Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh cuộc cách mạng khoa học công nghệ và công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, việc đổi mới phương pháp giáo dục nhằm phát huy tư duy sáng tạo của học sinh trở thành yêu cầu cấp thiết. Theo Luật Giáo dục năm 2005, phương pháp giáo dục phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động và tư duy sáng tạo của người học. Môn Ngữ Văn, với đặc thù là môn nghệ thuật ngôn từ, đóng vai trò quan trọng trong việc rèn luyện tư duy văn học cho học sinh trung học phổ thông (THPT). Tuy nhiên, thực tiễn giảng dạy cho thấy nhiều học sinh chưa phát huy được khả năng tư duy văn học sâu sắc, đặc biệt trong việc tiếp nhận và cảm thụ tác phẩm văn chương.

Luận văn tập trung nghiên cứu việc rèn luyện tư duy văn học cho học sinh THPT thông qua việc sử dụng câu hỏi liên tưởng, tưởng tượng trong dạy học tác phẩm "Chí Phèo" của Nam Cao (SGK Ngữ Văn 11 ban Cơ bản). Mục tiêu nghiên cứu nhằm đề xuất cách thức xây dựng và vận dụng hệ thống câu hỏi này để nâng cao năng lực tư duy văn học, giúp học sinh phát hiện và cảm nhận sâu sắc giá trị nghệ thuật và tư tưởng của tác phẩm. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào học sinh lớp 11 tại các trường THPT trên địa bàn thành phố Hải Phòng trong giai đoạn 2009-2010.

Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc đổi mới phương pháp dạy học Ngữ Văn, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục, phát triển năng lực tư duy sáng tạo và cảm thụ văn học cho học sinh, đáp ứng yêu cầu phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao trong thời đại hội nhập và toàn cầu hóa.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về tư duy, ngôn ngữ và tâm lý học sáng tạo nghệ thuật để làm rõ bản chất và đặc trưng của tư duy văn học. Tư duy được hiểu là quá trình nhận thức sâu sắc, phản ánh bản chất và quy luật của sự vật thông qua các hình thức biểu tượng, khái niệm và suy luận. Ngôn ngữ là phương tiện gắn bó chặt chẽ với tư duy, là hiện thực trực tiếp của tư duy, đặc biệt trong văn học, ngôn ngữ mang tính hình tượng và giàu cảm xúc thẩm mỹ.

Hai kiểu tư duy chính được phân biệt là tư duy lôgíc (đặc trưng khoa học) và tư duy hình tượng (đặc trưng nghệ thuật). Tư duy văn học là sự kết hợp hài hòa giữa suy nghĩ lý trí và cảm xúc thẩm mỹ, dựa trên nền tảng tư duy hình tượng và đặc thù ngôn ngữ nghệ thuật. Các khái niệm chính bao gồm: liên tưởng, tưởng tượng, tri giác ngôn ngữ, tái hiện hình tượng, và các loại câu hỏi liên tưởng, tưởng tượng trong dạy học tác phẩm văn chương.

Lý thuyết tâm lý học sáng tạo nghệ thuật nhấn mạnh vai trò của liên tưởng và tưởng tượng trong việc phát huy tư duy văn học, giúp học sinh xây dựng hình tượng nghệ thuật mới và cảm nhận sâu sắc giá trị tác phẩm. Hệ thống câu hỏi liên tưởng, tưởng tượng được xem là công cụ quan trọng để kích thích tư duy sáng tạo và phát triển năng lực cảm thụ văn học.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu tài liệu, thống kê, phân tích, so sánh và khảo sát thực tiễn. Nguồn dữ liệu chính bao gồm sách giáo khoa Ngữ Văn 11 ban Cơ bản, các tài liệu lý luận về tư duy và dạy học văn học, cùng kết quả khảo sát thực tế tại 5 trường THPT trên địa bàn huyện Vĩnh Bảo, thành phố Hải Phòng.

Cỡ mẫu khảo sát gồm khoảng 200 học sinh lớp 11, được chọn theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện cho đối tượng nghiên cứu. Phương pháp phân tích dữ liệu bao gồm phân tích định tính các câu trả lời phỏng vấn, quan sát giờ học và phân tích định lượng kết quả khảo sát về năng lực tư duy văn học của học sinh.

Timeline nghiên cứu kéo dài trong năm học 2009-2010, bao gồm giai đoạn thu thập dữ liệu, thiết kế giáo án thể nghiệm, tiến hành thể nghiệm sư phạm và đánh giá kết quả. Việc thiết kế giáo án tập trung vào xây dựng hệ thống câu hỏi liên tưởng, tưởng tượng phù hợp với đặc điểm tác phẩm "Chí Phèo" và năng lực học sinh.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tình trạng tư duy văn học của học sinh THPT qua liên tưởng, tưởng tượng còn hạn chế: Khảo sát tại 5 trường THPT cho thấy chỉ khoảng 5% học sinh có tư duy văn học tốt, 11% khá, 47% trung bình và 37% yếu kém. Nhiều học sinh chỉ dừng lại ở việc kể lại tác phẩm một cách đơn giản, thiếu khả năng khái quát và phân tích sâu sắc.

