Tổng quan nghiên cứu

Quản lý thu ngân sách nhà nước (NSNN) là một chức năng trọng yếu của hệ thống quản lý nhà nước, đóng vai trò then chốt trong việc đảm bảo nguồn lực tài chính cho phát triển kinh tế - xã hội. Thành phố Hạ Long, tỉnh Quảng Ninh, với vị thế trung tâm kinh tế hành chính của tỉnh, có nhu cầu ngân sách lớn để duy trì bộ máy và thực hiện các mục tiêu phát triển bền vững. Trong giai đoạn 2021 đến tháng 6/2024, tổng thu NSNN của thành phố liên tục tăng trưởng, đạt hơn 18.309 tỷ đồng năm 2023, tăng 9,06% so với năm trước, với GDP bình quân đầu người đạt 86,581 triệu đồng, cao hơn mức bình quân cả nước. Tuy nhiên, công tác quản lý thu NSNN vẫn còn tồn tại một số hạn chế như phối hợp giữa các cơ quan chưa chặt chẽ, đội ngũ cán bộ chưa đáp ứng đầy đủ trình độ chuyên môn, và quy trình quản lý chưa đồng bộ, ảnh hưởng đến hiệu quả thu ngân sách. Mục tiêu nghiên cứu nhằm phân tích thực trạng quản lý thu NSNN của thành phố Hạ Long, đánh giá các kết quả đạt được và tồn tại, từ đó đề xuất các giải pháp hoàn thiện công tác quản lý thu NSNN trong những năm tiếp theo, định hướng đến năm 2030. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào giai đoạn 2021 đến tháng 6/2024, trên địa bàn thành phố Hạ Long, với dữ liệu thu thập từ các cơ quan quản lý thuế, tài chính và kho bạc địa phương. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả quản lý thu NSNN, góp phần đảm bảo nguồn tài chính ổn định cho phát triển kinh tế - xã hội địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết quản lý thu ngân sách nhà nước và quản lý kinh tế công, trong đó có:

  • Lý thuyết quản lý thu ngân sách nhà nước: Thu NSNN là quá trình Nhà nước sử dụng quyền lực để huy động nguồn lực tài chính nhằm đáp ứng nhu cầu chi tiêu công, bao gồm các khoản thuế, phí, lệ phí và các khoản thu khác theo quy định pháp luật. Quản lý thu NSNN là hoạt động tổ chức, điều hành và kiểm soát quá trình thu ngân sách nhằm đạt hiệu quả cao nhất, đảm bảo công khai, minh bạch và tuân thủ pháp luật.

  • Mô hình quản lý ngân sách địa phương: Phân cấp quản lý thu NSNN giữa các cấp chính quyền, trong đó UBND thành phố chịu trách nhiệm chung, phối hợp với các cơ quan chuyên môn như Phòng Tài chính - Kế hoạch, Chi cục Thuế và Kho bạc Nhà nước để thực hiện các khâu lập dự toán, chấp hành dự toán, quyết toán và thanh tra, kiểm tra.

Các khái niệm chính bao gồm: dự toán thu NSNN, chấp hành dự toán, quyết toán thu NSNN, thanh tra kiểm tra và xử lý vi phạm, phân cấp quản lý ngân sách, và các tiêu chí đánh giá hiệu quả quản lý thu NSNN như tỷ lệ hoàn thành dự toán, cơ cấu nguồn thu, và tính minh bạch.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Nghiên cứu sử dụng dữ liệu thứ cấp thu thập từ các báo cáo, quyết định, văn bản pháp luật liên quan đến quản lý thu NSNN của thành phố Hạ Long giai đoạn 2021 đến tháng 6/2024, bao gồm số liệu thu chi ngân sách, dự toán, quyết toán, và kết quả thanh tra, kiểm tra. Dữ liệu sơ cấp được thu thập qua phỏng vấn sâu 8 cán bộ quản lý thu NSNN và đại diện tổ chức, cá nhân nộp ngân sách trên địa bàn.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phương pháp phân tích thống kê mô tả để đánh giá biến động số liệu thu NSNN, phương pháp so sánh để đối chiếu kết quả thực hiện qua các năm, phương pháp tổng hợp để hệ thống hóa cơ sở lý luận và kinh nghiệm thực tiễn, đồng thời áp dụng phương pháp phân tích định tính từ kết quả phỏng vấn nhằm làm rõ nguyên nhân tồn tại và đề xuất giải pháp.

