Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo theo Nghị quyết Hội nghị Trung ương 8 khóa XI, việc đổi mới phương pháp dạy học nhằm phát triển năng lực người học trở thành yêu cầu cấp thiết. Môn Tự nhiên và Xã hội (TNXH) ở bậc tiểu học giữ vai trò quan trọng trong việc cung cấp kiến thức cơ bản về con người, sức khỏe và các sự vật, hiện tượng trong tự nhiên và xã hội. Kỹ năng quan sát (KNQS) được xem là kỹ năng học tập cơ bản, giúp học sinh tiếp nhận kiến thức và tổ chức hoạt động sống hiệu quả. Tuy nhiên, khảo sát tại 3 trường tiểu học trên địa bàn huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh cho thấy việc rèn luyện KNQS trong dạy học môn TNXH còn nhiều hạn chế, như nhận thức chưa đầy đủ của giáo viên (GV) và cán bộ quản lý (CBQL), phương pháp dạy học chưa hiệu quả, cơ sở vật chất chưa đáp ứng yêu cầu.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đề xuất các biện pháp rèn luyện KNQS cho học sinh tiểu học trong quá trình dạy học môn TNXH, góp phần nâng cao kết quả học tập và phát triển năng lực khoa học cho học sinh đầu cấp (lớp 1, 2, 3). Phạm vi nghiên cứu tập trung vào 3 trường tiểu học tại huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh trong năm học 2019-2020. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc nâng cao chất lượng dạy học môn TNXH, phát triển kỹ năng quan sát – một kỹ năng nền tảng trong học tập và cuộc sống, đồng thời góp phần thực hiện thành công chương trình giáo dục phổ thông mới.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về kỹ năng quan sát và dạy học tích cực. Trước hết, kỹ năng quan sát được định nghĩa là khả năng sử dụng các giác quan để thu thập dữ liệu về sự vật, hiện tượng, kết hợp với tri thức và kinh nghiệm nhằm nhận biết, phân tích và đánh giá. KNQS là một phần của kỹ năng tiến trình khoa học, là nền tảng cho các kỹ năng cao hơn như phân tích, tổng hợp và giải quyết vấn đề.

Lý thuyết về phát triển nhận thức của học sinh đầu cấp tiểu học nhấn mạnh đặc điểm tâm lý – nhận thức như tư duy trực quan, chú ý chưa bền vững, trí nhớ chủ yếu là trực quan hình tượng, và sự phát triển ngôn ngữ. Các nguyên tắc dạy học tích cực, dạy học theo chủ đề và tích hợp được áp dụng nhằm phát triển năng lực khoa học, năng lực tự chủ, giao tiếp, hợp tác và giải quyết vấn đề cho học sinh.

Ba khái niệm chính được sử dụng gồm:

  • Kỹ năng quan sát (KNQS): Khả năng sử dụng giác quan và công cụ để thu thập, xử lý thông tin về sự vật, hiện tượng.
  • Rèn luyện kỹ năng quan sát (RLKNQS): Hoạt động có chủ định, có kế hoạch nhằm nâng cao hiệu quả quan sát của học sinh.
  • Năng lực khoa học: Bao gồm năng lực nhận thức khoa học, năng lực tìm hiểu môi trường tự nhiên và xã hội, và năng lực vận dụng kiến thức, kỹ năng vào thực tiễn.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa lý luận và thực tiễn. Về lý luận, tác giả tổng hợp, phân tích các văn kiện, tài liệu khoa học liên quan đến giáo dục tiểu học, kỹ năng quan sát và môn TNXH. Phương pháp phân tích lịch sử – logic và khái quát hóa được sử dụng để xây dựng khung lý thuyết.

Về thực tiễn, nghiên cứu khảo sát 157 CBQL, GV và 150 học sinh tại 3 trường tiểu học huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh. Công cụ khảo sát chính là bảng hỏi và phỏng vấn sâu nhằm đánh giá nhận thức, thực trạng tổ chức dạy học và kỹ năng quan sát của học sinh. Phương pháp quan sát trực tiếp quá trình dạy học và kỹ năng quan sát của học sinh cũng được áp dụng.

Phân tích số liệu sử dụng phần mềm Excel, kết hợp phương pháp so sánh, đối chiếu để đánh giá mức độ thực hiện mục tiêu dạy học và hiệu quả rèn luyện KNQS. Cỡ mẫu được lựa chọn dựa trên tiêu chí đại diện cho các trường tiểu học trong địa bàn nghiên cứu, đảm bảo tính khách quan và độ tin cậy của kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức về vai trò môn TNXH và KNQS:

    • 95,54% CBQL và GV đánh giá môn TNXH ở bậc tiểu học là rất quan trọng.
    • Tuy nhiên, vẫn còn 4,46% đánh giá ở mức tương đối quan trọng, cho thấy một bộ phận chưa nhận thức đầy đủ.

