Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục phổ thông tại Việt Nam, việc phát triển năng lực vận dụng kiến thức vào thực tiễn cho học sinh trở thành một yêu cầu cấp thiết. Theo chương trình giáo dục phổ thông tổng thể 2018, hoạt động trải nghiệm (HĐTN) được xác định là một hoạt động giáo dục bắt buộc xuyên suốt từ lớp 1 đến lớp 12, nhằm giúp học sinh (HS) phát triển phẩm chất và năng lực thông qua việc học gắn liền với thực tiễn. Tại tỉnh Bắc Kạn, một vùng miền núi có điều kiện tự nhiên thuận lợi cho phát triển nông nghiệp, đặc biệt là cây quýt – một cây đặc sản và cây xóa đói giảm nghèo, việc tổ chức HĐTN trong dạy học môn Sinh học, đặc biệt là phần “Sinh học cơ thể thực vật” cho HS lớp 11 tại trường THPT Chuyên Bắc Kạn có ý nghĩa thiết thực.

Mục tiêu nghiên cứu là thiết kế và tổ chức các hoạt động trải nghiệm trong dạy học chủ đề “Chuyển hóa vật chất và năng lượng ở thực vật” nhằm nâng cao kết quả học tập và phát triển năng lực vận dụng kiến thức vào thực tiễn cho HS. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào HS lớp 11 trường THPT Chuyên Bắc Kạn trong năm học 2018-2019, với các hoạt động trải nghiệm thực tế tại vườn quýt xã Quang Thuận, huyện Bạch Thông. Nghiên cứu góp phần làm rõ vai trò của HĐTN trong phát triển năng lực vận dụng kiến thức, đồng thời đề xuất quy trình tổ chức HĐTN phù hợp với điều kiện địa phương và đặc thù môn học.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên lý thuyết học trải nghiệm (experiential learning) của John Dewey và David Kolb, nhấn mạnh việc học thông qua làm và trải nghiệm thực tế để tạo ra tri thức mới. HĐTN được hiểu là hoạt động có mục đích, tổ chức cho HS tham gia trực tiếp vào các hoạt động thực tiễn dưới sự hướng dẫn của giáo viên, nhằm phát triển phẩm chất và năng lực, đặc biệt là năng lực vận dụng kiến thức vào thực tiễn.

Ba khái niệm chính được vận dụng gồm:

  • Học trải nghiệm: quá trình học tập dựa trên trải nghiệm thực tế, đánh giá và phân tích kinh nghiệm.
  • Hoạt động trải nghiệm: các hoạt động thực tiễn có tổ chức giúp HS vận dụng kiến thức, kỹ năng và thái độ để giải quyết vấn đề.
  • Năng lực vận dụng kiến thức vào thực tiễn: khả năng sử dụng kiến thức, kỹ năng đã học để giải quyết các vấn đề thực tiễn một cách hiệu quả và sáng tạo.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp bao gồm:

  • Phương pháp nghiên cứu lý thuyết: phân tích các văn kiện, chương trình giáo dục, tài liệu chuyên ngành về HĐTN và Sinh học cơ thể thực vật.
  • Phương pháp điều tra sư phạm: khảo sát thực trạng tổ chức HĐTN và phương pháp dạy học tại các trường THPT tỉnh Bắc Kạn, với cỡ mẫu 65 giáo viên.
  • Phương pháp chuyên gia: tham khảo ý kiến các giảng viên và giáo viên có kinh nghiệm để thiết kế nội dung HĐTN phù hợp.
  • Phương pháp thực nghiệm sư phạm: thực hiện tổ chức HĐTN cho HS lớp 11 tại trường THPT Chuyên Bắc Kạn, với nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng, đánh giá qua các bài kiểm tra và phiếu điều tra.
  • Phương pháp thống kê toán học: xử lý số liệu khảo sát và kết quả thực nghiệm bằng các tham số thống kê mô tả và phân tích phương sai để đánh giá hiệu quả tổ chức HĐTN.

Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 10 đến tháng 12 năm 2018, tập trung vào chủ đề “Chuyển hóa vật chất và năng lượng ở thực vật” trong chương trình Sinh học lớp 11.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng tổ chức HĐTN tại các trường THPT tỉnh Bắc Kạn:

    • 76% giáo viên thường xuyên sử dụng phương pháp thuyết trình và hỏi đáp, nhưng chỉ 12,5% áp dụng dạy học dự án và giải quyết vấn đề.
    • 52% giáo viên chưa từng tổ chức hoạt động vận dụng kiến thức để giải quyết vấn đề thực tiễn cho HS.
    • 69,2% giáo viên đánh giá tổ chức dạy học theo hướng HĐTN là phù hợp và cần thiết.

  2. Thiết kế và tổ chức HĐTN trong dạy học Sinh học cơ thể thực vật:

    • Chủ đề “Chuyển hóa vật chất và năng lượng ở thực vật” được chia thành 3 chủ đề nhỏ: trao đổi nước và dinh dưỡng khoáng; quang hợp với năng suất cây trồng; hô hấp và bảo quản nông sản.
    • Quy trình tổ chức HĐTN gồm 5 bước: phân tích nội dung và nhu cầu; lập kế hoạch tổng thể và chi tiết; tổ chức thực hiện; đánh giá và điều chỉnh.
    • Hoạt động trải nghiệm thực tế tại vườn quýt xã Quang Thuận giúp HS quan sát trực tiếp các yếu tố ảnh hưởng đến sinh trưởng, phát triển và năng suất cây trồng.

  3. Kết quả thực nghiệm sư phạm:

    • Điểm trung bình kiểm tra 15 phút và kiểm tra một tiết của lớp thực nghiệm cao hơn lớp đối chứng, với mức tăng khoảng 15-20%.
    • HS lớp thực nghiệm có sự tiến bộ rõ rệt về năng lực vận dụng kiến thức vào thực tiễn, thể hiện qua các phiếu điều tra và đánh giá của giáo viên.
    • HS tích cực phát hiện vấn đề thực tiễn, đề xuất giải pháp sáng tạo như thiết kế kéo cắt quả quýt phù hợp với địa hình đồi dốc.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy việc tổ chức HĐTN trong dạy học Sinh học cơ thể thực vật tại trường THPT Chuyên Bắc Kạn đã góp phần nâng cao hiệu quả học tập và phát triển năng lực vận dụng kiến thức của HS. Việc HS được trải nghiệm thực tế tại vườn quýt giúp các em hiểu sâu sắc hơn về các quá trình sinh học, đồng thời phát triển kỹ năng quan sát, phân tích và giải quyết vấn đề. So với các nghiên cứu trước đây về HĐTN trong các môn học khác, nghiên cứu này khẳng định tính khả thi và hiệu quả của việc áp dụng HĐTN trong môn Sinh học, đặc biệt trong điều kiện địa phương miền núi.

Dữ liệu có thể được trình bày qua các biểu đồ so sánh điểm kiểm tra giữa nhóm thực nghiệm và đối chứng, bảng phân phối tần suất điểm kiểm tra, cũng như biểu đồ đánh giá sự tiến bộ năng lực vận dụng kiến thức của HS trước và sau thực nghiệm. Các kết quả này minh chứng cho tác động tích cực của HĐTN đến chất lượng dạy và học.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giáo viên về tổ chức HĐTN:

    • Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về thiết kế và tổ chức HĐTN trong dạy học Sinh học.
    • Thời gian: trong năm học tiếp theo.
    • Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo, các trường THPT.

  2. Xây dựng và phổ biến các chủ đề HĐTN phù hợp với đặc điểm địa phương:

    • Phát triển các chủ đề trải nghiệm gắn với thực tiễn nông nghiệp, môi trường địa phương như trồng quýt, bảo quản nông sản.
    • Thời gian: triển khai trong 1-2 năm tới.
    • Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu trường, giáo viên bộ môn Sinh học.

  3. Tăng cường đầu tư cơ sở vật chất và điều kiện tổ chức HĐTN:

    • Trang bị thiết bị, dụng cụ phục vụ cho các hoạt động trải nghiệm thực tế và thí nghiệm.
    • Thời gian: kế hoạch đầu tư hàng năm.
    • Chủ thể thực hiện: Nhà trường, các cấp quản lý giáo dục.

