Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và sự phát triển nhanh chóng của nền kinh tế tri thức, việc đổi mới giáo dục nhằm phát triển năng lực (NL) học sinh trở thành yêu cầu cấp thiết. Theo Diễn đàn Kinh tế thế giới năm 2019, Việt Nam xếp thứ 70/100 về mức độ sẵn sàng cho nền sản xuất tương lai, phản ánh sự cần thiết đổi mới trong giáo dục phổ thông, đặc biệt là ở bậc trung học phổ thông (THPT). Chương trình giáo dục phổ thông (GDPT) hiện hành còn chú trọng quá nhiều vào kiến thức hàn lâm, thiếu định hướng phát triển NL và kỹ năng nghề nghiệp cho học sinh (HS). Nghị quyết số 29 ngày 04/11/2013 đã nhấn mạnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, trong đó có việc đổi mới hoạt động dạy học theo tiếp cận NL.

Luận văn tập trung nghiên cứu quản lý đổi mới hoạt động dạy học nhóm môn khoa học xã hội (KHXH) gồm Lịch sử, Địa lý và Giáo dục công dân ở các trường THPT Quận 9, Thành phố Hồ Chí Minh, trong giai đoạn 2019-2022. Mục tiêu nghiên cứu nhằm tổng hợp cơ sở lý luận, đánh giá thực trạng quản lý đổi mới dạy học nhóm môn KHXH theo tiếp cận NL và đề xuất các biện pháp nâng cao hiệu quả quản lý đổi mới. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc chuẩn bị điều kiện cho việc triển khai chương trình GDPT tổng thể mới bắt đầu áp dụng từ năm học 2022-2023, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục và phát triển NL toàn diện cho HS.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý giáo dục hiện đại, tập trung vào:

  • Lý thuyết năng lực (Competency-based education): NL được hiểu là sự kết hợp giữa kiến thức, kỹ năng và thái độ, cho phép cá nhân hoàn thành một hoạt động với chất lượng cao. Chương trình GDPT 2018 định nghĩa NL là thuộc tính cá nhân hình thành qua quá trình học tập, rèn luyện, giúp HS vận dụng kiến thức và kỹ năng để giải quyết các nhiệm vụ học tập và thực tiễn.

  • Mô hình quản lý theo chức năng: Quản lý giáo dục được thực hiện qua các chức năng kế hoạch, tổ chức, chỉ đạo và kiểm tra. Trong đó, quản lý hoạt động dạy học theo tiếp cận NL đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa các chủ thể quản lý như hiệu trưởng, tổ trưởng chuyên môn, giáo viên và HS.

  • Lý thuyết đổi mới giáo dục: Đổi mới được hiểu là sự thay đổi tiến bộ nhằm khắc phục tình trạng lạc hậu, đáp ứng yêu cầu phát triển xã hội. Quản lý đổi mới dạy học theo tiếp cận NL là vận dụng các chức năng quản lý để làm cho hoạt động dạy học đạt hiệu quả cao hơn, phát huy tối đa NL của HS.

Các khái niệm chính bao gồm: năng lực học sinh, hoạt động dạy học tiếp cận năng lực, quản lý giáo dục trong trường THPT, quản lý đổi mới hoạt động dạy học nhóm môn KHXH theo định hướng tiếp cận NL.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý thuyết và thực tiễn:

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập dữ liệu từ 3 trường THPT công lập tại Quận 9, TP. Hồ Chí Minh, khảo sát 20 cán bộ quản lý (CBQL), 30 giáo viên (GV) nhóm môn KHXH và 250 HS niên khóa 2020-2022.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phương pháp điều tra bằng bảng hỏi, phỏng vấn sâu, quan sát thực tế các tiết dạy và phân tích thống kê với phần mềm SPSS để xử lý dữ liệu định lượng, kết hợp phân tích nội dung định tính.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong 3 năm học 2019-2022, bao gồm giai đoạn khảo sát thực trạng, phân tích dữ liệu và đề xuất giải pháp quản lý đổi mới.

Cỡ mẫu được lựa chọn đảm bảo tính đại diện và độ tin cậy, phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm thu thập thông tin đa chiều từ các chủ thể liên quan. Phương pháp phân tích dữ liệu kết hợp thống kê mô tả và phân tích so sánh nhằm đánh giá mức độ đổi mới và các yếu tố ảnh hưởng.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng quản lý đổi mới hoạt động dạy học nhóm môn KHXH còn nhiều hạn chế: Khoảng 65% GV và 70% CBQL cho biết việc áp dụng phương pháp dạy học tích cực chưa đồng bộ và chưa thực sự hiệu quả. Tỉ lệ tiết dạy ứng dụng công nghệ thông tin (CNTT) chỉ đạt khoảng 40% so với yêu cầu.

