Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo tại Việt Nam, việc phát triển phẩm chất và năng lực học sinh trở thành mục tiêu trọng tâm nhằm đáp ứng yêu cầu xã hội hiện đại. Thành phố Đà Nẵng, với sự phát triển kinh tế - xã hội đa dạng và nền giáo dục ngày càng được chú trọng, đã triển khai nhiều chính sách nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông, trong đó môn Sinh học giữ vai trò quan trọng. Môn học này không chỉ cung cấp kiến thức khoa học thực nghiệm mà còn góp phần phát triển phẩm chất và năng lực của học sinh, chuẩn bị cho các kỳ thi đại học và ứng dụng trong đời sống.

Tuy nhiên, thực tế tại các trường trung học phổ thông (THPT) ở Đà Nẵng cho thấy hoạt động dạy học môn Sinh học theo hướng phát triển phẩm chất và năng lực học sinh còn nhiều hạn chế. Việc áp dụng phương pháp truyền thống, thiếu đổi mới trong quản lý và tổ chức dạy học đã ảnh hưởng đến hiệu quả giáo dục. Mục tiêu nghiên cứu nhằm khảo sát thực trạng quản lý hoạt động dạy học môn Sinh học theo hướng phát triển phẩm chất và năng lực học sinh tại các trường THPT thành phố Đà Nẵng trong giai đoạn 2019-2022, từ đó đề xuất các biện pháp quản lý phù hợp, góp phần nâng cao chất lượng dạy học.

Nghiên cứu có phạm vi khảo sát tại 7 trường THPT trên địa bàn thành phố, với đối tượng gồm cán bộ quản lý, giáo viên và học sinh. Ý nghĩa của nghiên cứu được thể hiện qua việc cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn cho công tác quản lý giáo dục, đồng thời hỗ trợ đổi mới phương pháp dạy học, phát triển toàn diện phẩm chất và năng lực học sinh, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông tại Đà Nẵng.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết quản lý giáo dục và dạy học phát triển phẩm chất, năng lực học sinh. Lý thuyết quản lý giáo dục được tiếp cận như một quá trình tác động có chủ đích của cán bộ quản lý nhằm tổ chức, điều hành các hoạt động giáo dục đạt mục tiêu đề ra. Quản lý hoạt động dạy học theo hướng phát triển phẩm chất và năng lực học sinh là sự tác động nhằm đảm bảo quá trình dạy học không chỉ truyền đạt kiến thức mà còn phát triển năng lực vận dụng kiến thức, kỹ năng và thái độ tích cực.

Hai mô hình nghiên cứu chính được áp dụng gồm:

  1. Mô hình quản lý hoạt động dạy học: Bao gồm các thành tố mục tiêu, nội dung, phương pháp, hình thức tổ chức, điều kiện phục vụ và kiểm tra đánh giá. Mỗi thành tố được quản lý nhằm đảm bảo sự phối hợp hiệu quả trong quá trình dạy học.

  2. Mô hình phát triển phẩm chất và năng lực học sinh: Tập trung vào phát triển các phẩm chất như yêu nước, nhân ái, trách nhiệm và các năng lực chung (tự chủ, giao tiếp, giải quyết vấn đề) cùng năng lực đặc thù môn Sinh học (nhận thức, tìm hiểu thế giới sống, vận dụng kiến thức).

Các khái niệm chuyên ngành được sử dụng gồm: quản lý giáo dục, hoạt động dạy học theo hướng phát triển phẩm chất và năng lực, phương pháp dạy học tích cực, kiểm tra đánh giá theo năng lực.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận và khảo sát thực tiễn.

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập từ 7 trường THPT tại Đà Nẵng, gồm 62 cán bộ quản lý, 41 giáo viên dạy môn Sinh học và 420 học sinh các khối lớp 10, 11, 12.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phiếu khảo sát với thang đo Likert 5 mức độ để thu thập ý kiến về thực trạng quản lý và dạy học. Dữ liệu được xử lý bằng phần mềm SPSS để tính điểm trung bình, độ lệch chuẩn, phân tích thống kê mô tả.

  • Timeline nghiên cứu: Khảo sát thực hiện trong 2 tháng (tháng 4 đến tháng 6 năm 2022), phân tích và đề xuất biện pháp trong giai đoạn 2022-2025.

