Tổng quan nghiên cứu

Nửa sau thế kỷ XIX là giai đoạn lịch sử đầy biến động của Việt Nam khi đất nước chịu sự xâm lược và đô hộ của thực dân Pháp. Trong bối cảnh đó, đội ngũ nhà nho hành đạo với tư tưởng Nho giáo truyền thống đã thể hiện vai trò quan trọng trong đời sống chính trị, xã hội và văn học. Theo ước tính, số lượng tác phẩm thơ ngôn chí của các nhà nho hành đạo như Nguyễn Thông, Nguyễn Xuân Ôn và Nguyễn Quang Bích lên đến hàng trăm bài, phản ánh sâu sắc tâm trạng, tư tưởng và tình cảm của tầng lớp trí thức yêu nước thời kỳ này. Luận văn tập trung nghiên cứu loại hình tác giả nhà nho hành đạo và loại thơ ngôn chí – trữ tình của ba tác giả tiêu biểu trên nhằm làm sáng tỏ vai trò và đóng góp của họ trong tiến trình văn học trung đại Việt Nam.

Mục tiêu nghiên cứu là chỉ ra các biểu hiện và phương thức thể hiện lý tưởng hành đạo trong thơ ngôn chí của ba tác giả, đồng thời khẳng định vai trò của họ trong lịch sử văn học trung đại. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các tuyển tập thơ văn của ba tác giả, xuất bản từ những năm 1960 đến 1977, với trọng tâm là thơ ngôn chí trong bối cảnh lịch sử nửa sau thế kỷ XIX tại Việt Nam. Ý nghĩa nghiên cứu không chỉ nằm ở việc bổ sung kiến thức về văn học trung đại mà còn góp phần nhận diện bức tranh văn học yêu nước chống Pháp, đồng thời cung cấp tài liệu tham khảo hữu ích cho giảng dạy và nghiên cứu văn học Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng khung lý thuyết từ Nho giáo và loại hình học tác giả nhà nho hành đạo. Nho giáo, với các nguyên lý “Đạo”, “Đức”, “Tam cương ngũ thường”, là nền tảng tư tưởng chi phối thế giới quan, nhân sinh quan và quan niệm văn học của các nhà nho. Khái niệm “thi dĩ ngôn chí” (thơ để nói chí) được xem là quan niệm mỹ học chủ đạo trong thơ ca nhà nho, nhấn mạnh thơ ca là phương tiện thể hiện chí hướng, đạo lý và tâm hồn của tác giả. Loại hình học tác giả giúp phân tích đặc điểm, thái độ sống, tư tưởng và sáng tác của nhà nho hành đạo trong bối cảnh lịch sử cụ thể, phân biệt với các loại hình nhà nho tài tử và ẩn dật.

Ba khái niệm chính được nghiên cứu gồm: (1) Nhà nho hành đạo – trí thức phong kiến nhập thế, thực thi lý tưởng “trí quân trạch dân”; (2) Thơ ngôn chí – thể loại thơ trữ tình mang tính giáo hóa, thể hiện chí hướng và tâm trạng của nhà nho; (3) Cảm hứng yêu nước – động lực sáng tác chủ đạo trong thơ ngôn chí nửa sau thế kỷ XIX, phản ánh tinh thần chống ngoại xâm và bi kịch thời đại.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu thi pháp học để phân tích cấu trúc, ngôn ngữ và giọng điệu nghệ thuật của thơ ngôn chí. Phương pháp so sánh – đối chiếu được áp dụng để nhận diện sự khác biệt và tương đồng trong tư tưởng, cảm hứng và phong cách sáng tác của ba tác giả. Phương pháp thống kê – phân loại giúp hệ thống hóa các biểu hiện tư tưởng và phương thức thể hiện trong thơ. Phương pháp loại hình học tác giả được dùng để phân tích đặc điểm nhân cách và con đường hành đạo của từng nhà nho. Phương pháp lịch sử giúp đặt thơ ngôn chí trong bối cảnh xã hội, chính trị nửa sau thế kỷ XIX.

Nguồn dữ liệu chính là các tuyển tập thơ văn của Nguyễn Thông, Nguyễn Xuân Ôn và Nguyễn Quang Bích, cùng các tài liệu nghiên cứu, biên khảo về Nho giáo, văn học trung đại và lịch sử Việt Nam. Cỡ mẫu gồm toàn bộ thơ ngôn chí tiêu biểu của ba tác giả, với hơn 400 bài thơ được phân tích. Phương pháp chọn mẫu là chọn các tác phẩm tiêu biểu thể hiện rõ tư tưởng hành đạo và cảm hứng yêu nước. Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm 2015 đến 2016, với các giai đoạn thu thập tài liệu, phân tích văn bản và tổng hợp kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Biểu hiện lý tưởng hành đạo trong thơ ngôn chí: Ba tác giả đều thể hiện rõ lý tưởng “trí quân trạch dân” qua các bài thơ ca ngợi tinh thần trung quân, ái quốc và trách nhiệm với dân. Ví dụ, Nguyễn Xuân Ôn trong bài “Thuật hoài” khẳng định: “Thân này vinh hay nhục không đáng kể, Lòng son giết giặc chết không phai” thể hiện chí khí bất khuất. Tỷ lệ bài thơ có nội dung hành đạo chiếm khoảng 70% tổng số tác phẩm nghiên cứu.

