Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh giáo dục tiểu học hiện nay, việc rèn luyện kỹ năng lập luận trong làm văn miêu tả cho học sinh lớp 5 giữ vai trò then chốt nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn Tập làm văn. Theo ước tính, tại thành phố Hải Phòng, nhiều học sinh lớp 5 gặp khó khăn trong việc vận dụng kỹ năng lập luận để xây dựng bài văn miêu tả mạch lạc, sinh động và có chiều sâu cảm xúc. Thực trạng này xuất phát từ nhiều nguyên nhân như phương pháp dạy học chưa phù hợp, thiếu vốn sống thực tế của học sinh, cũng như sự hạn chế về năng lực sư phạm của giáo viên. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng, xây dựng và thử nghiệm các biện pháp rèn luyện kỹ năng lập luận trong làm văn miêu tả cho học sinh lớp 5 tại một số trường tiểu học trên địa bàn thành phố Hải Phòng, gồm Trường Tiểu học Quang Trung, Trường Tiểu học Trưng Vương và Trường Tiểu học An Lư. Nghiên cứu được thực hiện trong năm học 2019-2020, tập trung vào việc nâng cao kỹ năng lập luận nhằm giúp học sinh phát triển năng lực quan sát, phân tích và diễn đạt trong bài văn miêu tả, từ đó góp phần nâng cao điểm số và thái độ học tập môn Tập làm văn. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc đổi mới phương pháp dạy học, góp phần phát triển toàn diện năng lực ngôn ngữ cho học sinh tiểu học.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai lý thuyết chính: lý thuyết lập luận trong ngữ dụng học và lý thuyết về văn miêu tả trong giáo dục tiểu học. Lý thuyết lập luận nhấn mạnh vai trò của luận cứ và kết luận trong việc xây dựng một bài văn mạch lạc, có sức thuyết phục. Theo đó, kỹ năng lập luận bao gồm khả năng lựa chọn luận cứ phù hợp, sắp xếp ý tưởng theo trình tự logic và sử dụng các tác tử, kết tử lập luận để liên kết các phần trong bài văn. Lý thuyết văn miêu tả tập trung vào đặc điểm ngôn ngữ sinh động, giàu hình ảnh và khả năng tái hiện chân thực các sự vật, hiện tượng. Ba khái niệm chính được sử dụng gồm: phương thức biểu đạt miêu tả, kỹ năng lập luận trong văn bản, và kỹ năng làm văn miêu tả. Ngoài ra, nghiên cứu còn tham khảo các mô hình dạy học tích hợp nhằm đảm bảo tính toàn diện và khả thi trong tổ chức các hoạt động rèn luyện kỹ năng.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp kết hợp giữa nghiên cứu lý thuyết và thực nghiệm sư phạm. Nguồn dữ liệu chính bao gồm: tài liệu chuyên ngành, chương trình sách giáo khoa Tiếng Việt lớp 5, phiếu khảo sát ý kiến giáo viên và học sinh, cùng kết quả bài làm văn miêu tả của học sinh tại ba trường tiểu học trên địa bàn Hải Phòng. Cỡ mẫu khảo sát gồm 120 học sinh và 15 giáo viên lớp 5 được chọn theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện. Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng phương pháp so sánh – đối chiếu kết quả trước và sau thực nghiệm, kết hợp phân tích định tính nội dung bài viết và định lượng điểm số kiểm tra. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong một học kỳ (6 tháng), bao gồm giai đoạn khảo sát thực trạng, xây dựng biện pháp, thực nghiệm sư phạm và đánh giá kết quả. Các công cụ nghiên cứu gồm phiếu điều tra, giáo án thực nghiệm, bảng điểm kiểm tra và biên bản phỏng vấn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng kỹ năng lập luận trong làm văn miêu tả của học sinh lớp 5 còn hạn chế: Qua khảo sát 120 học sinh, chỉ khoảng 35% em có khả năng xây dựng luận cứ rõ ràng và liên kết ý mạch lạc trong bài văn miêu tả. Tỷ lệ học sinh mắc lỗi lập luận rời rạc, thiếu tính liên kết chiếm tới 65%.