  2. Thực trạng thực hiện mục tiêu dạy học môn TNXH:

    • Về năng lực đặc thù, 52,68% GV đánh giá tốt mục tiêu nhận thức môi trường tự nhiên và xã hội, 45,54% tốt về năng lực tìm hiểu môi trường, và 35,71% tốt về năng lực vận dụng kiến thức, kỹ năng.
    • Về năng lực chung, trên 70% CBQL và GV đánh giá mức độ tốt và khá đối với năng lực tự chủ, giao tiếp, hợp tác và giải quyết vấn đề.
    • Về phẩm chất, trên 70% đánh giá tốt và khá về các phẩm chất yêu nước, nhân ái, chăm chỉ, trung thực và trách nhiệm.

  3. Thực trạng rèn luyện kỹ năng quan sát:

    • 51,79% GV và 35,56% CBQL đánh giá tốt việc sử dụng các giác quan trong quan sát.
    • 53,57% GV và 40% CBQL đánh giá tốt việc sử dụng công cụ quan sát như tranh ảnh, mẫu vật.
    • Tuy nhiên, kỹ năng quan sát của học sinh còn yếu: 53,7% học sinh chỉ cảm thấy bình thường khi tham gia hoạt động rèn luyện KNQS, 17,9% không thích.
    • Bài test kỹ năng quan sát cho thấy đa số học sinh còn lúng túng hoặc chưa thực hiện được các kỹ năng như xác định mục tiêu quan sát, ghi chép, mô tả, phân tích và trình bày kết quả quan sát.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy nhận thức của CBQL và GV về vai trò môn TNXH và KNQS tương đối tốt, phù hợp với yêu cầu đổi mới giáo dục. Tuy nhiên, sự chênh lệch trong đánh giá và thực tế tổ chức dạy học phản ánh một số hạn chế trong việc áp dụng phương pháp rèn luyện KNQS. Việc GV chưa nắm vững kỹ năng và phương pháp dạy học tích cực dẫn đến hiệu quả rèn luyện KNQS chưa cao.

Học sinh tiểu học, với đặc điểm tâm lý nhận thức còn non nớt, cần được hỗ trợ nhiều hơn trong việc phát triển kỹ năng quan sát. Việc học sinh chưa hứng thú với hoạt động quan sát có thể do phương pháp tổ chức chưa hấp dẫn, chưa phù hợp với tâm lý lứa tuổi. So sánh với các nghiên cứu trong và ngoài nước, việc rèn luyện KNQS cần được thực hiện thường xuyên, có kế hoạch và sử dụng đa dạng phương pháp, công cụ hỗ trợ.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố mức độ đánh giá của CBQL, GV và học sinh về các mục tiêu dạy học và kỹ năng quan sát, giúp minh họa rõ nét sự khác biệt giữa nhận thức và thực tế. Bảng tổng hợp kết quả bài test kỹ năng quan sát cũng cho thấy các kỹ năng thành phần cần được chú trọng rèn luyện.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên:

    • Tổ chức các khóa tập huấn về phương pháp dạy học tích cực, kỹ thuật rèn luyện KNQS.
    • Mục tiêu: 100% GV được đào tạo trong vòng 1 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Phòng Giáo dục huyện phối hợp với các trường sư phạm.

  2. Xây dựng kế hoạch bài học tích hợp rèn luyện KNQS:

    • Thiết kế các bài học môn TNXH có nội dung và hoạt động cụ thể nhằm phát triển kỹ năng quan sát.
    • Mục tiêu: 80% bài học có tích hợp hoạt động quan sát trong năm học tiếp theo.
    • Chủ thể thực hiện: GV bộ môn và tổ chuyên môn các trường tiểu học.

  3. Sử dụng đa dạng công cụ và phương pháp dạy học:

    • Áp dụng trò chơi, hoạt động trải nghiệm, quan sát mẫu vật, tranh ảnh, video để kích thích hứng thú học sinh.
    • Mục tiêu: Tăng tỷ lệ học sinh thích tham gia hoạt động quan sát lên trên 50% trong 1 năm.
    • Chủ thể thực hiện: GV và Ban giám hiệu nhà trường.