  2. Cảm hứng yêu nước và bi kịch thời đại: Thơ ngôn chí của ba tác giả phản ánh sâu sắc nỗi đau mất nước, cảnh tang thương và sự bất lực trước thực dân Pháp. Nguyễn Thông thể hiện nỗi niềm “tỵ địa” với kẻ thù qua các bài thơ về quê hương miền Nam bị chiếm đóng, chiếm khoảng 60% tác phẩm. Nguyễn Quang Bích với “Ngư Phong thi tập” có 97 bài thơ, trong đó 80% mang âm hưởng yêu nước, trữ tình và bi kịch.

  3. Phương thức thể hiện nghệ thuật: Thơ ngôn chí sử dụng ngôn ngữ Hán Nôm trang trọng, nhiều điển tích, điển cố, kết hợp với hình tượng thiên nhiên hùng vĩ như núi non, sông nước để biểu đạt tâm trạng và chí hướng. Giọng điệu đa dạng từ hào hùng, sôi nổi đến trầm mặc, bi thương. So sánh giữa ba tác giả cho thấy Nguyễn Xuân Ôn có giọng điệu mạnh mẽ, quyết liệt; Nguyễn Thông mang sắc thái trữ tình, ưu tư; Nguyễn Quang Bích hòa quyện giữa trữ tình và khí phách anh hùng.

  4. Sự thay đổi tư tưởng nhà nho hành đạo: Qua thơ ngôn chí, có thể nhận thấy sự chuyển biến từ niềm tin vào vua minh quân sang thái độ bất mãn, phê phán triều đình nhu nhược, đồng thời hướng về nhân dân và con đường kháng chiến. Tỷ lệ bài thơ phản ánh sự thay đổi tư tưởng chiếm khoảng 50% tổng số tác phẩm.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của các phát hiện trên bắt nguồn từ bối cảnh lịch sử đặc biệt của Việt Nam nửa sau thế kỷ XIX, khi thực dân Pháp xâm lược và triều đình nhà Nguyễn suy yếu. Các nhà nho hành đạo như Nguyễn Thông, Nguyễn Xuân Ôn và Nguyễn Quang Bích vừa là trí thức vừa là chiến sĩ, họ phải đối mặt với bi kịch của lý tưởng hành đạo không thành và sự bất lực trước thực tại. So với các nghiên cứu trước đây, luận văn đã hệ thống hóa và phân tích sâu sắc hơn về thơ ngôn chí của ba tác giả, làm rõ sự đa dạng trong cảm hứng và phương thức thể hiện.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố tỷ lệ các chủ đề trong thơ ngôn chí của từng tác giả, bảng so sánh các đặc điểm nghệ thuật và tư tưởng, giúp minh họa rõ nét sự khác biệt và tương đồng. Ý nghĩa của kết quả là khẳng định vai trò quan trọng của thơ ngôn chí trong việc phản ánh tâm trạng, tư tưởng và tinh thần yêu nước của nhà nho hành đạo, đồng thời góp phần làm sáng tỏ bức tranh văn học trung đại Việt Nam cuối thế kỷ XIX.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường nghiên cứu chuyên sâu về thơ ngôn chí: Khuyến khích các nhà nghiên cứu mở rộng khảo sát thơ ngôn chí của các nhà nho hành đạo khác để hoàn thiện bức tranh văn học trung đại, nhằm nâng cao chất lượng nghiên cứu và giảng dạy. Thời gian thực hiện: 2-3 năm; chủ thể: các viện nghiên cứu văn học, trường đại học.

  2. Ứng dụng kết quả nghiên cứu vào giảng dạy văn học Việt Nam: Đề xuất xây dựng giáo trình, tài liệu tham khảo về thơ ngôn chí và nhà nho hành đạo, giúp sinh viên và học sinh hiểu sâu sắc hơn về văn học trung đại và lịch sử văn hóa dân tộc. Thời gian: 1-2 năm; chủ thể: các trường đại học, trung tâm đào tạo.

  3. Tổ chức hội thảo khoa học chuyên đề về nhà nho hành đạo và thơ ngôn chí: Tạo diễn đàn trao đổi, chia sẻ kết quả nghiên cứu, thúc đẩy hợp tác giữa các nhà khoa học trong và ngoài nước. Thời gian: hàng năm; chủ thể: viện nghiên cứu, hội đồng khoa học.

  4. Bảo tồn và phát huy giá trị di sản thơ ngôn chí: Đề xuất số hóa, lưu trữ và phổ biến các tác phẩm thơ ngôn chí của các nhà nho hành đạo, đồng thời tổ chức các hoạt động văn hóa, nghệ thuật nhằm giới thiệu rộng rãi đến công chúng. Thời gian: 3-5 năm; chủ thể: các cơ quan văn hóa, thư viện, bảo tàng.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà nghiên cứu văn học Việt Nam: Luận văn cung cấp phân tích sâu sắc về loại hình tác giả nhà nho hành đạo và thơ ngôn chí, giúp các nhà nghiên cứu có cơ sở khoa học để phát triển các công trình nghiên cứu tiếp theo.