  2. Hiệu quả của câu hỏi liên tưởng, tưởng tượng trong rèn luyện tư duy: Qua thiết kế và thể nghiệm giáo án dạy tác phẩm "Chí Phèo", việc sử dụng câu hỏi liên tưởng, tưởng tượng giúp học sinh phát huy khả năng cảm thụ, liên kết các chi tiết nghệ thuật và hình tượng, từ đó khám phá giá trị sâu sắc của tác phẩm. Ví dụ, học sinh được yêu cầu tưởng tượng tâm trạng nhân vật hoặc liên tưởng các biểu tượng trong tác phẩm đã thể hiện sự sáng tạo và tư duy phản biện cao hơn.

  3. Mức độ đa dạng và sâu sắc của câu hỏi ảnh hưởng đến hiệu quả học tập: Các câu hỏi được xây dựng ở nhiều mức độ khó khác nhau, từ hình dung, tái hiện đến tưởng tượng sáng tạo, giúp học sinh từng bước phát triển năng lực tư duy. So sánh với nhóm học sinh không được dạy theo phương pháp này, nhóm thể nghiệm có tỷ lệ học sinh tư duy khá và tốt tăng lên khoảng 20%.

  4. Vai trò của giáo viên trong việc sử dụng câu hỏi: Giáo viên cần xây dựng hệ thống câu hỏi liên tưởng, tưởng tượng phù hợp với nội dung bài học và đặc điểm học sinh, đồng thời tạo môi trường học tập thân thiện, kích thích cảm xúc thẩm mỹ để phát huy tối đa khả năng tư duy của học sinh.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy việc sử dụng câu hỏi liên tưởng, tưởng tượng là phương pháp hiệu quả để rèn luyện tư duy văn học cho học sinh THPT, phù hợp với đặc trưng của môn Ngữ Văn và tác phẩm văn chương giàu hình tượng như "Chí Phèo". Các câu hỏi này không chỉ giúp học sinh phát triển tư duy hình tượng mà còn kích thích tư duy lôgíc thông qua việc phân tích, so sánh và khái quát hóa.

So với các nghiên cứu trước đây, luận văn đã hệ thống hóa và đi sâu vào vai trò của câu hỏi liên tưởng, tưởng tượng trong dạy học tác phẩm cụ thể, đồng thời cung cấp cơ sở thực tiễn rõ ràng với số liệu khảo sát và thể nghiệm sư phạm. Việc kết hợp giữa lý thuyết tâm lý học sáng tạo nghệ thuật và thực tiễn giảng dạy giúp luận văn có tính ứng dụng cao.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố năng lực tư duy văn học của học sinh trước và sau khi áp dụng phương pháp, cũng như bảng so sánh tỷ lệ học sinh đạt các mức độ tư duy khác nhau. Điều này minh họa rõ ràng hiệu quả của việc sử dụng câu hỏi liên tưởng, tưởng tượng trong giảng dạy.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng hệ thống câu hỏi liên tưởng, tưởng tượng đa dạng và phù hợp: Giáo viên cần thiết kế câu hỏi ở nhiều cấp độ từ dễ đến khó, bao gồm câu hỏi hình dung, tái hiện, tưởng tượng sáng tạo nhằm phát triển toàn diện năng lực tư duy văn học. Thời gian thực hiện: ngay trong năm học hiện tại.

  2. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên Ngữ Văn: Tổ chức các khóa tập huấn về phương pháp xây dựng và sử dụng câu hỏi liên tưởng, tưởng tượng trong dạy học tác phẩm văn chương, giúp giáo viên nâng cao kỹ năng sư phạm và hiểu rõ đặc trưng tư duy văn học. Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo, các trường đại học sư phạm.

  3. Tạo môi trường học tập thân thiện, kích thích cảm xúc thẩm mỹ: Giáo viên cần xây dựng không khí lớp học tích cực, khuyến khích học sinh tự do phát biểu, tưởng tượng và liên tưởng, từ đó phát huy tối đa khả năng sáng tạo và tư duy. Thời gian thực hiện: liên tục trong quá trình dạy học.

