nhóm đối tượng này, phân tích những vướng mắc trong áp dụng pháp luật, từ đó đề xuất giải pháp hoàn thiện nhằm nâng cao hiệu quả công tác tố tụng và bảo vệ quyền lợi của người dưới 18 tuổi trong quá trình tố tụng hình sự.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các quy định của BLTTHS năm 2015 và thực tiễn thi hành tại Hà Nội, một đô thị lớn với dân số đứng thứ hai cả nước, có tỷ lệ phạm tội của người dưới 18 tuổi ngày càng tăng, gây ảnh hưởng tiêu cực đến an ninh trật tự xã hội. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc góp phần hoàn thiện pháp luật tố tụng hình sự, nâng cao hiệu quả công tác đấu tranh phòng chống tội phạm ở người dưới 18 tuổi, đồng thời bảo đảm quyền con người và quyền trẻ em theo chuẩn mực quốc tế.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình pháp lý sau:

  • Chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước và pháp luật: Là nền tảng tư tưởng cho việc xây dựng và hoàn thiện pháp luật Việt Nam, nhấn mạnh vai trò của pháp luật trong việc bảo vệ quyền con người và quyền trẻ em.

  • Lý thuyết về quyền con người và quyền trẻ em: Căn cứ vào các công ước quốc tế như Công ước Liên Hợp Quốc về quyền trẻ em, nhấn mạnh nguyên tắc bảo vệ đặc biệt đối với người dưới 18 tuổi trong tố tụng hình sự.

  • Mô hình tố tụng hình sự nhân đạo và giáo dục: Tập trung vào việc áp dụng các biện pháp tố tụng phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý của người dưới 18 tuổi nhằm giáo dục, giúp đỡ họ sửa chữa sai lầm.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: thủ tục tố tụng hình sự, người bị buộc tội dưới 18 tuổi, quyền và nghĩa vụ của người bị buộc tội, biện pháp ngăn chặn, biện pháp xử lý hình sự, người đại diện hợp pháp, người bảo chữa.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng các phương pháp nghiên cứu khoa học pháp lý kết hợp với phân tích thực tiễn:

  • Phương pháp lịch sử: Khảo sát sự phát triển của pháp luật tố tụng hình sự đối với người dưới 18 tuổi từ năm 1945 đến nay.

  • Phương pháp phân tích, tổng hợp, so sánh: So sánh các quy định pháp luật hiện hành với thực tiễn thi hành tại Hà Nội, đồng thời đối chiếu với các công ước quốc tế và kinh nghiệm quốc tế.

  • Phương pháp thống kê: Thu thập và phân tích số liệu về các vụ án có người dưới 18 tuổi phạm tội tại Hà Nội trong giai đoạn 2015-2019.

  • Phương pháp đối chiếu pháp luật: So sánh các quy định của BLTTHS năm 2015 với các văn bản pháp luật trước đó và các quy định liên quan.

  • Phương pháp nghiên cứu định tính và định lượng: Kết hợp phân tích văn bản pháp luật với khảo sát thực tiễn thi hành, phỏng vấn các cơ quan tiến hành tố tụng và người liên quan.

Cỡ mẫu nghiên cứu gồm các vụ án hình sự có người dưới 18 tuổi phạm tội tại Hà Nội từ 2015 đến 2019, các văn bản pháp luật, tài liệu khoa học và báo cáo ngành. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu tiêu biểu, tập trung vào các vụ án có tính chất đa dạng về loại tội phạm và mức độ nghiêm trọng. Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm 2019 đến 2020, bao gồm thu thập dữ liệu, phân tích và đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Quy định pháp luật về thủ tục tố tụng đối với người dưới 18 tuổi đã được hoàn thiện hơn so với trước đây
    BLTTHS năm 2015 dành riêng một chương (Chương XXVII) quy định thủ tục tố tụng đặc biệt đối với người dưới 18 tuổi, bao gồm các quy định về xác định tuổi, quyền và nghĩa vụ của người bị buộc tội, người đại diện hợp pháp, người bảo chữa, biện pháp ngăn chặn và xét xử. So với BLTTHS năm 2003, quy định này chi tiết và cụ thể hơn, phù hợp với nguyên tắc nhân đạo và giáo dục.

  2. Tỷ lệ người dưới 18 tuổi phạm tội tại Hà Nội chiếm khoảng 24,5% trong tổng số người phạm tội từ 14 đến dưới 16 tuổi và 70,3% trong nhóm từ 16 đến dưới 18 tuổi
    Số liệu thống kê cho thấy trong giai đoạn 2017-2019, Hà Nội phát hiện nhiều vụ án nghiêm trọng do người dưới 18 tuổi gây ra, như cướp tài sản, cố ý gây thương tích, trộm cắp với hàng nghìn đối tượng liên quan. Điều này phản ánh tính chất phức tạp và mức độ nguy hiểm ngày càng tăng của tội phạm vị thành niên.