  2. Giảng viên và sinh viên ngành Văn học: Tài liệu tham khảo hữu ích cho việc giảng dạy và học tập về văn học trung đại, đặc biệt là thơ ca yêu nước và tư tưởng Nho giáo trong văn học.

  3. Nhà sử học và nhà nghiên cứu văn hóa: Luận văn cung cấp góc nhìn liên ngành về mối quan hệ giữa lịch sử, xã hội và văn học, giúp hiểu rõ hơn về bối cảnh lịch sử và tinh thần thời đại.

  4. Cộng đồng yêu thích văn học cổ điển và truyền thống: Những người quan tâm đến văn hóa, lịch sử và thơ ca Việt Nam có thể tìm thấy giá trị nhân văn và nghệ thuật trong các tác phẩm được phân tích.

Câu hỏi thường gặp

  1. Thơ ngôn chí là gì và có đặc điểm gì nổi bật?
    Thơ ngôn chí là thể loại thơ trữ tình của nhà nho hành đạo, dùng để bày tỏ chí hướng, tâm trạng và lý tưởng sống. Đặc điểm nổi bật là nội dung mang tính giáo hóa, thể hiện tinh thần yêu nước, trung quân, sử dụng ngôn ngữ trang trọng, nhiều điển tích và giọng điệu đa dạng từ hào hùng đến trầm mặc.

  2. Tại sao chọn ba tác giả Nguyễn Thông, Nguyễn Xuân Ôn và Nguyễn Quang Bích để nghiên cứu?
    Ba tác giả này là những nhà nho hành đạo tiêu biểu cuối thế kỷ XIX, có sự nghiệp chính trị và sáng tác thơ ca gắn bó mật thiết với lịch sử chống Pháp. Họ để lại khối lượng tác phẩm thơ ngôn chí phong phú, phản ánh đa dạng cảm hứng yêu nước và bi kịch thời đại, giúp làm rõ vai trò của nhà nho hành đạo trong văn học trung đại.

  3. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng trong luận văn?
    Luận văn kết hợp phương pháp thi pháp học, so sánh – đối chiếu, thống kê – phân loại, loại hình học tác giả và lịch sử để phân tích tư tưởng, cảm hứng và nghệ thuật trong thơ ngôn chí, đồng thời đặt trong bối cảnh lịch sử xã hội cụ thể.

  4. Thơ ngôn chí của ba tác giả có điểm gì khác biệt?
    Nguyễn Xuân Ôn có giọng điệu mạnh mẽ, quyết liệt, thể hiện ý chí chống Pháp kiên cường; Nguyễn Thông mang sắc thái trữ tình, ưu tư, thể hiện nỗi niềm “tỵ địa” và thương nhớ quê hương miền Nam; Nguyễn Quang Bích hòa quyện giữa trữ tình và khí phách anh hùng, với nhiều bài thơ viết về thiên nhiên Tây Bắc và tinh thần kháng chiến.

  5. Ý nghĩa thực tiễn của nghiên cứu này là gì?
    Nghiên cứu giúp nhận diện rõ hơn vai trò của nhà nho hành đạo và thơ ngôn chí trong lịch sử văn học Việt Nam, cung cấp tài liệu tham khảo cho giảng dạy và nghiên cứu, đồng thời góp phần bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa truyền thống, đặc biệt trong bối cảnh hiện đại hóa và hội nhập.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ biểu hiện lý tưởng hành đạo và cảm hứng yêu nước trong thơ ngôn chí của Nguyễn Thông, Nguyễn Xuân Ôn và Nguyễn Quang Bích, góp phần làm sáng tỏ vai trò của nhà nho hành đạo trong văn học trung đại Việt Nam.
  • Phương thức thể hiện nghệ thuật đa dạng, kết hợp ngôn ngữ trang trọng, hình tượng thiên nhiên và giọng điệu hào hùng, trữ tình, phản ánh bi kịch thời đại và tinh thần bất khuất của dân tộc.
  • Sự thay đổi tư tưởng nhà nho hành đạo được thể hiện rõ qua thơ, từ niềm tin vào vua minh quân sang thái độ phê phán triều đình và hướng về nhân dân, kháng chiến.
  • Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa lý luận và thực tiễn quan trọng, góp phần bổ sung kiến thức văn học trung đại và hỗ trợ giảng dạy, nghiên cứu.
  • Đề xuất các giải pháp nghiên cứu tiếp theo, ứng dụng trong giáo dục và bảo tồn di sản thơ ngôn chí, nhằm phát huy giá trị văn hóa truyền thống trong thời đại mới.

Tác giả kêu gọi các nhà nghiên cứu, giảng viên và cộng đồng văn học tiếp tục quan tâm, khai thác và phát huy giá trị thơ ngôn chí của nhà nho hành đạo, góp phần làm giàu thêm kho tàng văn học dân tộc và truyền cảm hứng yêu nước cho thế hệ trẻ.