Luận Văn Thạc Sĩ Về Rèn Luyện Tư Duy Sáng Tạo Cho Học Sinh Trung Học Cơ Sở Qua Dạy Học Giải Bài Tập Hình Học Lớp 9

• Tác giả: Nguyễn Ngọc Duy
• Người hướng dẫn: TS. Phan Anh Tài
• Trường học: Trường Đại Học Đồng Tháp
• Chuyên ngành: Lý luận và phương pháp dạy học
• Đề tài: Rèn Luyện Tư Duy Sáng Tạo Cho Học Sinh Lớp 9 Qua Giải Bài Tập Hình Học
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2019
• Địa điểm: Đồng Tháp

• LỜI CAM ĐOAN
• LỜI CẢM ƠN
• 1. MỞ ĐẦU
• 1.1. Lý do chọn đề tài
• 1.2. Mục đích nghiên cứu
• 1.3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu
• 1.4. Giả thuyết khoa học
• 1.5. Nhiệm vụ nghiên cứu
• 1.6. Phương pháp nghiên cứu
• 1.7. Cấu trúc của luận văn
• 2. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN
• 2.1. Khái niệm tư duy
• 2.2. Đặc điểm của tư duy
• 2.3. Tư duy sáng tạo
• 2.4. Khái niệm sáng tạo
• 2.5. Khái niệm tư duy sáng tạo
• 2.6. Các tính chất của tư duy sáng tạo
• 2.7. Các yếu tố đặc trưng của tư duy sáng tạo
• 2.8. Dạy học phát triển tư duy sáng tạo ở trường Trung học cơ sở
• 2.9. Rèn luyện tư duy sáng tạo của học sinh Trung học cơ sở trong dạy học toán học
• 3. BIỆN PHÁP SƯ PHẠM NHẰM RÈN LUYỆN TƯ DUY SÁNG TẠO TRONG DẠY HỌC GIẢI BÀI TẬP HÌNH HỌC LỚP 9
• 3.1. Cơ sở để xây dựng các biện pháp sư phạm rèn luyện tư duy sáng tạo cho học sinh trong dạy học giải bài tập Hình học lớp 9
• 3.2. Căn cứ vào mục tiêu, cấu trúc nội dung môn Hình học lớp 9
• 3.3. Căn cứ vào đặc điểm tâm lý lứa tuổi học sinh Trung học cơ sở
• 3.4. Dựa trên cơ sở lý luận
• 3.5. Dựa trên cơ sở thực tiễn
• 3.6. Một số biện pháp chủ yếu cụ thể rèn luyện tư duy sáng tạo cho học sinh trong dạy học giải bài tập hình học lớp 9
• 3.6.1. Biện pháp 1: Rèn luyện cho học sinh khả năng xác định hướng giải của bài toán
• 3.6.2. Biện pháp 2: Rèn luyện cho học sinh khả năng tiếp cận phát hiện và giải quyết vấn đề một cách sáng tạo trong tiến trình giải Toán
• 3.6.3. Biện pháp 3: Rèn luyện một số yếu tố đặc trưng của TDST thông qua giải bài tập toán
• 3.6.4. Biện pháp 4: Tập luyện cho học sinh tìm nhiều cách giải, phân tích và chọn cách giải hay cho một bài toán
• 3.6.5. Biện pháp 5: Dự đoán và hướng khắc phục những sai lầm của học sinh khi giải Toán
• 4. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM
• 4.1. Mục đích thực nghiệm sư phạm
• 4.2. Nhiệm vụ thực nghiệm sư phạm
• 4.3. Nội dung thực nghiệm sư phạm
• 4.4. Tiến hành thực nghiệm sư phạm
• 4.5. Phương pháp thực nghiệm sư phạm
• 4.6. Kết quả thực nghiệm sư phạm
• 4.6.1. Kết quả định lượng
• 4.6.2. Kết quả định tính
• 4.7. Nhận xét chung
• TÀI LIỆU THAM KHẢO
• PHỤ LỤC