  4. Tăng cường đánh giá và phản hồi kỹ năng quan sát:

    • Sử dụng các công cụ đánh giá đa dạng như bảng quan sát, bài tập thực hành, sản phẩm học tập để theo dõi tiến bộ học sinh.
    • Mục tiêu: Đánh giá định kỳ mỗi học kỳ, cải thiện kỹ năng quan sát của học sinh ít nhất 20% so với đầu năm.
    • Chủ thể thực hiện: GV và CBQL.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học:

    • Hỗ trợ nâng cao kỹ năng tổ chức dạy học môn TNXH, rèn luyện kỹ năng quan sát cho học sinh.
    • Use case: Thiết kế bài giảng tích hợp hoạt động quan sát, áp dụng phương pháp dạy học tích cực.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục:

    • Định hướng, xây dựng kế hoạch đào tạo, kiểm tra, giám sát việc thực hiện đổi mới phương pháp dạy học.
    • Use case: Lập kế hoạch bồi dưỡng chuyên môn cho GV, đánh giá hiệu quả dạy học.

  3. Sinh viên sư phạm ngành giáo dục tiểu học:

    • Nắm vững lý thuyết và thực tiễn về kỹ năng quan sát và phương pháp dạy học môn TNXH.
    • Use case: Tham khảo để chuẩn bị bài giảng, thực tập sư phạm.

  4. Nhà nghiên cứu giáo dục:

    • Tham khảo cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và kết quả thực nghiệm về rèn luyện kỹ năng quan sát.
    • Use case: Phát triển nghiên cứu tiếp theo về đổi mới phương pháp dạy học và phát triển năng lực học sinh.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao kỹ năng quan sát lại quan trọng trong môn Tự nhiên và Xã hội?
    Kỹ năng quan sát giúp học sinh nhận biết, phân tích các sự vật, hiện tượng trong môi trường tự nhiên và xã hội, từ đó phát triển năng lực khoa học và vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Ví dụ, học sinh quan sát cây cối, động vật để hiểu về đặc điểm và vai trò của chúng.

  2. Những khó khăn chính khi rèn luyện kỹ năng quan sát cho học sinh tiểu học là gì?
    Khó khăn gồm nhận thức chưa đầy đủ của giáo viên, phương pháp dạy học chưa phù hợp, học sinh chưa hứng thú, và thiếu công cụ hỗ trợ. Điều này làm giảm hiệu quả rèn luyện kỹ năng quan sát.

  3. Làm thế nào để tăng hứng thú học sinh trong hoạt động quan sát?
    Sử dụng phương pháp dạy học tích cực như trò chơi “Quan sát 1 phút”, hoạt động trải nghiệm thực tế, sử dụng tranh ảnh, mẫu vật sinh động giúp học sinh tham gia tích cực và hứng thú hơn.

  4. Phương pháp nào hiệu quả để đánh giá kỹ năng quan sát của học sinh?
    Kết hợp đánh giá qua quan sát trực tiếp, bài tập thực hành, sản phẩm học tập và phản hồi của học sinh giúp đánh giá toàn diện kỹ năng quan sát. Ví dụ, GV có thể yêu cầu học sinh mô tả chi tiết một sự vật sau khi quan sát.

  5. Làm sao để giáo viên nâng cao năng lực tổ chức dạy học nhằm rèn luyện kỹ năng quan sát?
    Giáo viên cần được bồi dưỡng chuyên môn về phương pháp dạy học tích cực, kỹ thuật tổ chức hoạt động quan sát, đồng thời thực hành thường xuyên và nhận phản hồi để cải tiến phương pháp.

Kết luận

  • Kỹ năng quan sát là nền tảng quan trọng giúp học sinh tiểu học tiếp nhận và vận dụng kiến thức môn Tự nhiên và Xã hội, góp phần phát triển năng lực khoa học.
  • Nhận thức của CBQL và GV về vai trò môn TNXH và KNQS tương đối tốt, nhưng việc tổ chức dạy học và rèn luyện kỹ năng còn nhiều hạn chế.
  • Học sinh còn yếu kỹ năng quan sát, chưa thực sự hứng thú với các hoạt động rèn luyện kỹ năng này.
  • Cần có các biện pháp đồng bộ như bồi dưỡng GV, xây dựng kế hoạch bài học tích hợp, sử dụng đa dạng công cụ và phương pháp, tăng cường đánh giá kỹ năng quan sát.
  • Tiếp tục nghiên cứu và thực nghiệm các biện pháp nhằm nâng cao hiệu quả rèn luyện kỹ năng quan sát, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục tiểu học theo chương trình mới.

Hành động tiếp theo là triển khai các giải pháp đề xuất trong năm học tới và theo dõi, đánh giá hiệu quả để điều chỉnh phù hợp. Các nhà quản lý giáo dục, giáo viên và sinh viên sư phạm nên tham khảo và áp dụng kết quả nghiên cứu nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn TNXH và phát triển kỹ năng quan sát cho học sinh tiểu học.