Tổng quan nghiên cứu

Lễ hội truyền thống là một phần quan trọng trong kho tàng di sản văn hóa Việt Nam, góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc và phát triển kinh tế - xã hội địa phương. Theo số liệu của Cục Văn hóa cơ sở, tính đến tháng 6 năm 2008, Việt Nam có khoảng 7.966 lễ hội, trong đó lễ hội dân gian chiếm tới 88,36%. Thành phố Chí Linh, tỉnh Hải Dương, với gần 300 di tích và nhiều lễ hội lớn nhỏ, là vùng đất giàu tài nguyên văn hóa. Lễ hội đền Cao, phường An Lạc, là một trong những lễ hội truyền thống tiêu biểu với nhiều nghi lễ độc đáo, diễn ra hàng năm vào tháng Giêng. Trước năm 2009, lễ hội do cộng đồng làng xã quản lý theo lệ làng, nhưng sau khi được UBND thị xã Chí Linh quản lý, lễ hội đã được nâng tầm về quy mô và tính chuyên nghiệp, đồng thời phát sinh những mâu thuẫn trong quản lý giữa nhà nước và cộng đồng. Mục tiêu nghiên cứu nhằm khảo sát thực trạng quản lý lễ hội đền Cao từ năm 2009 đến nay, phân tích các thành tựu và hạn chế, từ đó đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý lễ hội truyền thống, bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa trong đời sống xã hội hiện đại. Nghiên cứu có phạm vi tập trung tại phường An Lạc, thành phố Chí Linh, tỉnh Hải Dương, với dữ liệu thu thập trong giai đoạn 2009-2019. Việc quản lý hiệu quả lễ hội đền Cao không chỉ góp phần bảo tồn giá trị văn hóa mà còn thúc đẩy phát triển kinh tế địa phương, nâng cao chất lượng đời sống tinh thần của cộng đồng.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết quản lý văn hóa và quản lý di sản văn hóa, trong đó:

  • Lý thuyết quản lý nhà nước về văn hóa: Quản lý nhà nước được hiểu là việc sử dụng quyền lực nhà nước để điều chỉnh các quan hệ xã hội và hành vi hoạt động văn hóa nhằm bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống. Quản lý lễ hội là một lĩnh vực cụ thể của quản lý văn hóa, bao gồm việc ban hành, tổ chức thực hiện, kiểm tra và giám sát các văn bản pháp luật liên quan đến lễ hội truyền thống.

  • Lý thuyết quản lý di sản văn hóa phi vật thể: Di sản văn hóa phi vật thể bao gồm các giá trị tinh thần, phong tục, nghi lễ được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Quản lý di sản văn hóa nhằm bảo tồn và phát huy các giá trị này trong đời sống đương đại, đồng thời kết hợp giữa quản lý nhà nước và sự tự quản của cộng đồng.

Các khái niệm chính bao gồm: lễ hội truyền thống, quản lý lễ hội, quản lý di sản văn hóa, di tích quốc gia, và vai trò của cộng đồng trong quản lý lễ hội. Luận văn cũng tham khảo hệ thống văn bản pháp luật từ trung ương đến địa phương về quản lý lễ hội và di sản văn hóa.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu thực địa và phân tích tài liệu thứ cấp:

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập dữ liệu thực địa qua phỏng vấn sâu, phỏng vấn hồi cố và quan sát tham gia với các thành viên Ban tổ chức lễ hội, ban Khánh tiết, cụ trùm, quan đám, thủ nhang, lãnh đạo địa phương và người dân am hiểu về lễ hội đền Cao. Đồng thời thu thập tư liệu ảnh chụp minh họa các nghi lễ và hoạt động lễ hội. Tài liệu thứ cấp gồm sách, báo, luận văn, số liệu thống kê và các văn bản pháp luật liên quan.

  • Phương pháp phân tích: Phân tích định tính các hoạt động quản lý lễ hội, so sánh thực trạng quản lý trước và sau khi UBND thị xã Chí Linh quản lý từ năm 2009. Phân tích các thành tựu, hạn chế và mâu thuẫn trong quản lý lễ hội. Tổng hợp, hệ thống hóa các nguồn tài liệu để đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Phỏng vấn sâu khoảng 20-30 người đại diện các chủ thể quản lý và cộng đồng địa phương, lựa chọn theo phương pháp phi xác suất có chủ đích nhằm đảm bảo thu thập được thông tin đa chiều và chuyên sâu.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu tập trung vào giai đoạn từ năm 2009 đến năm 2019, giai đoạn lễ hội được quản lý theo quy hoạch của UBND thị xã Chí Linh.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Sự thay đổi chủ thể quản lý lễ hội: Trước năm 2009, lễ hội đền Cao do cộng đồng làng xã quản lý, tổ chức theo lệ làng với quy mô nhỏ, phần lễ và phần hội đan xen. Sau năm 2009, UBND thị xã Chí Linh tiếp nhận quản lý, nâng tầm lễ hội lên quy mô cấp huyện với tổ chức bài bản, chuyên nghiệp hơn. Lượng khách tham dự tăng khoảng 30-40% mỗi năm, các hoạt động lễ hội được quy hoạch chi tiết, đặc biệt lễ Dâng hương trở nên trang trọng hơn.