  2. Phương pháp dạy học hiện tại chưa phát huy hiệu quả kỹ năng lập luận: 80% giáo viên được khảo sát cho biết chưa có biện pháp cụ thể để rèn luyện kỹ năng lập luận trong văn miêu tả, chủ yếu tập trung vào dạy kỹ năng quan sát và diễn đạt câu chữ.

  3. Thử nghiệm biện pháp rèn luyện kỹ năng lập luận cho thấy hiệu quả rõ rệt: Sau 6 tháng áp dụng các biện pháp như rèn luyện kỹ năng phân tích đề, lập dàn ý, sử dụng tác tử và kết tử lập luận, điểm trung bình bài kiểm tra văn miêu tả của lớp thực nghiệm tăng từ 6,2 lên 7,8 (tăng 25,8%), trong khi lớp đối chứng chỉ tăng nhẹ từ 6,1 lên 6,4 (tăng 4,9%).

  4. Học sinh có sự tiến bộ về khả năng liên kết ý và diễn đạt cảm xúc trong bài văn: Tỷ lệ bài văn có bố cục rõ ràng, luận cứ hợp lý tăng từ 30% lên 65% sau thực nghiệm. Học sinh cũng biết vận dụng các biện pháp nghệ thuật như so sánh, nhân hóa để làm bài văn sinh động hơn.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của thực trạng hạn chế kỹ năng lập luận là do giáo viên chưa được trang bị đầy đủ kiến thức và kỹ năng sư phạm về lập luận trong văn miêu tả, đồng thời học sinh thiếu vốn sống và kỹ năng tư duy phản biện. Kết quả thực nghiệm cho thấy việc tổ chức dạy học theo quy trình rõ ràng: phân tích đề, tìm ý, lập dàn ý, viết bài và chữa lỗi lập luận giúp học sinh hình thành kỹ năng lập luận một cách hệ thống và hiệu quả. So sánh với các nghiên cứu trong ngành giáo dục tiểu học, kết quả này phù hợp với quan điểm cho rằng kỹ năng lập luận là yếu tố then chốt giúp bài văn miêu tả không còn rời rạc, khô cứng mà trở nên mạch lạc, giàu cảm xúc. Việc sử dụng các tác tử và kết tử lập luận như "vì", "nên", "nhưng", "thế mà" giúp học sinh liên kết các luận cứ và kết luận một cách logic, tăng tính thuyết phục cho bài viết. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh điểm trung bình trước và sau thực nghiệm giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng, cũng như bảng thống kê tỷ lệ bài văn đạt yêu cầu về kỹ năng lập luận.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tổ chức các khóa bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên về kỹ năng lập luận trong văn miêu tả: Đào tạo tập trung vào lý thuyết lập luận, kỹ thuật sử dụng tác tử, kết tử và phương pháp rèn luyện kỹ năng lập luận. Thời gian thực hiện trong 3 tháng đầu năm học, do Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm tổ chức.

  2. Xây dựng và áp dụng bộ giáo án mẫu tích hợp kỹ năng lập luận trong dạy học văn miêu tả: Giáo án cần có các hoạt động cụ thể như phân tích đề, lập dàn ý, luyện tập sử dụng tác tử, kết tử lập luận. Thời gian áp dụng từ đầu năm học, do giáo viên chủ nhiệm lớp 5 thực hiện.

  3. Tăng cường tổ chức các hoạt động ngoại khóa, trải nghiệm thực tế để học sinh mở rộng vốn sống: Các chuyến tham quan, quan sát thực tế giúp học sinh có tư liệu sinh động để xây dựng luận cứ trong bài văn. Thời gian tổ chức định kỳ mỗi học kỳ, do nhà trường phối hợp phụ huynh thực hiện.

  4. Xây dựng hệ thống bài tập và đề kiểm tra đánh giá kỹ năng lập luận trong văn miêu tả: Đánh giá định kỳ nhằm theo dõi tiến bộ của học sinh và điều chỉnh phương pháp dạy học phù hợp. Thời gian thực hiện mỗi cuối học kỳ, do giáo viên bộ môn chủ trì.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học, đặc biệt là giáo viên dạy lớp 5: Nghiên cứu cung cấp cơ sở lý luận và biện pháp thực tiễn giúp nâng cao hiệu quả dạy học văn miêu tả, rèn luyện kỹ năng lập luận cho học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục và cán bộ chuyên môn tại các phòng giáo dục: Tài liệu tham khảo để xây dựng chương trình bồi dưỡng giáo viên, cải tiến nội dung và phương pháp dạy học môn Tiếng Việt.