  2. Nhận thức về đổi mới dạy học theo tiếp cận NL chưa đồng đều: 55% GV và 60% HS đánh giá chưa hiểu rõ hoặc chưa thực hiện đúng tinh thần đổi mới trong dạy học nhóm môn KHXH. HS phản ánh 48% tiết học còn mang tính truyền thống, thiếu sự tương tác và vận dụng kiến thức thực tiễn.

  3. Công tác xây dựng kế hoạch giáo dục và kế hoạch dạy học chưa khoa học: 70% TTCM và GV chưa xây dựng kế hoạch dạy học chi tiết theo định hướng NL, dẫn đến khó khăn trong tổ chức thực hiện và kiểm tra đánh giá.

  4. Kiểm tra, đánh giá theo tiếp cận NL chưa được thực hiện triệt để: Chỉ khoảng 35% GV áp dụng các hình thức đánh giá đa dạng, còn lại chủ yếu dựa vào điểm số truyền thống, chưa phản ánh đúng năng lực thực tế của HS.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của những hạn chế trên là do sự thiếu đồng bộ trong công tác quản lý, năng lực chuyên môn và nhận thức của CBQL, GV chưa đáp ứng yêu cầu đổi mới. So với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả này tương đồng với báo cáo của ngành giáo dục về sự chậm trễ trong đổi mới phương pháp dạy học và kiểm tra đánh giá theo tiếp cận NL.

Việc thiếu kế hoạch giáo dục chi tiết và kiểm tra giám sát hiệu quả làm giảm tính khả thi của đổi mới. Ngoài ra, áp lực chương trình và thời gian giảng dạy cũng là rào cản lớn khiến GV khó áp dụng các phương pháp tích cực và kỹ thuật dạy học mới.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỉ lệ GV áp dụng phương pháp tích cực, biểu đồ đường thể hiện mức độ nhận thức đổi mới của HS và GV qua các năm học, bảng so sánh kế hoạch dạy học theo định hướng NL và thực tế thực hiện.

Ý nghĩa của kết quả nghiên cứu là làm rõ thực trạng quản lý đổi mới dạy học nhóm môn KHXH theo tiếp cận NL tại các trường THPT Quận 9, từ đó làm cơ sở khoa học để đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý, góp phần thực hiện thành công chương trình GDPT tổng thể mới.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường bồi dưỡng nâng cao nhận thức và năng lực chuyên môn cho CBQL và GV: Tổ chức các khóa đào tạo, tập huấn chuyên sâu về quản lý đổi mới dạy học theo tiếp cận NL, đặc biệt về xây dựng kế hoạch giáo dục, phương pháp dạy học tích cực và kiểm tra đánh giá đa dạng. Mục tiêu đạt 90% CBQL và GV được bồi dưỡng trong vòng 1 năm, do Sở GDĐT phối hợp với các trường đại học thực hiện.

  2. Xây dựng và triển khai hệ thống kế hoạch giáo dục và kế hoạch dạy học chi tiết, đồng bộ: Yêu cầu TTCM và GV xây dựng kế hoạch theo mẫu chuẩn, đảm bảo tính khoa học và khả thi, có sự phê duyệt và giám sát chặt chẽ của BGH. Thời gian hoàn thiện kế hoạch trước mỗi năm học, do hiệu trưởng và TTCM chịu trách nhiệm.

  3. Đẩy mạnh ứng dụng CNTT và các phương pháp dạy học tích cực trong nhóm môn KHXH: Trang bị đầy đủ cơ sở vật chất, thiết bị dạy học hiện đại, khuyến khích GV sử dụng giáo án điện tử, tổ chức các hoạt động học tập tương tác, thảo luận nhóm, dự án liên môn. Mục tiêu tăng tỉ lệ tiết dạy ứng dụng CNTT lên trên 70% trong 2 năm tới, do nhà trường và phòng GDĐT phối hợp thực hiện.

  4. Cải tiến công tác kiểm tra, đánh giá theo hướng đa dạng và đánh giá năng lực: Xây dựng bộ công cụ đánh giá phù hợp với từng môn học, kết hợp đánh giá định tính và định lượng, chú trọng đánh giá quá trình và kết quả phát triển NL của HS. Thực hiện đánh giá định kỳ và phản hồi kết quả cho GV, HS và phụ huynh. Mục tiêu đạt 60% GV áp dụng đánh giá đa dạng trong 1 năm, do tổ chuyên môn và BGH quản lý.