  • Timeline nghiên cứu: Thu thập dữ liệu thứ cấp từ các báo cáo giai đoạn 2021 đến tháng 6/2024; thu thập dữ liệu sơ cấp và phỏng vấn trong tháng 7/2024; phân tích và đề xuất giải pháp hoàn thiện quản lý thu NSNN cho giai đoạn tiếp theo, định hướng đến năm 2030.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tăng trưởng thu ngân sách ổn định: Tổng thu NSNN của thành phố Hạ Long tăng từ 13.485 tỷ đồng năm 2021 lên 18.309 tỷ đồng năm 2023, đạt tỷ lệ tăng trưởng bình quân khoảng 9% mỗi năm. Tỷ lệ hoàn thành dự toán thu NSNN năm 2022 đạt 103,4%, năm 2023 đạt 101,1%, cho thấy hiệu quả trong công tác quản lý chấp hành dự toán.

  2. Cơ cấu nguồn thu chủ yếu từ thuế và phí: Hơn 72% tổng thu NSNN do Chi cục Thuế thành phố thực hiện, trong đó thu từ doanh nghiệp nhà nước, doanh nghiệp ngoài quốc doanh và thuế thu nhập cá nhân chiếm tỷ trọng lớn. Thu bổ sung có mục tiêu từ ngân sách tỉnh cũng đóng góp khoảng 10.342 tỷ đồng trong giai đoạn nghiên cứu.

  3. Hạn chế trong công tác lập dự toán và quyết toán: Việc lập dự toán thu NSNN còn chưa sát thực tế, chưa tính đầy đủ các khoản phát sinh, thuyết minh dự toán còn sơ sài, dẫn đến nhiều lần phải điều chỉnh. Báo cáo quyết toán thu NSNN chưa đảm bảo đúng thời gian và mẫu biểu quy định, chất lượng thẩm định còn hạn chế.

  4. Thanh tra, kiểm tra và xử lý vi phạm hiệu quả nhưng còn tồn tại sai phạm: Trong giai đoạn 2021 đến tháng 6/2024, có 73 cuộc thanh tra, kiểm tra với 20 trường hợp vi phạm được phát hiện, số tiền truy thu đạt trên 7 tỷ đồng, tỷ lệ xử lý vi phạm đạt 100%. Tuy nhiên, vẫn còn tình trạng trốn thuế, nợ thuế và gian lận thuế ảnh hưởng đến nguồn thu.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy công tác quản lý thu NSNN của thành phố Hạ Long đã đạt được nhiều thành tựu, đặc biệt trong việc tăng trưởng nguồn thu và hoàn thành dự toán thu ngân sách. Việc phối hợp giữa các cơ quan tài chính, thuế và kho bạc đã góp phần nâng cao hiệu quả quản lý. Tuy nhiên, hạn chế trong lập dự toán và quyết toán phản ánh sự thiếu đồng bộ và chưa kịp thời trong việc cập nhật các biến động kinh tế, đặc biệt trong bối cảnh ảnh hưởng của dịch Covid-19. So sánh với một số địa phương khác như thành phố Móng Cái và Phủ Lý, việc xây dựng dự toán và tổ chức bộ máy quản lý thu NSNN của Hạ Long cần được cải thiện để nâng cao tính chính xác và hiệu quả. Việc thanh tra, kiểm tra đã phát huy vai trò quan trọng trong việc phát hiện và xử lý vi phạm, tuy nhiên cần tăng cường các biện pháp phòng ngừa và nâng cao ý thức tuân thủ pháp luật của người nộp thuế. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tăng trưởng thu NSNN theo năm, bảng so sánh tỷ lệ hoàn thành dự toán và biểu đồ số lượng cuộc thanh tra, kiểm tra và vi phạm qua các năm để minh họa rõ nét hơn các xu hướng và hiệu quả quản lý.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện công tác lập dự toán thu NSNN: Tăng cường phân tích, dự báo sát thực tế kinh tế địa phương, cập nhật kịp thời các chính sách thuế mới và các khoản thu phát sinh. Áp dụng công nghệ thông tin để xây dựng dự toán chính xác, minh bạch, đảm bảo dự toán sát với nguồn lực thực tế. Thời gian thực hiện: ngay trong các năm tài chính tiếp theo; chủ thể: Phòng Tài chính - Kế hoạch phối hợp Chi cục Thuế.