  4. Khuyến khích HS tham gia các cuộc thi sáng tạo khoa học kỹ thuật và vận dụng kiến thức liên môn:

    • Tạo sân chơi để HS phát huy năng lực vận dụng kiến thức và sáng tạo.
    • Thời gian: tổ chức định kỳ hàng năm.
    • Chủ thể thực hiện: Nhà trường, các tổ chức giáo dục.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên bộ môn Sinh học THPT:

    • Áp dụng quy trình thiết kế và tổ chức HĐTN để nâng cao chất lượng dạy học, phát triển năng lực vận dụng kiến thức cho HS.

  2. Nhà quản lý giáo dục và cán bộ chuyên môn:

    • Tham khảo để xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo và phát triển chương trình giáo dục theo hướng trải nghiệm.

  3. Sinh viên ngành Sư phạm Sinh học và các ngành liên quan:

    • Học tập phương pháp nghiên cứu, thiết kế hoạt động trải nghiệm và áp dụng vào thực tiễn giảng dạy.

  4. Các nhà nghiên cứu giáo dục và phát triển năng lực học sinh:

    • Tham khảo mô hình tổ chức HĐTN và kết quả thực nghiệm để phát triển nghiên cứu sâu hơn về đổi mới phương pháp dạy học.

Câu hỏi thường gặp

  1. Hoạt động trải nghiệm trong dạy học Sinh học là gì?
    Hoạt động trải nghiệm là các hoạt động thực tiễn có tổ chức, giúp HS vận dụng kiến thức, kỹ năng đã học để quan sát, phân tích và giải quyết các vấn đề thực tế liên quan đến môn học, từ đó phát triển năng lực và phẩm chất.

  2. Tại sao nên tổ chức hoạt động trải nghiệm trong môn Sinh học cơ thể thực vật?
    Bởi Sinh học là khoa học thực nghiệm, các quá trình sinh học như trao đổi chất, quang hợp, hô hấp cần được quan sát và thực hành thực tế để HS hiểu sâu và vận dụng kiến thức vào đời sống, đặc biệt trong nông nghiệp.

  3. Quy trình tổ chức hoạt động trải nghiệm gồm những bước nào?
    Quy trình gồm: phân tích nội dung và nhu cầu; lập kế hoạch tổng thể và chi tiết; tổ chức thực hiện; đánh giá và điều chỉnh kế hoạch nhằm đảm bảo hiệu quả và phù hợp với điều kiện thực tế.

  4. Hoạt động trải nghiệm tại vườn quýt có tác động gì đến HS?
    HS được quan sát trực tiếp các yếu tố ảnh hưởng đến sinh trưởng và năng suất cây trồng, phát hiện vấn đề thực tiễn, đề xuất giải pháp sáng tạo, từ đó nâng cao hứng thú học tập và năng lực vận dụng kiến thức.

  5. Làm thế nào để đánh giá hiệu quả của hoạt động trải nghiệm?
    Có thể đánh giá qua kết quả kiểm tra kiến thức, năng lực vận dụng kiến thức vào thực tiễn, phiếu điều tra hứng thú và thái độ học tập của HS, cũng như sản phẩm sáng tạo và báo cáo của HS sau hoạt động.

Kết luận

  • Hoạt động trải nghiệm trong dạy học “Sinh học cơ thể thực vật” tại trường THPT Chuyên Bắc Kạn góp phần nâng cao kết quả học tập và phát triển năng lực vận dụng kiến thức của HS.
  • Quy trình tổ chức HĐTN được thiết kế phù hợp với đặc điểm nội dung môn học và điều kiện địa phương, đặc biệt là trải nghiệm thực tế tại vườn quýt xã Quang Thuận.
  • Kết quả thực nghiệm cho thấy HS lớp thực nghiệm có tiến bộ rõ rệt về kiến thức và năng lực vận dụng kiến thức so với lớp đối chứng.
  • Các giải pháp đề xuất tập trung vào đào tạo giáo viên, xây dựng chủ đề trải nghiệm, đầu tư cơ sở vật chất và khuyến khích HS tham gia các hoạt động sáng tạo.
  • Nghiên cứu mở ra hướng phát triển phương pháp dạy học tích cực, góp phần đổi mới giáo dục phổ thông theo hướng phát triển năng lực và phẩm chất học sinh.

Hành động tiếp theo: Các trường THPT và Sở Giáo dục nên triển khai nhân rộng mô hình tổ chức HĐTN trong dạy học Sinh học, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, hoàn thiện quy trình và nội dung hoạt động trải nghiệm phù hợp với từng địa phương.