Bảo Đảm Quyền Bào Chữa Của Người Bị Buộc Tội Chưa Thành Niên Theo Pháp Luật Tố Tụng Hình Sự Việt Nam

Thuật ngữ NCTN được sử dụng rộng rãi, nhưng chưa thống nhất. Theo Từ điển Luật học, NCTN là người chưa phát triển đầy đủ về thể lực, trí tuệ, tinh thần, chưa có đầy đủ quyền và nghĩa vụ công dân. Pháp luật Việt Nam hiện hành thống nhất quy định độ tuổi của NCTN là dưới 18 tuổi (Bộ luật Hình sự, BLTTHS, Bộ luật Dân sự,...). Độ tuổi này là ranh giới phân biệt với người thành niên. Những đặc điểm tâm sinh lý của NCTN có những biểu hiện phức tạp và đặc trưng riêng theo từng giai đoạn phát triển. NCTN khác biệt so với người thành niên ở sự phát triển thể chất, trí tuệ, tâm sinh lý và quyền, nghĩa vụ công dân. Tóm lại, NCTN là người dưới 18 tuổi, chưa phát triển hoàn thiện về thể chất, tinh thần, chưa có đầy đủ các quyền và nghĩa vụ pháp lý như người đã thành niên.

QBC là một chế định quan trọng, phức tạp, vừa mang tính lý luận, vừa mang tính thực tiễn cao. Từ điển Tiếng Việt định nghĩa bào chữa là dùng lý lẽ và chứng cứ để bênh vực cho đương sự. Nhiều tác giả đã nghiên cứu về QBC, nhưng khái niệm, nội dung, bản chất, chủ thể của quyền này vẫn còn tranh cãi. Các quan điểm khác nhau về QBC xoay quanh việc định nghĩa QBC là quyền chống lại sự buộc tội, là tổng hợp các hành vi tố tụng, là tổng hợp các quyền tố tụng tạo khả năng bào chữa, hay là tổng hòa các hành vi tố tụng nhằm phủ nhận sự buộc tội. Theo BLTTHS, QBC thuộc về người bị bắt, tạm giữ, tạm giam, bị can, bị cáo. Hiến pháp 2013 quy định người bị bắt, tạm giữ, tạm giam, khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử có quyền tự bào chữa, nhờ Luật sư hoặc người khác bào chữa.

Cơ quan THTT đôi khi chưa nắm vững và vận dụng chưa chính xác, triệt để các quy định của pháp luật tố tụng liên quan đến quá trình giải quyết vụ án do người CTN phạm tội. Việc này dẫn đến nhiều sai sót trong quá trình điều tra, truy tố, xét xử. Điều này có thể xuất phát từ việc thiếu cập nhật kiến thức pháp luật mới hoặc do quá tải công việc. Hơn nữa, việc đánh giá chứng cứ và tình tiết vụ án liên quan đến người CTN cũng đòi hỏi sự nhạy bén và kinh nghiệm, mà không phải cán bộ nào cũng có thể đáp ứng được.

Nhận thức của một bộ phận cán bộ THTT còn xem nhẹ vai trò CCTP, thậm chí vì lợi ích cục bộ, không chấp hành nghiêm ngặt các quy định của pháp luật TTHS, thiếu tôn trọng và chưa thực sự quan tâm đúng mức đến quyền lợi của người bị buộc tội CTN. Điều này xuất phát từ nhiều nguyên nhân, bao gồm áp lực công việc, môi trường làm việc và đôi khi là sự thiếu hiểu biết về tầm quan trọng của việc bảo vệ quyền con người, đặc biệt là quyền của những đối tượng dễ bị tổn thương như NCTN.

Việc thiếu các nguồn lực, như Luật sư được chỉ định, Trợ giúp viên pháp lý (TGPL), các chuyên gia tâm lý am hiểu về NCTN và hệ thống giám sát độc lập, cũng gây khó khăn cho việc bảo đảm QBC. Nhiều NCTN không đủ khả năng tài chính để thuê Luật sư riêng, và hệ thống TGPL chưa đủ mạnh để đáp ứng nhu cầu. Điều này làm tăng nguy cơ họ bị tước đoạt QBC.