  2. Nâng cao hiệu quả quản lý chấp hành dự toán thu NSNN: Tăng cường phối hợp giữa các cơ quan thuế, tài chính và kho bạc trong việc theo dõi, đôn đốc thu đúng, đủ, kịp thời các khoản thu. Đẩy mạnh cải cách hành chính, đơn giản hóa thủ tục kê khai, nộp thuế, tạo thuận lợi cho doanh nghiệp và người dân. Thời gian: 2024-2026; chủ thể: UBND thành phố, Chi cục Thuế.

  3. Cải tiến công tác quyết toán thu NSNN: Xây dựng quy trình quyết toán chặt chẽ, đảm bảo báo cáo đúng mẫu biểu, thời gian quy định, nâng cao chất lượng thẩm định và phân tích số liệu quyết toán để rút kinh nghiệm cho các năm tiếp theo. Thời gian: 2024-2025; chủ thể: Phòng Tài chính - Kế hoạch, Kho bạc Nhà nước.

  4. Tăng cường thanh tra, kiểm tra và xử lý vi phạm: Mở rộng phạm vi và tần suất thanh tra, kiểm tra, đặc biệt đối với các lĩnh vực có nguy cơ thất thu cao. Áp dụng công nghệ thông tin trong quản lý thuế để phát hiện sớm vi phạm. Tăng cường tuyên truyền, nâng cao ý thức chấp hành pháp luật thuế của người nộp thuế. Thời gian: liên tục đến 2030; chủ thể: Chi cục Thuế, Phòng Tài chính - Kế hoạch, UBND thành phố.

  5. Phát triển nguồn nhân lực và ứng dụng công nghệ thông tin: Tổ chức đào tạo, bồi dưỡng nâng cao trình độ chuyên môn cho cán bộ quản lý thu NSNN. Đẩy mạnh ứng dụng phần mềm quản lý thuế điện tử, kế toán ngân sách để nâng cao hiệu quả quản lý và giảm thiểu sai sót. Thời gian: 2024-2028; chủ thể: UBND thành phố, các cơ quan quản lý thu.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước địa phương: UBND thành phố, Phòng Tài chính - Kế hoạch, Chi cục Thuế và Kho bạc Nhà nước có thể sử dụng kết quả nghiên cứu để cải thiện quy trình quản lý thu NSNN, nâng cao hiệu quả thu ngân sách và đảm bảo tuân thủ pháp luật.

  2. Các nhà hoạch định chính sách tài chính công: Các chuyên gia và cán bộ hoạch định chính sách tại tỉnh Quảng Ninh và các địa phương khác có thể tham khảo để xây dựng các chính sách phù hợp, tăng cường phân cấp và phối hợp quản lý thu ngân sách.

  3. Doanh nghiệp và tổ chức kinh tế trên địa bàn: Hiểu rõ hơn về quy trình, chính sách thuế và nghĩa vụ nộp ngân sách, từ đó nâng cao ý thức tuân thủ và chủ động trong việc thực hiện nghĩa vụ tài chính.

  4. Học viên, nghiên cứu sinh chuyên ngành quản lý kinh tế và tài chính công: Tài liệu cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn phong phú về quản lý thu NSNN tại địa phương, giúp nâng cao kiến thức và kỹ năng nghiên cứu, phân tích trong lĩnh vực quản lý kinh tế công.

