Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đất nước đang phát triển và hội nhập quốc tế sâu rộng, ngành giáo dục Việt Nam đứng trước yêu cầu đổi mới căn bản, toàn diện nhằm nâng cao chất lượng dạy học và phát triển năng lực học sinh. Theo Nghị quyết số 29-NQ/TW ngày 04-11-2013, chuyển mạnh quá trình giáo dục từ trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học là mục tiêu trọng tâm. Hoạt động trải nghiệm, hướng nghiệp trong dạy học môn Lịch sử và Địa lý ở các trường Trung học cơ sở (THCS) đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành phẩm chất và năng lực cho học sinh.

Nghiên cứu tập trung khảo sát thực trạng quản lý hoạt động trải nghiệm, hướng nghiệp theo tiếp cận tham gia tại 03 trường THCS trên địa bàn huyện Kim Bảng, tỉnh Hà Nam trong giai đoạn 2019-2022. Đây là giai đoạn sau khi Thông tư số 32/2018/TT-BGDĐT được ban hành, quy định hoạt động trải nghiệm, hướng nghiệp là hoạt động giáo dục bắt buộc với thời lượng 105 tiết/năm, tương đương 3 tiết/tuần. Mục tiêu nghiên cứu nhằm làm rõ cơ sở lý luận, đánh giá thực trạng và đề xuất các biện pháp quản lý hiệu quả nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn Lịch sử và Địa lý, góp phần phát huy tiềm năng sáng tạo và khả năng thích ứng của học sinh với cuộc sống và nghề nghiệp tương lai.

Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc hỗ trợ các nhà quản lý giáo dục và giáo viên đổi mới phương pháp dạy học, tăng cường sự tham gia của học sinh trong các hoạt động trải nghiệm, hướng nghiệp, từ đó nâng cao hiệu quả giáo dục toàn diện ở cấp THCS.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết quản lý giáo dục, lý thuyết trải nghiệm học tập và mô hình tiếp cận tham gia trong giáo dục. Các khái niệm chính bao gồm:

  • Quản lý giáo dục: Quản lý là quá trình tác động có mục đích, có kế hoạch của chủ thể quản lý đến khách thể quản lý nhằm đạt được mục tiêu tổ chức. Chủ thể quản lý là hiệu trưởng, phó hiệu trưởng, tổ trưởng bộ môn; khách thể quản lý là giáo viên và học sinh.

  • Hoạt động trải nghiệm, hướng nghiệp: Là hoạt động giáo dục bắt buộc, do nhà giáo dục định hướng, thiết kế và hướng dẫn thực hiện, tạo cơ hội cho học sinh tiếp cận thực tế, vận dụng kiến thức, kỹ năng để giải quyết các vấn đề thực tiễn, phát triển phẩm chất và năng lực.

  • Tiếp cận tham gia: Là phương pháp tạo điều kiện cho học sinh trực tiếp tham gia vào các hoạt động học tập, chia sẻ và hành động nhằm lĩnh hội kiến thức một cách chủ động và sáng tạo.

Ngoài ra, nghiên cứu vận dụng các mô hình tổ chức hoạt động trải nghiệm như mô hình “người dạy - người học - nội dung - môi trường” của Guy Brauseau và Claude Comiti, cùng nguyên lý “learning by doing” của John Dewey, nhấn mạnh vai trò của môi trường và sự tương tác trong quá trình học tập.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận và thực tiễn với các bước cụ thể:

  • Nguồn dữ liệu: Số liệu thống kê từ các năm học 2019-2020, 2020-2021, 2021-2022 tại 03 trường THCS Văn Xá, Hoàng Tây, Tượng Lĩnh; phiếu khảo sát, phỏng vấn cán bộ quản lý, giáo viên và học sinh; quan sát thực tế các hoạt động trải nghiệm.

  • Phương pháp thu thập dữ liệu: Điều tra bằng phiếu hỏi, phỏng vấn sâu, quan sát trực tiếp, tổng kết kinh nghiệm và phân tích tài liệu pháp luật, văn bản hướng dẫn của Bộ Giáo dục và Đào tạo.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng thống kê mô tả, phân tích so sánh, tổng hợp, khái quát hóa lý luận và thực tiễn; mô hình hóa các quy trình quản lý hoạt động trải nghiệm theo tiếp cận tham gia.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Khảo sát trên 03 trường THCS đại diện cho huyện Kim Bảng, với đối tượng gồm cán bộ quản lý, giáo viên bộ môn Lịch sử và Địa lý, giáo viên chủ nhiệm, tổng phụ trách Đội và học sinh các khối lớp 6-9.