  3. Thực tiễn thi hành thủ tục tố tụng còn nhiều hạn chế, vướng mắc
    Qua khảo sát thực tế tại Hà Nội, việc áp dụng các quy định về thủ tục tố tụng đối với người dưới 18 tuổi còn thiếu đồng bộ, chưa có hướng dẫn chi tiết về một số thủ tục như xác định tuổi, biện pháp ngăn chặn phù hợp, sự tham gia của người đại diện hợp pháp và người bảo chữa chưa được đảm bảo đầy đủ. Tỷ lệ áp dụng biện pháp tạm giam đối với người dưới 18 tuổi còn cao, chưa tương xứng với tính chất nhân đạo của pháp luật.

  4. Vai trò của người đại diện hợp pháp và người bảo chữa trong tố tụng hình sự đối với người dưới 18 tuổi chưa được phát huy tối đa
    Mặc dù BLTTHS năm 2015 quy định rõ quyền và nghĩa vụ của người đại diện và người bảo chữa, nhưng trong thực tế, sự tham gia của họ còn hạn chế do thiếu nhận thức, thiếu hướng dẫn và sự phối hợp chưa chặt chẽ giữa các cơ quan tố tụng và gia đình, nhà trường.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của những hạn chế trên xuất phát từ đặc điểm tâm sinh lý của người dưới 18 tuổi, đòi hỏi thủ tục tố tụng phải linh hoạt, nhân đạo và phù hợp. So với các nghiên cứu trước đây tập trung chủ yếu vào BLTTHS năm 2003, nghiên cứu này cập nhật và phân tích sâu sắc hơn các quy định mới của BLTTHS năm 2015, đồng thời kết hợp với số liệu thực tiễn tại Hà Nội, làm rõ những điểm còn bất cập.

Việc áp dụng các biện pháp ngăn chặn như tạm giam cần được cân nhắc kỹ lưỡng, ưu tiên các biện pháp thay thế nhằm hạn chế tác động tiêu cực đến sự phát triển tâm lý và nhân cách của người dưới 18 tuổi. Sự tham gia của người đại diện hợp pháp và người bảo chữa là yếu tố then chốt giúp bảo vệ quyền lợi hợp pháp, đồng thời hỗ trợ quá trình giáo dục, cải tạo.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ các loại tội phạm do người dưới 18 tuổi phạm tại Hà Nội, bảng so sánh quy định pháp luật trước và sau năm 2015, cũng như biểu đồ thể hiện tỷ lệ áp dụng các biện pháp ngăn chặn trong thực tiễn.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện quy định pháp luật về xác định tuổi người bị buộc tội dưới 18 tuổi
    Cần ban hành hướng dẫn chi tiết về phương pháp xác định tuổi, sử dụng kết quả giám định y tế, giấy tờ hợp pháp và các biện pháp điều tra bổ trợ nhằm đảm bảo xác định chính xác tuổi, tránh sai sót ảnh hưởng đến quyền lợi của người bị buộc tội. Thời gian thực hiện: 12 tháng. Chủ thể thực hiện: Bộ Tư pháp phối hợp Bộ Y tế và các cơ quan liên quan.

  2. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng chuyên môn cho cán bộ tiến hành tố tụng về tâm lý, đặc điểm của người dưới 18 tuổi
    Đào tạo chuyên sâu về tâm sinh lý, kỹ năng giao tiếp, xử lý tình huống nhằm nâng cao năng lực, nhận thức của điều tra viên, kiểm sát viên, thẩm phán trong xử lý vụ án có người dưới 18 tuổi. Thời gian thực hiện: 18 tháng. Chủ thể thực hiện: Học viện Tư pháp, các cơ quan tiến hành tố tụng.

  3. Xây dựng cơ chế phối hợp chặt chẽ giữa gia đình, nhà trường và cơ quan tố tụng
    Thiết lập quy trình phối hợp trong việc bảo vệ quyền lợi, hỗ trợ người dưới 18 tuổi trong quá trình tố tụng, đảm bảo sự tham gia đầy đủ của người đại diện hợp pháp và người bảo chữa. Thời gian thực hiện: 12 tháng. Chủ thể thực hiện: Sở Tư pháp, Sở Giáo dục và Đào tạo, các cơ quan tố tụng địa phương.

  4. Ưu tiên áp dụng các biện pháp ngăn chặn thay thế tạm giam đối với người dưới 18 tuổi
    Xây dựng tiêu chí cụ thể để lựa chọn biện pháp ngăn chặn phù hợp, giảm thiểu việc áp dụng tạm giam nhằm bảo vệ sự phát triển tâm lý, nhân cách của người dưới 18 tuổi. Thời gian thực hiện: 6 tháng. Chủ thể thực hiện: Tòa án, Viện Kiểm sát, Cơ quan điều tra.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ, công chức ngành tư pháp và tố tụng hình sự
    Giúp nâng cao hiểu biết về quy định pháp luật và thực tiễn thi hành thủ tục tố tụng đối với người dưới 18 tuổi, từ đó áp dụng hiệu quả trong công tác điều tra, truy tố, xét xử và thi hành án.