Ngoài ra, nghiên cứu còn sử dụng phương pháp nghiên cứu hồ sơ để đánh giá các văn bản chỉ đạo, kế hoạch quản lý và thực hiện dạy học môn Sinh học theo hướng phát triển phẩm chất và năng lực.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức về tầm quan trọng của dạy học theo hướng phát triển phẩm chất và năng lực: Trung bình 3,85 điểm (rất đồng ý) từ cán bộ quản lý và giáo viên, tuy nhiên học sinh chỉ đạt 3,2 điểm, cho thấy sự khác biệt trong nhận thức giữa các nhóm đối tượng.

  2. Thực trạng thực hiện mục tiêu dạy học: 75% giáo viên thực hiện đầy đủ mục tiêu phát triển phẩm chất và năng lực, nhưng chỉ khoảng 60% học sinh cảm nhận được sự phát triển này trong quá trình học.

  3. Phương pháp và hình thức dạy học: 68% giáo viên áp dụng phương pháp tích cực như giải quyết vấn đề, thảo luận nhóm, nhưng vẫn còn 32% sử dụng phương pháp truyền thống, gây hạn chế sự chủ động của học sinh.

  4. Điều kiện phục vụ dạy học: Cơ sở vật chất và thiết bị dạy học được đánh giá ở mức trung bình (3,4 điểm), trong khi ứng dụng công nghệ thông tin còn hạn chế, ảnh hưởng đến hiệu quả dạy học.

  5. Kiểm tra, đánh giá kết quả học tập: Việc kiểm tra đánh giá theo hướng phát triển năng lực mới được thực hiện ở mức 55%, còn lại chủ yếu là kiểm tra kiến thức truyền thống.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy công tác quản lý hoạt động dạy học môn Sinh học theo hướng phát triển phẩm chất và năng lực học sinh tại các trường THPT Đà Nẵng đã có những bước tiến tích cực nhưng vẫn còn nhiều hạn chế. Nguyên nhân chủ yếu là do năng lực cán bộ quản lý và giáo viên chưa đồng đều, thiếu sự đổi mới sáng tạo trong tổ chức dạy học và kiểm tra đánh giá. Cơ sở vật chất chưa đáp ứng đầy đủ yêu cầu đổi mới, đặc biệt là ứng dụng công nghệ thông tin còn hạn chế.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả tương đồng với nhận định rằng việc đổi mới phương pháp dạy học và quản lý giáo dục là yếu tố then chốt để phát triển phẩm chất và năng lực học sinh. Việc sử dụng biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ áp dụng các phương pháp dạy học tích cực và biểu đồ tròn phân bố mức độ nhận thức của học sinh sẽ minh họa rõ nét hơn thực trạng này.

Ý nghĩa của nghiên cứu là cung cấp cơ sở thực tiễn để các nhà quản lý giáo dục và trường học có thể điều chỉnh, nâng cao hiệu quả quản lý và đổi mới hoạt động dạy học môn Sinh học, góp phần phát triển toàn diện phẩm chất và năng lực học sinh.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Nâng cao nhận thức cho cán bộ quản lý và giáo viên về tầm quan trọng của quản lý dạy học theo hướng phát triển phẩm chất và năng lực học sinh thông qua các khóa tập huấn, hội thảo chuyên đề định kỳ trong giai đoạn 2022-2025. Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo Đà Nẵng phối hợp với các trường THPT.

  2. Tổ chức bồi dưỡng nâng cao năng lực chuyên môn và phương pháp dạy học tích cực cho giáo viên môn Sinh học, tập trung vào kỹ năng thiết kế kế hoạch bài dạy, sử dụng công nghệ thông tin và đổi mới kiểm tra đánh giá. Thời gian thực hiện: hàng năm, bắt đầu từ năm học 2022-2023. Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu các trường, trung tâm bồi dưỡng giáo viên.

  3. Chỉ đạo đổi mới sinh hoạt tổ chuyên môn theo nghiên cứu bài học, tạo môi trường chia sẻ kinh nghiệm, hỗ trợ lẫn nhau giữa giáo viên để nâng cao chất lượng dạy học. Thời gian: triển khai ngay từ năm học 2022-2023. Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu, tổ chuyên môn các trường THPT.

  4. Tăng cường đầu tư cơ sở vật chất, thiết bị dạy học và ứng dụng công nghệ thông tin phục vụ dạy học môn Sinh học, bao gồm phòng thí nghiệm, thiết bị trực quan, phần mềm hỗ trợ giảng dạy. Thời gian: giai đoạn 2022-2025. Chủ thể thực hiện: Sở GD&ĐT, Ban giám hiệu các trường.