  • Timeline nghiên cứu: Từ năm học 2019 đến năm học 2022, tập trung đánh giá thực trạng và đề xuất giải pháp quản lý hoạt động trải nghiệm, hướng nghiệp trong dạy học môn Lịch sử và Địa lý.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng quản lý hoạt động trải nghiệm, hướng nghiệp còn nhiều hạn chế: Khoảng 70% giáo viên và cán bộ quản lý cho biết chưa có chương trình, giáo trình cụ thể cho hoạt động trải nghiệm môn Lịch sử và Địa lý. Việc tổ chức hoạt động chủ yếu dựa vào kinh nghiệm cá nhân, dẫn đến hình thức đơn điệu, thiếu hấp dẫn.

  2. Nhận thức và năng lực tổ chức của giáo viên còn hạn chế: Chỉ khoảng 60% giáo viên bộ môn có nhận thức đầy đủ về vai trò của hoạt động trải nghiệm theo tiếp cận tham gia. Năng lực thiết kế, tổ chức và đánh giá hoạt động trải nghiệm chưa đồng đều, ảnh hưởng đến hiệu quả giáo dục.

  3. Sự phối hợp giữa các lực lượng giáo dục chưa chặt chẽ: Mức độ phối hợp giữa hiệu trưởng, giáo viên chủ nhiệm, tổng phụ trách Đội và các tổ chức xã hội chỉ đạt khoảng 65%, gây khó khăn trong việc huy động nguồn lực và tổ chức hoạt động trải nghiệm đa dạng, phong phú.

  4. Học sinh có hứng thú tham gia nhưng chưa được phát huy tối đa năng lực: Khoảng 75% học sinh đánh giá hoạt động trải nghiệm giúp các em hiểu bài học sinh động hơn, tuy nhiên chỉ 50% học sinh được tham gia tích cực và có cơ hội phát triển kỹ năng mềm như giao tiếp, làm việc nhóm.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của những hạn chế trên là do thiếu chương trình, giáo trình cụ thể cho hoạt động trải nghiệm môn Lịch sử và Địa lý, cũng như năng lực quản lý và tổ chức của đội ngũ giáo viên chưa được bồi dưỡng đầy đủ. So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế cho thấy, việc áp dụng tiếp cận tham gia trong quản lý hoạt động trải nghiệm đòi hỏi sự phối hợp đồng bộ giữa các lực lượng giáo dục và sự đổi mới phương pháp dạy học.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ nhận thức của giáo viên, mức độ phối hợp các lực lượng giáo dục, và tỷ lệ học sinh tham gia tích cực trong hoạt động trải nghiệm. Bảng tổng hợp các khó khăn trong quản lý và tổ chức hoạt động trải nghiệm cũng giúp minh họa rõ hơn thực trạng.

Kết quả nghiên cứu khẳng định vai trò quan trọng của hiệu trưởng và tổ trưởng bộ môn trong việc xây dựng kế hoạch, chỉ đạo và kiểm tra hoạt động trải nghiệm. Đồng thời, việc đổi mới phương pháp dạy học theo hướng tích hợp trải nghiệm và hướng nghiệp sẽ góp phần nâng cao chất lượng giáo dục môn Lịch sử và Địa lý, phát triển toàn diện phẩm chất và năng lực học sinh.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng chương trình, giáo trình cụ thể cho hoạt động trải nghiệm, hướng nghiệp môn Lịch sử và Địa lý: Nhà trường phối hợp với Sở Giáo dục và Đào tạo xây dựng tài liệu hướng dẫn chi tiết, phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý học sinh THCS, đảm bảo tính khoa học và thực tiễn. Thời gian thực hiện: trong năm học tiếp theo.

  2. Tăng cường bồi dưỡng năng lực cho giáo viên và cán bộ quản lý: Tổ chức các khóa tập huấn, hội thảo về phương pháp tổ chức hoạt động trải nghiệm theo tiếp cận tham gia, kỹ năng thiết kế và đánh giá hoạt động. Chủ thể thực hiện: Phòng GD&ĐT, nhà trường; thời gian: 6 tháng đầu năm học.

  3. Phát huy vai trò phối hợp của các lực lượng giáo dục: Xây dựng cơ chế phối hợp chặt chẽ giữa hiệu trưởng, giáo viên chủ nhiệm, tổng phụ trách Đội, cha mẹ học sinh và các tổ chức xã hội để huy động nguồn lực, tổ chức hoạt động đa dạng, hấp dẫn. Thời gian: triển khai ngay và duy trì thường xuyên.

  4. Đổi mới phương pháp dạy học tích hợp trải nghiệm và hướng nghiệp: Khuyến khích giáo viên áp dụng các phương pháp như giải quyết vấn đề, sắm vai, làm việc nhóm, trò chơi giáo dục để tăng cường sự tham gia tích cực của học sinh. Chủ thể: giáo viên bộ môn; thời gian: áp dụng từ đầu năm học.