  2. Giảng viên, sinh viên ngành luật, đặc biệt chuyên ngành hình sự và tố tụng hình sự
    Cung cấp tài liệu tham khảo khoa học, cập nhật kiến thức pháp luật mới nhất, hỗ trợ nghiên cứu và giảng dạy về pháp luật tố tụng hình sự đối với người dưới 18 tuổi.

  3. Nhà hoạch định chính sách và các cơ quan quản lý nhà nước
    Hỗ trợ xây dựng, hoàn thiện chính sách, pháp luật liên quan đến bảo vệ quyền trẻ em và xử lý tội phạm vị thành niên, góp phần nâng cao hiệu quả công tác phòng chống tội phạm.

  4. Tổ chức xã hội, tổ chức bảo vệ quyền trẻ em và các cơ quan trợ giúp pháp lý
    Giúp hiểu rõ hơn về quyền và nghĩa vụ của người dưới 18 tuổi trong tố tụng hình sự, từ đó hỗ trợ, bảo vệ quyền lợi hợp pháp của nhóm đối tượng này trong thực tiễn.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần có thủ tục tố tụng riêng đối với người dưới 18 tuổi?
    Người dưới 18 tuổi có đặc điểm tâm sinh lý chưa phát triển toàn diện, dễ bị ảnh hưởng bởi môi trường và các yếu tố bên ngoài. Thủ tục tố tụng riêng nhằm bảo vệ quyền lợi hợp pháp, đảm bảo tính nhân đạo và giáo dục, giúp họ sửa chữa sai lầm và tái hòa nhập xã hội.

  2. Quy định pháp luật hiện hành về xác định tuổi người bị buộc tội dưới 18 tuổi như thế nào?
    BLTTHS năm 2015 quy định chi tiết về cách xác định tuổi dựa trên giấy tờ hợp pháp, hồ sơ gia đình, giám định y tế và các biện pháp điều tra bổ trợ. Trường hợp không xác định chính xác, áp dụng nguyên tắc lấy ngày cuối cùng của tháng, quý hoặc năm làm ngày sinh.

  3. Ai có quyền đại diện và bảo vệ quyền lợi cho người dưới 18 tuổi trong tố tụng hình sự?
    Người đại diện hợp pháp có thể là cha mẹ, người giám hộ hoặc người được tòa án chỉ định. Người bảo chữa có thể là luật sư hoặc người khác được lựa chọn hoặc chỉ định để bảo vệ quyền lợi hợp pháp của người dưới 18 tuổi.

  4. Biện pháp ngăn chặn nào được ưu tiên áp dụng đối với người dưới 18 tuổi?
    Ưu tiên áp dụng các biện pháp thay thế tạm giam như bảo lãnh, cấm đi khỏi nơi cư trú, giám sát tại gia đình nhằm hạn chế tác động tiêu cực đến sự phát triển tâm lý và nhân cách của người dưới 18 tuổi.

  5. Thủ tục xét xử người dưới 18 tuổi có điểm gì khác biệt?
    Phiên tòa xét xử người dưới 18 tuổi có sự tham gia của người đại diện hợp pháp, người bảo chữa, cán bộ giáo dục hoặc cán bộ Đoàn thanh niên để đảm bảo tính nhân đạo. Phòng xử án được bố trí thân thiện, phù hợp với tâm lý người dưới 18 tuổi, hạn chế căng thẳng, áp lực.

Kết luận

  • Luận văn làm rõ các quy định pháp luật về thủ tục tố tụng đối với người bị buộc tội dưới 18 tuổi theo BLTTHS năm 2015, đồng thời phân tích thực tiễn thi hành tại Hà Nội từ 2015 đến 2019.
  • Phát hiện nhiều điểm mới tích cực trong pháp luật hiện hành nhưng cũng chỉ ra các hạn chế, vướng mắc trong thực tiễn áp dụng.
  • Đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật, nâng cao năng lực cán bộ tố tụng, tăng cường phối hợp giữa gia đình, nhà trường và cơ quan tố tụng, ưu tiên biện pháp ngăn chặn thay thế tạm giam.
  • Nghiên cứu có ý nghĩa thực tiễn và lý luận quan trọng, góp phần bảo vệ quyền trẻ em, nâng cao hiệu quả công tác đấu tranh phòng chống tội phạm vị thành niên.
  • Khuyến nghị các cơ quan chức năng sớm triển khai các giải pháp đề xuất trong vòng 1-2 năm tới để nâng cao chất lượng tố tụng đối với người dưới 18 tuổi.

Quý độc giả và các cơ quan liên quan được khuyến khích tham khảo và áp dụng kết quả nghiên cứu nhằm góp phần xây dựng hệ thống pháp luật tố tụng hình sự nhân đạo, hiệu quả và phù hợp với đặc điểm của người dưới 18 tuổi.