I. Giới thiệu về tư duy sáng tạo

Tư duy sáng tạo là một khái niệm quan trọng trong giáo dục, đặc biệt là trong việc phát triển năng lực học sinh. Tư duy sáng tạo không chỉ đơn thuần là khả năng nghĩ ra những ý tưởng mới mà còn là khả năng áp dụng những ý tưởng đó vào thực tiễn. Đối với học sinh lớp 9, việc rèn luyện tư duy sáng tạo thông qua giải bài tập hình học là một phương pháp hiệu quả để phát triển khả năng tư duy độc lập và sáng tạo. Theo nghiên cứu, tư duy sáng tạo có thể được phát triển thông qua các hoạt động học tập tích cực, nơi học sinh được khuyến khích tìm ra nhiều cách giải khác nhau cho một bài toán. Điều này không chỉ giúp học sinh hiểu sâu hơn về kiến thức mà còn rèn luyện khả năng phân tích và tổng hợp thông tin. Như vậy, việc rèn luyện tư duy sáng tạo cho học sinh không chỉ là một nhiệm vụ của giáo viên mà còn là một yêu cầu cần thiết trong bối cảnh giáo dục hiện đại.

1.1. Đặc điểm của tư duy sáng tạo

Tư duy sáng tạo có những đặc điểm nổi bật như tính linh hoạt, khả năng nhìn nhận vấn đề từ nhiều góc độ khác nhau và khả năng kết hợp các ý tưởng để tạo ra giải pháp mới. Đặc biệt, trong môn hình học, học sinh có thể phát triển tư duy sáng tạo thông qua việc giải quyết các bài toán hình học phức tạp. Việc này không chỉ giúp học sinh nắm vững kiến thức mà còn khuyến khích họ tìm kiếm những cách giải mới, từ đó phát triển kỹ năng giải quyết vấn đề. Hơn nữa, tư duy logic cũng đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành tư duy sáng tạo, giúp học sinh có thể phân tích và đánh giá các giải pháp một cách hiệu quả.

II. Phương pháp rèn luyện tư duy sáng tạo qua giải bài tập hình học

Để rèn luyện tư duy sáng tạo cho học sinh lớp 9, việc áp dụng các phương pháp dạy học tích cực là rất cần thiết. Một trong những phương pháp hiệu quả là sử dụng các bài tập hình học đa dạng, từ đó khuyến khích học sinh tìm ra nhiều cách giải khác nhau. Việc này không chỉ giúp học sinh phát triển kỹ năng tư duy mà còn tạo ra môi trường học tập tích cực, nơi học sinh có thể tự do thể hiện ý tưởng của mình. Theo nghiên cứu, việc sử dụng các bài tập hình học có thể giúp học sinh phát triển năng lực tư duy và khả năng giải quyết vấn đề. Hơn nữa, giáo viên cần tạo ra các tình huống học tập thú vị, khuyến khích học sinh tham gia thảo luận và chia sẻ ý tưởng, từ đó phát triển tư duy sáng tạo một cách tự nhiên.

2.1. Các biện pháp cụ thể

Một số biện pháp cụ thể để rèn luyện tư duy sáng tạo cho học sinh trong dạy học hình học bao gồm: Rèn luyện khả năng xác định hướng giải của bài toán, khuyến khích học sinh tìm nhiều cách giải cho một bài toán, và tập luyện cho học sinh khả năng dự đoán và khắc phục những sai lầm trong quá trình giải toán. Những biện pháp này không chỉ giúp học sinh phát triển tư duy sáng tạo mà còn nâng cao khả năng tự học và tự nghiên cứu. Hơn nữa, việc áp dụng các phương pháp này trong dạy học sẽ tạo ra một môi trường học tập tích cực, nơi học sinh cảm thấy thoải mái khi thể hiện ý tưởng và sáng tạo của mình.

III. Thực nghiệm sư phạm

Thực nghiệm sư phạm là một phần quan trọng trong nghiên cứu này, nhằm đánh giá hiệu quả của các biện pháp rèn luyện tư duy sáng tạo cho học sinh lớp 9. Qua thực nghiệm, kết quả cho thấy rằng việc áp dụng các phương pháp dạy học tích cực đã giúp học sinh cải thiện đáng kể khả năng giải bài tập hình học. Học sinh không chỉ nắm vững kiến thức mà còn phát triển kỹ năng tư duy và khả năng giải quyết vấn đề. Kết quả thực nghiệm cũng cho thấy rằng học sinh có xu hướng tham gia tích cực hơn vào các hoạt động học tập, từ đó phát triển tư duy sáng tạo một cách tự nhiên. Điều này chứng tỏ rằng việc rèn luyện tư duy sáng tạo thông qua dạy học hình học là một phương pháp hiệu quả và cần được áp dụng rộng rãi trong giáo dục.