  5. Xây dựng hệ thống đánh giá kết quả hoạt động trải nghiệm đa chiều: Kết hợp đánh giá của giáo viên, tự đánh giá của học sinh, đánh giá đồng đẳng và ý kiến của cha mẹ học sinh để phản ánh chính xác sự phát triển phẩm chất và năng lực. Thời gian: xây dựng và áp dụng trong năm học tới.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý giáo dục các cấp: Giúp hiểu rõ cơ sở lý luận và thực tiễn quản lý hoạt động trải nghiệm, hướng nghiệp theo tiếp cận tham gia, từ đó xây dựng chính sách và kế hoạch phù hợp.

  2. Giáo viên bộ môn Lịch sử và Địa lý THCS: Nắm bắt phương pháp tổ chức hoạt động trải nghiệm hiệu quả, đổi mới phương pháp dạy học, nâng cao năng lực chuyên môn và kỹ năng tổ chức.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Quản lý giáo dục, Sư phạm: Cung cấp tài liệu tham khảo về quản lý giáo dục trải nghiệm, hướng nghiệp, tiếp cận tham gia trong bối cảnh giáo dục phổ thông hiện đại.

  4. Phòng Giáo dục và Đào tạo, Sở Giáo dục và Đào tạo: Là cơ sở để xây dựng các chương trình bồi dưỡng, hướng dẫn chuyên môn và đánh giá chất lượng giáo dục trải nghiệm ở cấp THCS.

Câu hỏi thường gặp

  1. Hoạt động trải nghiệm, hướng nghiệp là gì và tại sao quan trọng trong dạy học môn Lịch sử và Địa lý?
    Hoạt động trải nghiệm, hướng nghiệp là các hoạt động giáo dục giúp học sinh tiếp cận thực tế, vận dụng kiến thức và kỹ năng để phát triển phẩm chất và năng lực. Nó giúp học sinh hiểu sâu sắc hơn về lịch sử, địa lý và phát triển kỹ năng mềm cần thiết cho cuộc sống và nghề nghiệp tương lai.

  2. Tiếp cận tham gia trong quản lý hoạt động trải nghiệm có điểm gì nổi bật?
    Tiếp cận tham gia tạo điều kiện cho học sinh chủ động tham gia vào quá trình học tập, chia sẻ và giải quyết vấn đề thực tế, đồng thời huy động sự phối hợp của nhiều lực lượng giáo dục nhằm nâng cao hiệu quả tổ chức và quản lý hoạt động.

  3. Những khó khăn chính trong quản lý hoạt động trải nghiệm, hướng nghiệp hiện nay là gì?
    Khó khăn gồm thiếu chương trình, giáo trình cụ thể; năng lực tổ chức của giáo viên chưa đồng đều; sự phối hợp giữa các lực lượng giáo dục chưa chặt chẽ; và hạn chế về nguồn lực vật chất, tài chính.

  4. Làm thế nào để giáo viên có thể đổi mới phương pháp dạy học tích hợp trải nghiệm?
    Giáo viên cần được bồi dưỡng kỹ năng thiết kế tình huống học tập, sử dụng các phương pháp như giải quyết vấn đề, sắm vai, làm việc nhóm, trò chơi giáo dục, đồng thời linh hoạt tổ chức các hoạt động phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý học sinh.

  5. Vai trò của hiệu trưởng trong quản lý hoạt động trải nghiệm, hướng nghiệp là gì?
    Hiệu trưởng là người chỉ đạo, xây dựng kế hoạch, phân công nhiệm vụ, tạo điều kiện về nguồn lực và giám sát, đánh giá hiệu quả hoạt động trải nghiệm, hướng nghiệp nhằm đảm bảo hoạt động diễn ra đúng hướng và đạt kết quả cao.

Kết luận

  • Quản lý hoạt động trải nghiệm, hướng nghiệp theo tiếp cận tham gia là yếu tố then chốt nâng cao chất lượng dạy học môn Lịch sử và Địa lý ở các trường THCS huyện Kim Bảng, tỉnh Hà Nam.
  • Thực trạng hiện nay còn nhiều hạn chế về chương trình, năng lực tổ chức và phối hợp các lực lượng giáo dục.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể như xây dựng chương trình, bồi dưỡng giáo viên, tăng cường phối hợp và đổi mới phương pháp dạy học.
  • Nghiên cứu có thể làm cơ sở cho các nhà quản lý và giáo viên trong việc nâng cao hiệu quả hoạt động trải nghiệm, hướng nghiệp.
  • Các bước tiếp theo cần triển khai áp dụng các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục đánh giá, điều chỉnh để phù hợp với thực tiễn giáo dục địa phương.

Hành động ngay hôm nay để đổi mới quản lý hoạt động trải nghiệm, hướng nghiệp, góp phần phát triển toàn diện phẩm chất và năng lực học sinh THCS!