  5. Đổi mới hoạt động kiểm tra, đánh giá kết quả học tập theo hướng phát triển phẩm chất và năng lực, xây dựng bộ công cụ đánh giá phù hợp, kết hợp đánh giá quá trình và đánh giá cuối kỳ. Thời gian: triển khai từ năm học 2023-2024. Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu, giáo viên bộ môn.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý giáo dục các trường THPT: Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để nâng cao năng lực quản lý hoạt động dạy học, từ đó cải thiện chất lượng giáo dục tại đơn vị mình.

  2. Giáo viên môn Sinh học: Tham khảo các phương pháp dạy học tích cực, cách xây dựng kế hoạch bài dạy và kiểm tra đánh giá theo hướng phát triển phẩm chất và năng lực học sinh.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Quản lý giáo dục: Tài liệu hữu ích để hiểu rõ hơn về quản lý hoạt động dạy học trong bối cảnh đổi mới giáo dục, đồng thời làm cơ sở cho các nghiên cứu tiếp theo.

  4. Các cơ quan quản lý giáo dục địa phương: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách, kế hoạch bồi dưỡng và đầu tư cơ sở vật chất phù hợp nhằm nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông.

Câu hỏi thường gặp

  1. Quản lý hoạt động dạy học theo hướng phát triển phẩm chất và năng lực học sinh là gì?
    Là quá trình tác động có chủ đích của cán bộ quản lý nhằm tổ chức, chỉ đạo và kiểm soát các hoạt động dạy học để không chỉ truyền đạt kiến thức mà còn phát triển năng lực vận dụng, kỹ năng và thái độ tích cực của học sinh.

  2. Tại sao môn Sinh học lại quan trọng trong phát triển phẩm chất và năng lực học sinh?
    Môn Sinh học cung cấp kiến thức khoa học thực nghiệm gần gũi với đời sống, giúp học sinh phát triển tư duy phản biện, kỹ năng thực hành và ý thức bảo vệ môi trường, góp phần hình thành phẩm chất và năng lực toàn diện.

  3. Những phương pháp dạy học tích cực nào được áp dụng trong môn Sinh học?
    Các phương pháp như giải quyết vấn đề, thảo luận nhóm, dạy học dự án, thực hành thí nghiệm và sử dụng công nghệ thông tin được khuyến khích nhằm tăng cường sự chủ động, sáng tạo của học sinh.

  4. Yếu tố nào ảnh hưởng lớn nhất đến hiệu quả quản lý hoạt động dạy học?
    Năng lực của cán bộ quản lý và giáo viên, cùng với điều kiện cơ sở vật chất và sự hỗ trợ từ các chính sách giáo dục là những yếu tố then chốt quyết định hiệu quả quản lý.

  5. Làm thế nào để kiểm tra, đánh giá kết quả học tập theo hướng phát triển phẩm chất và năng lực?
    Cần sử dụng đa dạng hình thức đánh giá như bài viết, vấn đáp, quan sát thực hành, kết hợp đánh giá quá trình và đánh giá cuối kỳ, tập trung vào khả năng vận dụng kiến thức và kỹ năng giải quyết vấn đề của học sinh.

Kết luận

  • Quản lý hoạt động dạy học môn Sinh học theo hướng phát triển phẩm chất và năng lực học sinh tại các trường THPT Đà Nẵng đã đạt được những kết quả tích cực nhưng còn nhiều hạn chế cần khắc phục.
  • Năng lực cán bộ quản lý và giáo viên, cùng với điều kiện cơ sở vật chất là những nhân tố ảnh hưởng lớn đến hiệu quả quản lý và chất lượng dạy học.
  • Việc đổi mới phương pháp dạy học và kiểm tra đánh giá theo hướng phát triển phẩm chất và năng lực là yêu cầu cấp thiết để nâng cao chất lượng giáo dục.
  • Các biện pháp đề xuất tập trung vào nâng cao nhận thức, bồi dưỡng chuyên môn, đổi mới tổ chức sinh hoạt chuyên môn và đầu tư cơ sở vật chất, ứng dụng công nghệ thông tin.
  • Giai đoạn tiếp theo (2022-2025) cần triển khai đồng bộ các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả quản lý và phát triển toàn diện phẩm chất, năng lực học sinh môn Sinh học tại các trường THPT thành phố Đà Nẵng.

Hành động ngay hôm nay để góp phần đổi mới giáo dục và phát triển thế hệ trẻ toàn diện!