  2. Phân công và phối hợp quản lý đa cấp: UBND thành phố Chí Linh, UBND phường An Lạc, Ban Quản lý di tích, Phòng Văn hóa Thông tin, Trung tâm Văn hóa Thể thao và các lực lượng phối hợp thực hiện nhiệm vụ quản lý lễ hội. Sự phối hợp này giúp đảm bảo an ninh trật tự, vệ sinh môi trường, tổ chức các hoạt động văn hóa, thể thao và dịch vụ. Tuy nhiên, có khoảng 25% ý kiến phỏng vấn cho rằng sự phối hợp còn chưa nhịp nhàng, gây khó khăn trong điều hành.

  3. Vai trò của cộng đồng địa phương: Cộng đồng dân cư An Lạc là chủ thể chính trong các hoạt động phần lễ, từ chuẩn bị lễ vật, tổ chức nghi lễ đến tham gia phần hội. Người dân cũng tham gia quản lý dịch vụ, vệ sinh môi trường và tiếp đón khách. Tuy nhiên, sự “nhà nước hóa” lễ hội đã làm giảm phần nào tính tự quản của cộng đồng, gây ra mâu thuẫn trong quản lý.

  4. Hạn chế trong quản lý lễ hội: Một số hạn chế được ghi nhận gồm: mâu thuẫn giữa quy hoạch lễ hội cấp huyện và thực tế tổ chức tại khu di tích; khó khăn trong điều tiết nguồn tài chính; việc kiểm soát các hoạt động dịch vụ, vệ sinh môi trường và an ninh trật tự chưa đồng bộ; một số hiện tượng tiêu cực như thương mại hóa lễ hội, mất an toàn giao thông vẫn còn xảy ra.

Thảo luận kết quả

Việc chuyển giao quản lý lễ hội từ cộng đồng sang nhà nước đã tạo ra sự chuyên nghiệp và quy mô lớn hơn, phù hợp với xu hướng phát triển du lịch văn hóa. Tuy nhiên, sự thay đổi này cũng làm giảm vai trò tự quản của cộng đồng, dẫn đến những “sóng ngầm” trong quan hệ quản lý. Kết quả này tương đồng với các nghiên cứu về quản lý lễ hội truyền thống ở các địa phương khác, cho thấy cần có sự phối hợp hài hòa giữa nhà nước và cộng đồng để bảo tồn giá trị văn hóa và đảm bảo hiệu quả quản lý.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ tham gia của các chủ thể quản lý theo từng giai đoạn, bảng so sánh các hoạt động lễ hội trước và sau năm 2009, cũng như biểu đồ đánh giá mức độ hài lòng của cộng đồng về công tác quản lý lễ hội.

Ý nghĩa của nghiên cứu là làm rõ thực trạng quản lý lễ hội đền Cao, từ đó đề xuất các giải pháp phù hợp nhằm nâng cao hiệu quả quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa trong bối cảnh hội nhập và phát triển kinh tế - xã hội.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường phối hợp quản lý giữa nhà nước và cộng đồng: Xây dựng cơ chế phối hợp chặt chẽ giữa UBND thành phố, phường An Lạc, Ban Quản lý di tích và cộng đồng dân cư nhằm phát huy vai trò tự quản của người dân, đồng thời đảm bảo sự chỉ đạo thống nhất của nhà nước. Thời gian thực hiện trong 1-2 năm, chủ thể chính là UBND thành phố và Ban Quản lý di tích.

  2. Điều chỉnh và hoàn thiện quy hoạch lễ hội phù hợp thực tiễn: Rà soát, điều chỉnh kịch bản tổ chức lễ hội để phù hợp với không gian di tích và nhu cầu cộng đồng, tránh áp đặt quy hoạch cứng nhắc. Thực hiện trong vòng 1 năm, do Ban Quản lý di tích phối hợp với các chuyên gia văn hóa và địa phương.

  3. Quản lý tài chính minh bạch và hiệu quả: Xây dựng quy chế quản lý nguồn tài chính từ ngân sách, công đức và dịch vụ lễ hội, đảm bảo sử dụng tiết kiệm, đúng mục đích, tránh lãng phí. Thời gian triển khai 6-12 tháng, do UBND thành phố và Phòng Tài chính - Kế hoạch chủ trì.