3.1. Kết quả thực nghiệm

Kết quả thực nghiệm cho thấy rằng học sinh tham gia vào các hoạt động học tập tích cực có sự tiến bộ rõ rệt trong việc phát triển tư duy sáng tạo. Học sinh không chỉ cải thiện khả năng giải bài tập hình học mà còn thể hiện sự tự tin hơn trong việc trình bày ý tưởng và giải pháp của mình. Điều này cho thấy rằng việc áp dụng các biện pháp rèn luyện tư duy sáng tạo trong dạy học là rất cần thiết và có giá trị thực tiễn cao. Hơn nữa, kết quả thực nghiệm cũng khẳng định rằng giáo viên cần tiếp tục đổi mới phương pháp dạy học để đáp ứng nhu cầu phát triển tư duy sáng tạo cho học sinh.

Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục theo Nghị quyết Hội nghị lần VIII Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam khóa XI, việc phát triển năng lực tư duy sáng tạo (TDST) cho học sinh Trung học cơ sở (THCS) trở thành một nhiệm vụ cấp thiết. Theo báo cáo khảo sát tại một số trường THCS huyện Phú Tân, tỉnh Cà Mau, hiện nay phương pháp dạy học hình học lớp 9 còn chủ yếu theo lối truyền thống, với 86,6% giáo viên sử dụng phương pháp diễn giảng – minh họa và 63,4% áp dụng phương pháp vấn đáp, đàm thoại. Tuy nhiên, chỉ có khoảng 22,6% giáo viên thường xuyên vận dụng phương pháp phát hiện, giải quyết vấn đề nhằm phát triển tư duy sáng tạo cho học sinh. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là đề xuất các biện pháp sư phạm nhằm rèn luyện tư duy sáng tạo cho học sinh THCS thông qua dạy học giải bài tập hình học lớp 9, góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Toán. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào quá trình dạy học hình học lớp 9 tại các trường THCS ở huyện Phú Tân, tỉnh Cà Mau trong năm học 2018-2019. Ý nghĩa nghiên cứu được thể hiện qua việc phát triển năng lực tư duy sáng tạo, giúp học sinh có khả năng giải quyết vấn đề linh hoạt, sáng tạo, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục và phát triển nhân lực chất lượng cao cho xã hội.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về tư duy và tư duy sáng tạo trong giáo dục. Tư duy được hiểu là quá trình nhận thức gián tiếp, khái quát và trừu tượng nhằm giải quyết các vấn đề mới phát sinh. Các thao tác tư duy cơ bản gồm phân tích, tổng hợp, so sánh, trừu tượng hóa và khái quát hóa được vận dụng trong quá trình giải bài tập hình học. Tư duy sáng tạo được định nghĩa là năng lực tạo ra các ý tưởng mới, độc đáo và hiệu quả trong giải quyết vấn đề, thể hiện qua các đặc trưng như tính mềm dẻo, thuần thục, độc đáo và nhạy cảm với vấn đề. Môn hình học lớp 9 được xác định có tiềm năng lớn trong việc phát triển tư duy sáng tạo do tính trừu tượng cao và yêu cầu vận dụng linh hoạt các kiến thức, kỹ năng toán học. Các khái niệm chính bao gồm: tư duy sáng tạo, các đặc trưng của tư duy sáng tạo (mềm dẻo, thuần thục, độc đáo), các thao tác tư duy, và vai trò của dạy học phát triển tư duy sáng tạo trong giáo dục THCS.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận, khảo sát thực tiễn và thực nghiệm sư phạm. Nguồn dữ liệu chính gồm tài liệu khoa học về giáo dục học, tâm lý học, lý luận dạy học môn Toán, kết quả khảo sát 30 giáo viên dạy Toán lớp 9 tại 3 trường THCS huyện Phú Tân, tỉnh Cà Mau, cùng với quan sát và trao đổi với giáo viên có kinh nghiệm. Phương pháp phân tích dữ liệu bao gồm phân tích định tính về nhận thức và thực trạng dạy học, phân tích định lượng qua bảng câu hỏi khảo sát và kết quả thực nghiệm sư phạm. Cỡ mẫu khảo sát là 30 giáo viên, được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện nhằm đảm bảo tính đại diện cho thực trạng dạy học tại địa phương. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong năm học 2018-2019, với giai đoạn khảo sát thực trạng, xây dựng và áp dụng các biện pháp sư phạm, và đánh giá kết quả thực nghiệm.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Thực trạng phương pháp dạy học hình học lớp 9: 86,6% giáo viên sử dụng phương pháp diễn giảng – minh họa, 63,4% áp dụng phương pháp vấn đáp, đàm thoại, trong khi chỉ 22,6% thường xuyên vận dụng phương pháp phát hiện, giải quyết vấn đề. Điều này cho thấy phương pháp dạy học tích cực chưa được phổ biến rộng rãi.