Cần nâng cao nhận thức pháp luật và kỹ năng nghiệp vụ cho cán bộ THTT, đặc biệt là những người trực tiếp tham gia vào quá trình điều tra, truy tố, xét xử các vụ án liên quan đến NCTN. Cần có các chương trình đào tạo chuyên sâu, tập huấn thường xuyên để cập nhật kiến thức pháp luật mới và chia sẻ kinh nghiệm thực tiễn. Ngoài ra, cần tạo điều kiện cho cán bộ THTT tham gia các khóa đào tạo về tâm lý học lứa tuổi, kỹ năng giao tiếp và làm việc với NCTN.

Pháp luật TTHS cần được rà soát, sửa đổi, bổ sung để đảm bảo phù hợp với thực tiễn và đáp ứng yêu cầu bảo vệ quyền của NCTN. Các quy định cần rõ ràng, cụ thể, dễ hiểu và dễ áp dụng, tránh tình trạng hiểu sai hoặc áp dụng tùy tiện. Đặc biệt, cần quy định chi tiết về thủ tục TGPL cho NCTN, đảm bảo họ được tiếp cận dịch vụ này một cách nhanh chóng và hiệu quả.

Cần tăng cường nguồn lực cho hệ thống TGPL, bao gồm cả về nhân lực, vật lực và tài chính. Số lượng Trợ giúp viên pháp lý cần được tăng lên để đáp ứng nhu cầu ngày càng cao. Cần có cơ chế tài chính ổn định để đảm bảo hoạt động của hệ thống TGPL được duy trì và phát triển. Ngoài ra, cần tăng cường công tác tuyên truyền, phổ biến pháp luật về TGPL để NCTN và gia đình họ biết đến và sử dụng dịch vụ này khi cần thiết.

Cần tăng cường sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan THTT (Công an, Viện Kiểm sát, Tòa án), Sở Lao động - Thương binh và Xã hội, Đoàn Luật sư tỉnh, các tổ chức xã hội và gia đình trong việc bảo vệ quyền của NCTN. Cần xây dựng quy chế phối hợp cụ thể, phân công trách nhiệm rõ ràng cho từng cơ quan, tổ chức và cá nhân. Định kỳ tổ chức các cuộc họp liên ngành để trao đổi thông tin, đánh giá tình hình và đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả công tác bảo vệ quyền của NCTN.

Cần nghiên cứu, xây dựng các mô hình TGPL phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội và đặc điểm của NCTN tại Quảng Trị. Có thể xem xét thành lập các trung tâm TGPL chuyên biệt cho NCTN hoặc xây dựng mạng lưới cộng tác viên TGPL tại các xã, phường, thị trấn. Ưu tiên TGPL cho NCTN thuộc diện hộ nghèo, gia đình chính sách, vùng sâu, vùng xa.

Cần tăng cường công tác tuyên truyền, giáo dục pháp luật cho NCTN và gia đình họ về quyền và nghĩa vụ của họ trong TTHS. Sử dụng các hình thức tuyên truyền đa dạng, phù hợp với lứa tuổi và trình độ nhận thức của NCTN, như tổ chức các buổi nói chuyện, chiếu phim, phát tờ rơi, xây dựng các trang web, fanpage trên mạng xã hội. Chú trọng tuyên truyền về QBC, quyền được TGPL và các quyền khác của NCTN trong TTHS.

Cần tiếp tục nghiên cứu sâu hơn về các khía cạnh pháp lý và xã hội của QBC đối với NCTN, bao gồm các vấn đề như: Quy trình TGPL cho NCTN; Vai trò của gia đình và cộng đồng trong việc bảo vệ quyền của NCTN; Tác động của các biện pháp xử lý hình sự đối với sự phát triển của NCTN. Kết quả nghiên cứu sẽ cung cấp cơ sở khoa học cho việc hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực tiễn.

Cần tăng cường hợp tác quốc tế trong lĩnh vực bảo vệ quyền của NCTN, đặc biệt là trong lĩnh vực TTHS. Tham gia các diễn đàn quốc tế, trao đổi kinh nghiệm với các nước có hệ thống pháp luật tiến bộ. Tiếp thu các chuẩn mực quốc tế về quyền con người và áp dụng vào pháp luật Việt Nam. Hợp tác với các tổ chức quốc tế để triển khai các dự án hỗ trợ NCTN trong TTHS.