  4. Tăng cường kiểm tra, giám sát và xử lý vi phạm: Thiết lập hệ thống kiểm tra liên ngành về an ninh trật tự, vệ sinh môi trường, phòng chống mê tín dị đoan và thương mại hóa lễ hội. Đẩy mạnh tuyên truyền nâng cao ý thức cộng đồng và du khách. Thực hiện thường xuyên, chủ thể là Công an thành phố, UBND phường và Ban Quản lý di tích.

  5. Đẩy mạnh tuyên truyền, quảng bá lễ hội và du lịch văn hóa: Sử dụng đa dạng các phương tiện truyền thông để quảng bá giá trị văn hóa, lịch sử của lễ hội đền Cao, thu hút khách du lịch có chọn lọc, góp phần phát triển kinh tế địa phương bền vững. Thời gian liên tục, do Trung tâm Văn hóa Thông tin và Ban Quản lý di tích thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý văn hóa và di tích: Luận văn cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về quản lý lễ hội truyền thống, giúp nâng cao năng lực tổ chức, điều hành và phối hợp quản lý lễ hội tại các địa phương có di tích quốc gia.

  2. Nhà nghiên cứu văn hóa và lịch sử: Tài liệu chi tiết về lễ hội đền Cao, các nghi lễ truyền thống và sự biến đổi trong quản lý lễ hội, hỗ trợ nghiên cứu chuyên sâu về văn hóa dân gian và di sản phi vật thể.

  3. Cộng đồng địa phương và Ban tổ chức lễ hội: Giúp hiểu rõ vai trò, trách nhiệm và quyền lợi trong quản lý lễ hội, từ đó tăng cường sự tham gia và phát huy tính tự quản của cộng đồng trong bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa.

  4. Các cơ quan quản lý nhà nước và chính quyền địa phương: Cung cấp thông tin thực tiễn và đề xuất giải pháp quản lý lễ hội hiệu quả, phù hợp với chính sách nhà nước và nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội địa phương.

Câu hỏi thường gặp

  1. Lễ hội đền Cao có nguồn gốc từ đâu?
    Lễ hội đền Cao gắn liền với năm vị thánh họ Vương, những người có công giúp vua Lê Đại Hành đánh quân Tống năm 981. Lễ hội được tổ chức hàng năm từ ngày 16 đến 25 tháng Giêng tại quần thể di tích đền Cao, phường An Lạc, thành phố Chí Linh.

  2. Ai là chủ thể quản lý lễ hội đền Cao hiện nay?
    UBND thành phố Chí Linh là chủ thể quản lý chính, phối hợp với UBND phường An Lạc, Ban Quản lý di tích, các cơ quan chuyên môn và cộng đồng địa phương cùng tham gia quản lý và tổ chức lễ hội.

  3. Những hoạt động chính trong lễ hội đền Cao gồm những gì?
    Lễ hội gồm phần lễ với các nghi thức truyền thống như lễ Vót tăm, lễ Khâu áo thánh, lễ Dâng hương, lễ Rước chính hội; phần hội gồm thi giã bánh giầy, nấu chè kho, giao lưu văn nghệ, đấu vật, kéo co và các trò chơi dân gian.

  4. Những khó khăn trong quản lý lễ hội đền Cao là gì?
    Khó khăn gồm mâu thuẫn giữa quy hoạch lễ hội cấp huyện và thực tế tổ chức, hạn chế trong điều tiết tài chính, kiểm soát dịch vụ, vệ sinh môi trường và an ninh trật tự, cũng như sự giảm sút vai trò tự quản của cộng đồng.

  5. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả quản lý lễ hội đền Cao?
    Cần tăng cường phối hợp giữa nhà nước và cộng đồng, điều chỉnh quy hoạch phù hợp thực tiễn, quản lý tài chính minh bạch, tăng cường kiểm tra giám sát, đồng thời đẩy mạnh tuyên truyền quảng bá giá trị văn hóa và du lịch.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ thực trạng quản lý lễ hội đền Cao từ năm 2009 đến nay, ghi nhận sự chuyển đổi chủ thể quản lý từ cộng đồng sang nhà nước với nhiều thành tựu và hạn chế.
  • Nghiên cứu nhấn mạnh vai trò phối hợp giữa quản lý nhà nước và sự tự quản của cộng đồng trong bảo tồn và phát huy giá trị lễ hội truyền thống.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao hiệu quả quản lý, bao gồm điều chỉnh quy hoạch, quản lý tài chính, kiểm tra giám sát và tuyên truyền quảng bá.
  • Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa thực tiễn quan trọng cho công tác quản lý lễ hội truyền thống tại các địa phương có di tích quốc gia.
  • Các bước tiếp theo là triển khai các giải pháp đề xuất, theo dõi đánh giá hiệu quả và điều chỉnh phù hợp trong giai đoạn 2024-2026 để phát huy tối đa giá trị văn hóa và kinh tế của lễ hội đền Cao.

Hành động ngay hôm nay để bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa truyền thống, góp phần xây dựng đời sống văn hóa lành mạnh và phát triển bền vững cho cộng đồng địa phương.