2. Nhận thức của giáo viên về tư duy sáng tạo: Khoảng 66% giáo viên trả lời chung chung về khái niệm dạy tư duy, 27% không trả lời, chỉ 7% hiểu đúng về việc dạy tư duy là giúp học sinh vận dụng tư duy trong giải bài tập. Điều này phản ánh nhận thức còn hạn chế và chưa đồng nhất.

3. Biện pháp rèn luyện tư duy sáng tạo: Chỉ 23,3% giáo viên sử dụng câu hỏi mở và câu hỏi mở rộng để kích thích tư duy sáng tạo, các biện pháp tích cực khác như thảo luận nhóm, động não, bản đồ tư duy được áp dụng rất ít (dưới 5%).

4. Biểu hiện tư duy sáng tạo của học sinh: Khoảng 50% học sinh thường xuyên tìm ra nhiều cách giải cho cùng một bài toán, 53,3% trả lời nhanh, chính xác và sắc sảo, 46,3% đưa ra nhiều câu trả lời khác nhau. Tuy nhiên, chỉ khoảng 40% học sinh thể hiện sự tò mò và hay thắc mắc, biểu hiện của tư duy sáng tạo còn chưa đồng đều.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy phương pháp dạy học truyền thống vẫn chiếm ưu thế, hạn chế việc phát triển tư duy sáng tạo cho học sinh. Nguyên nhân chủ yếu là do giáo viên chưa có nhận thức đầy đủ về vai trò và cách thức rèn luyện tư duy sáng tạo, đồng thời thiếu các tài liệu và thời gian để áp dụng phương pháp tích cực. So sánh với các nghiên cứu trong ngành giáo dục, tình trạng này phổ biến ở nhiều địa phương, đặc biệt trong bậc THCS. Việc học sinh thể hiện tư duy sáng tạo ở mức độ trung bình phản ánh sự thiếu hụt trong môi trường học tập kích thích sáng tạo. Biểu đồ phân bố tần số tích lũy kết quả bài kiểm tra cho thấy lớp thực nghiệm có sự cải thiện điểm số rõ rệt so với lớp đối chứng, minh chứng cho hiệu quả của các biện pháp sư phạm được đề xuất. Ý nghĩa của kết quả này là cần thiết phải đổi mới phương pháp dạy học, tăng cường sử dụng các kỹ thuật dạy học tích cực nhằm phát triển toàn diện năng lực tư duy sáng tạo cho học sinh.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Áp dụng phương pháp dạy học tích cực: Khuyến khích giáo viên sử dụng các phương pháp như giải quyết vấn đề, thảo luận nhóm, động não và câu hỏi mở để kích thích tư duy sáng tạo. Mục tiêu tăng tỷ lệ áp dụng phương pháp tích cực lên ít nhất 50% trong vòng 1 năm học. Chủ thể thực hiện là các trường THCS phối hợp với phòng giáo dục địa phương.

2. Tổ chức tập huấn nâng cao nhận thức và kỹ năng cho giáo viên: Đào tạo chuyên sâu về phát triển tư duy sáng tạo và phương pháp dạy học tích cực cho giáo viên Toán lớp 9. Mục tiêu hoàn thành tập huấn cho 100% giáo viên trong 6 tháng đầu năm học. Chủ thể thực hiện là Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm.

3. Xây dựng và cung cấp tài liệu dạy học hỗ trợ: Soạn thảo bộ tài liệu bài tập hình học lớp 9 có tính sáng tạo cao, đa dạng cách giải và bài tập mở rộng. Mục tiêu phát hành tài liệu đến tất cả các trường THCS trong tỉnh trong vòng 1 năm. Chủ thể thực hiện là các nhóm nghiên cứu giáo dục và nhà xuất bản.

4. Tăng cường thời gian và điều kiện dạy học: Điều chỉnh thời lượng tiết học và trang bị cơ sở vật chất phù hợp để giáo viên có thể tổ chức các hoạt động phát triển tư duy sáng tạo. Mục tiêu cải thiện điều kiện dạy học trong 2 năm tới. Chủ thể thực hiện là Ban giám hiệu các trường và các cấp quản lý giáo dục.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Giáo viên Toán THCS: Nhận được các biện pháp cụ thể để đổi mới phương pháp dạy học hình học lớp 9, phát triển tư duy sáng tạo cho học sinh, từ đó nâng cao hiệu quả giảng dạy.