Câu hỏi thường gặp

  1. Quản lý thu ngân sách nhà nước là gì?
    Quản lý thu NSNN là quá trình tổ chức, điều hành và kiểm soát các hoạt động thu ngân sách nhằm đảm bảo thu đúng, đủ, kịp thời các khoản thu theo quy định pháp luật, phục vụ nhu cầu chi tiêu công. Ví dụ, thành phố Hạ Long quản lý thu NSNN qua các khâu lập dự toán, chấp hành dự toán, quyết toán và thanh tra, kiểm tra.

  2. Tại sao việc lập dự toán thu NSNN lại quan trọng?
    Lập dự toán thu NSNN giúp xác định mục tiêu thu ngân sách phù hợp với tình hình kinh tế - xã hội địa phương, làm cơ sở cho việc phân bổ và sử dụng nguồn lực hiệu quả. Ở Hạ Long, việc lập dự toán dựa trên các chỉ tiêu phát triển kinh tế và chính sách thuế hiện hành.

  3. Những khó khăn chính trong quản lý thu NSNN tại thành phố Hạ Long là gì?
    Khó khăn gồm phối hợp giữa các cơ quan chưa chặt chẽ, đội ngũ cán bộ chưa đáp ứng đầy đủ trình độ chuyên môn, quy trình quản lý chưa đồng bộ, và ảnh hưởng của dịch Covid-19 làm giảm thu nhập người dân, ảnh hưởng đến nguồn thu.

  4. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả quản lý thu NSNN?
    Cần hoàn thiện quy trình lập dự toán, tăng cường phối hợp giữa các cơ quan, áp dụng công nghệ thông tin, nâng cao năng lực cán bộ và đẩy mạnh thanh tra, kiểm tra để phát hiện và xử lý vi phạm kịp thời.

  5. Ai là chủ thể chịu trách nhiệm chính trong quản lý thu NSNN tại địa phương?
    UBND thành phố là chủ thể chịu trách nhiệm chung, phối hợp với Phòng Tài chính - Kế hoạch, Chi cục Thuế và Kho bạc Nhà nước để thực hiện các khâu quản lý thu NSNN. Ví dụ, tại Hạ Long, Chi cục Thuế thực hiện phần lớn công tác thu ngân sách.

Kết luận

  • Quản lý thu ngân sách nhà nước tại thành phố Hạ Long giai đoạn 2021-2024 đạt được nhiều kết quả tích cực với mức tăng trưởng thu ngân sách ổn định, tỷ lệ hoàn thành dự toán trên 100% trong các năm gần đây.
  • Công tác lập dự toán, chấp hành dự toán và quyết toán thu NSNN đã được tổ chức theo quy trình, tuy nhiên còn tồn tại hạn chế về tính chính xác và kịp thời trong cập nhật số liệu và dự báo.
  • Thanh tra, kiểm tra và xử lý vi phạm được thực hiện thường xuyên, góp phần nâng cao tính minh bạch và hiệu quả quản lý thu NSNN.
  • Đề xuất các giải pháp trọng tâm bao gồm hoàn thiện quy trình lập dự toán, nâng cao hiệu quả chấp hành dự toán, cải tiến công tác quyết toán, tăng cường thanh tra kiểm tra và phát triển nguồn nhân lực.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để các cơ quan quản lý địa phương và các bên liên quan nâng cao hiệu quả quản lý thu ngân sách, hướng tới phát triển bền vững đến năm 2030.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan quản lý thành phố Hạ Long cần triển khai ngay các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục theo dõi, đánh giá và điều chỉnh chính sách quản lý thu NSNN phù hợp với diễn biến kinh tế - xã hội. Đề nghị các nhà nghiên cứu và cán bộ quản lý tiếp tục cập nhật, hoàn thiện mô hình quản lý thu ngân sách dựa trên dữ liệu thực tế và công nghệ mới.