  4. Kết hợp sử dụng câu hỏi liên tưởng, tưởng tượng với các phương pháp dạy học khác: Để nâng cao hiệu quả, cần phối hợp câu hỏi này với phương pháp thảo luận nhóm, học tập dự án, và sử dụng công nghệ thông tin hỗ trợ. Chủ thể thực hiện: giáo viên và nhà trường.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ Văn THPT: Luận văn cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn để xây dựng hệ thống câu hỏi sáng tạo, giúp nâng cao chất lượng giảng dạy và phát triển tư duy văn học cho học sinh.

  2. Sinh viên sư phạm Ngữ Văn: Tài liệu tham khảo hữu ích để hiểu sâu về phương pháp dạy học tác phẩm văn chương, đặc biệt là kỹ thuật sử dụng câu hỏi liên tưởng, tưởng tượng trong giảng dạy.

  3. Nhà nghiên cứu giáo dục và tâm lý học: Cung cấp góc nhìn liên ngành về mối quan hệ giữa tư duy, ngôn ngữ và cảm thụ văn học, đồng thời minh họa ứng dụng thực tiễn trong giáo dục phổ thông.

  4. Các cơ quan quản lý giáo dục: Tham khảo để xây dựng chính sách đào tạo giáo viên và đổi mới phương pháp dạy học Ngữ Văn, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện.

Câu hỏi thường gặp

  1. Câu hỏi liên tưởng, tưởng tượng là gì và tại sao quan trọng trong dạy học Ngữ Văn?
    Câu hỏi liên tưởng, tưởng tượng là những câu hỏi kích thích học sinh suy nghĩ sáng tạo, liên kết các chi tiết nghệ thuật và hình tượng trong tác phẩm. Chúng giúp phát triển tư duy hình tượng và cảm thụ sâu sắc, làm cho giờ học sinh động và hiệu quả hơn.

  2. Làm thế nào để xây dựng câu hỏi liên tưởng, tưởng tượng phù hợp với học sinh?
    Giáo viên cần dựa trên mục tiêu bài học, đặc điểm học sinh và nội dung tác phẩm để thiết kế câu hỏi đa dạng về mức độ khó, từ hình dung đến sáng tạo, đồng thời liên kết với các câu hỏi trong sách giáo khoa để tạo sự liên hoàn trong tư duy.

  3. Phương pháp nào hỗ trợ tốt nhất khi sử dụng câu hỏi liên tưởng, tưởng tượng?
    Kết hợp câu hỏi với phương pháp thảo luận nhóm, học tập dự án và tạo môi trường học tập thân thiện giúp học sinh tự do phát biểu, tưởng tượng và phát triển tư duy sáng tạo hiệu quả hơn.

  4. Có thể áp dụng câu hỏi liên tưởng, tưởng tượng cho các tác phẩm văn học khác không?
    Có thể. Tuy nhiên, giáo viên cần cân nhắc đặc trưng của từng tác phẩm và đối tượng học sinh để điều chỉnh câu hỏi phù hợp, đảm bảo phát huy tối đa hiệu quả rèn luyện tư duy văn học.

  5. Làm sao để đánh giá hiệu quả của việc sử dụng câu hỏi liên tưởng, tưởng tượng?
    Có thể đánh giá qua kết quả khảo sát năng lực tư duy văn học của học sinh trước và sau khi áp dụng, quan sát sự tham gia tích cực trong giờ học, cũng như chất lượng bài làm và khả năng phân tích, sáng tạo của học sinh.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ vai trò quan trọng của câu hỏi liên tưởng, tưởng tượng trong việc rèn luyện tư duy văn học cho học sinh THPT, đặc biệt qua dạy học tác phẩm "Chí Phèo" của Nam Cao.
  • Nghiên cứu thực tiễn tại 5 trường THPT cho thấy hiệu quả rõ rệt khi áp dụng hệ thống câu hỏi này, giúp tăng tỷ lệ học sinh có tư duy văn học khá và tốt lên khoảng 20%.
  • Hệ thống câu hỏi cần được xây dựng đa dạng, phù hợp với đặc điểm học sinh và nội dung bài học, kết hợp với các phương pháp dạy học hiện đại để phát huy tối đa hiệu quả.
  • Giáo viên đóng vai trò then chốt trong việc thiết kế và vận dụng câu hỏi, đồng thời tạo môi trường học tập thân thiện, kích thích cảm xúc thẩm mỹ và tư duy sáng tạo của học sinh.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao năng lực tư duy văn học trong giáo dục phổ thông, góp phần đổi mới phương pháp dạy học Ngữ Văn và nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện.

Hành động tiếp theo: Giáo viên và nhà trường nên bắt đầu áp dụng hệ thống câu hỏi liên tưởng, tưởng tượng trong giảng dạy ngay từ năm học hiện tại, đồng thời tham gia các khóa bồi dưỡng chuyên môn để nâng cao hiệu quả giảng dạy. Các nhà quản lý giáo dục cần hỗ trợ và nhân rộng mô hình này trong toàn ngành.