2. Nhà quản lý giáo dục: Có cơ sở khoa học để xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo và hỗ trợ giáo viên trong việc đổi mới phương pháp dạy học, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông.

3. Nghiên cứu sinh và học viên cao học ngành Giáo dục học, Toán học: Tham khảo khung lý thuyết, phương pháp nghiên cứu và kết quả thực nghiệm sư phạm về phát triển tư duy sáng tạo trong dạy học môn Toán.

4. Nhà phát triển chương trình và tài liệu giáo dục: Sử dụng kết quả nghiên cứu để thiết kế chương trình, sách giáo khoa và tài liệu bài tập phù hợp với mục tiêu phát triển năng lực tư duy sáng tạo cho học sinh THCS.

Câu hỏi thường gặp

1. Tư duy sáng tạo là gì và tại sao quan trọng trong dạy học Toán?
   Tư duy sáng tạo là năng lực tạo ra các ý tưởng mới, độc đáo và hiệu quả trong giải quyết vấn đề. Trong dạy học Toán, nó giúp học sinh phát triển khả năng suy nghĩ linh hoạt, tìm nhiều cách giải và vận dụng kiến thức vào thực tiễn, từ đó nâng cao chất lượng học tập.

2. Phương pháp nào hiệu quả để rèn luyện tư duy sáng tạo cho học sinh lớp 9?
   Các phương pháp tích cực như giải quyết vấn đề, thảo luận nhóm, động não và sử dụng câu hỏi mở được chứng minh là hiệu quả trong việc kích thích tư duy sáng tạo, giúp học sinh chủ động tìm tòi và phát triển ý tưởng mới.

3. Khó khăn lớn nhất khi áp dụng các biện pháp rèn luyện tư duy sáng tạo là gì?
   Khó khăn chủ yếu là giáo viên cần nhiều thời gian và công sức để chuẩn bị bài giảng, thiếu tài liệu hỗ trợ, thời lượng tiết học hạn chế và trình độ học sinh không đồng đều, gây khó khăn trong tổ chức các hoạt động sáng tạo.

4. Làm thế nào để đánh giá hiệu quả của việc rèn luyện tư duy sáng tạo?
   Hiệu quả có thể đánh giá qua các dấu hiệu như học sinh biết tìm nhiều cách giải, lập kế hoạch giải bài, phát hiện và giải thích vấn đề mới, có bài làm sáng tạo, không khí lớp học tích cực và học sinh chủ động tham gia.

5. Vai trò của giáo viên trong phát triển tư duy sáng tạo cho học sinh là gì?
   Giáo viên đóng vai trò chủ đạo trong việc thiết kế hoạt động dạy học phù hợp, tạo môi trường học tập kích thích sáng tạo, sử dụng phương pháp tích cực và khuyến khích học sinh phát huy tính độc lập, linh hoạt trong tư duy.

Kết luận

• Luận văn đã làm rõ vai trò quan trọng của việc rèn luyện tư duy sáng tạo cho học sinh THCS thông qua dạy học giải bài tập hình học lớp 9.
• Thực trạng dạy học hiện nay còn nhiều hạn chế, giáo viên chủ yếu sử dụng phương pháp truyền thống, nhận thức về tư duy sáng tạo chưa đầy đủ.
• Đã đề xuất và thử nghiệm thành công một số biện pháp sư phạm nhằm phát triển tư duy sáng tạo, góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Toán.
• Kết quả thực nghiệm cho thấy sự cải thiện rõ rệt về năng lực tư duy sáng tạo và kết quả học tập của học sinh lớp thực nghiệm so với lớp đối chứng.
• Đề nghị các cơ quan quản lý giáo dục, nhà trường và giáo viên tiếp tục triển khai các giải pháp đổi mới phương pháp dạy học, tổ chức tập huấn và cung cấp tài liệu hỗ trợ nhằm phát triển toàn diện năng lực tư duy sáng tạo cho học sinh THCS.

Hành động tiếp theo: Các trường THCS nên áp dụng các biện pháp được đề xuất trong luận văn, đồng thời phối hợp với các cơ quan chuyên môn để tổ chức tập huấn nâng cao năng lực cho giáo viên. Để biết thêm chi tiết và tài liệu hỗ trợ, quý độc giả có thể liên hệ với Trường Đại học Đồng Tháp hoặc các đơn vị giáo dục địa phương.