  3. Sinh viên ngành Sư phạm Tiểu học: Giúp hiểu rõ hơn về kỹ năng lập luận trong văn miêu tả và cách tổ chức dạy học thực nghiệm, phục vụ cho việc nghiên cứu và thực tập sư phạm.

  4. Phụ huynh học sinh: Hiểu được tầm quan trọng của kỹ năng lập luận trong làm văn, từ đó phối hợp với nhà trường hỗ trợ con em phát triển kỹ năng này qua các hoạt động học tập và sinh hoạt hàng ngày.

Câu hỏi thường gặp

  1. Kỹ năng lập luận trong văn miêu tả là gì?
    Kỹ năng lập luận là khả năng sử dụng các luận cứ, sắp xếp ý tưởng và liên kết các phần trong bài văn để dẫn dắt người đọc đến một kết luận rõ ràng, mạch lạc và thuyết phục. Ví dụ, học sinh biết chọn chi tiết tiêu biểu và sử dụng từ ngữ liên kết như "vì", "nên" để làm rõ ý.

  2. Tại sao kỹ năng lập luận lại quan trọng trong làm văn miêu tả?
    Kỹ năng lập luận giúp bài văn không bị rời rạc, khô cứng mà có tính mạch lạc, thể hiện được cảm xúc và quan điểm của người viết. Điều này làm cho bài văn sinh động và thuyết phục hơn, giúp người đọc dễ hình dung và cảm nhận.

  3. Những khó khăn phổ biến của học sinh khi rèn kỹ năng lập luận là gì?
    Học sinh thường gặp khó khăn trong việc lựa chọn luận cứ phù hợp, sắp xếp ý tưởng theo trình tự logic và sử dụng các từ ngữ liên kết hiệu quả. Ngoài ra, vốn sống hạn chế cũng làm giảm khả năng quan sát và phân tích.

  4. Các biện pháp nào giúp rèn luyện kỹ năng lập luận cho học sinh lớp 5?
    Các biện pháp gồm: hướng dẫn phân tích đề bài, lập dàn ý chi tiết, luyện tập sử dụng tác tử và kết tử lập luận, tổ chức các hoạt động quan sát thực tế và chữa lỗi lập luận trong bài viết.

  5. Làm thế nào để giáo viên đánh giá hiệu quả rèn luyện kỹ năng lập luận?
    Giáo viên có thể sử dụng các bài kiểm tra viết có tiêu chí đánh giá rõ ràng về bố cục, tính liên kết ý, sự hợp lý của luận cứ và kết luận. So sánh điểm số và chất lượng bài viết trước và sau khi áp dụng biện pháp rèn luyện sẽ cho thấy hiệu quả.

Kết luận

  • Kỹ năng lập luận là yếu tố then chốt giúp học sinh lớp 5 làm tốt bài văn miêu tả, tạo nên bài viết mạch lạc, sinh động và thuyết phục.
  • Thực trạng dạy học kỹ năng lập luận tại một số trường tiểu học Hải Phòng còn nhiều hạn chế, ảnh hưởng đến chất lượng bài làm của học sinh.
  • Biện pháp rèn luyện kỹ năng lập luận qua phân tích đề, lập dàn ý, sử dụng tác tử, kết tử và chữa lỗi lập luận đã được thử nghiệm và chứng minh hiệu quả rõ rệt.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao năng lực giáo viên, cải tiến phương pháp dạy học và tăng cường trải nghiệm thực tế cho học sinh.
  • Khuyến nghị các nhà quản lý giáo dục, giáo viên và phụ huynh phối hợp triển khai các biện pháp nhằm phát triển toàn diện kỹ năng làm văn cho học sinh tiểu học.

Tiếp theo, cần mở rộng phạm vi thực nghiệm và xây dựng tài liệu hướng dẫn chi tiết để nhân rộng mô hình dạy học hiệu quả này trên toàn thành phố và các địa phương khác. Mời quý độc giả, đặc biệt là giáo viên và cán bộ quản lý giáo dục, tham khảo và áp dụng các kết quả nghiên cứu nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn Tập làm văn.