  5. Tăng cường quản lý, giám sát và hỗ trợ đổi mới dạy học: Hiệu trưởng và tổ chuyên môn cần thường xuyên dự giờ, kiểm tra hồ sơ chuyên môn, tổ chức sinh hoạt chuyên môn để đánh giá và hỗ trợ GV trong đổi mới. Thiết lập hệ thống phản hồi và khen thưởng kịp thời nhằm khích lệ GV đổi mới sáng tạo. Thời gian thực hiện liên tục trong năm học.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý giáo dục tại các trường THPT: Luận văn cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về quản lý đổi mới dạy học theo tiếp cận NL, giúp CBQL nâng cao năng lực quản lý, xây dựng kế hoạch và giám sát hiệu quả hoạt động dạy học nhóm môn KHXH.

  2. Giáo viên nhóm môn khoa học xã hội: Tài liệu giúp GV hiểu rõ hơn về đổi mới phương pháp dạy học, cách xây dựng kế hoạch dạy học theo định hướng NL, áp dụng các kỹ thuật dạy học tích cực và kiểm tra đánh giá đa dạng, từ đó nâng cao chất lượng giảng dạy.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành quản lý giáo dục: Luận văn là nguồn tham khảo quý giá về lý thuyết quản lý giáo dục đổi mới, phương pháp nghiên cứu thực tiễn và các giải pháp quản lý đổi mới dạy học theo tiếp cận NL trong bối cảnh giáo dục phổ thông Việt Nam.

  4. Các cơ quan quản lý giáo dục cấp sở, phòng: Nghiên cứu cung cấp dữ liệu thực trạng và đề xuất chính sách hỗ trợ đổi mới dạy học nhóm môn KHXH, giúp các cơ quan hoạch định chính sách và tổ chức bồi dưỡng nâng cao chất lượng giáo dục.

Câu hỏi thường gặp

  1. Quản lý đổi mới dạy học theo tiếp cận năng lực là gì?
    Quản lý đổi mới dạy học theo tiếp cận NL là việc sử dụng các chức năng quản lý (kế hoạch, tổ chức, chỉ đạo, kiểm tra) để làm cho hoạt động dạy học phát huy tối đa năng lực của học sinh, thông qua đổi mới mục tiêu, nội dung, phương pháp và kiểm tra đánh giá.

  2. Tại sao nhóm môn khoa học xã hội cần đổi mới theo tiếp cận năng lực?
    Nhóm môn KHXH giúp HS phát triển phẩm chất, kỹ năng xã hội và định hướng nghề nghiệp. Đổi mới theo tiếp cận NL giúp HS không chỉ nắm kiến thức mà còn vận dụng được trong thực tiễn, tăng tính hấp dẫn và hiệu quả học tập.

  3. Các phương pháp dạy học tích cực nào phù hợp với nhóm môn KHXH?
    Các phương pháp như thảo luận nhóm, trò chơi nhận thức, xây dựng tình huống có vấn đề, sử dụng kỹ thuật đồ tư duy, kỹ thuật chia nhóm và trình bày nhóm đôi rất phù hợp để phát huy tính tích cực, sáng tạo và hợp tác của HS.

  4. Làm thế nào để đánh giá năng lực học sinh một cách hiệu quả?
    Đánh giá năng lực cần kết hợp đa dạng phương pháp như đánh giá quá trình, đánh giá sản phẩm, tự đánh giá và đồng đánh giá, sử dụng thang đo định tính và định lượng, tập trung vào khả năng vận dụng kiến thức và kỹ năng giải quyết vấn đề.

  5. Những khó khăn chính trong quản lý đổi mới dạy học nhóm môn KHXH là gì?
    Khó khăn gồm nhận thức chưa đồng đều của CBQL và GV, thiếu kế hoạch giáo dục chi tiết, áp lực chương trình, hạn chế về cơ sở vật chất và thiết bị, cũng như việc kiểm tra đánh giá còn mang tính truyền thống, chưa phản ánh đúng năng lực HS.

Kết luận

  • Luận văn làm rõ cơ sở lý luận và thực trạng quản lý đổi mới hoạt động dạy học nhóm môn KHXH theo tiếp cận năng lực tại các trường THPT Quận 9, TP. Hồ Chí Minh trong giai đoạn 2019-2022.
  • Phát hiện nhiều hạn chế trong nhận thức, kế hoạch giáo dục, phương pháp dạy học và kiểm tra đánh giá, ảnh hưởng đến hiệu quả đổi mới.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao năng lực quản lý, bồi dưỡng GV, ứng dụng CNTT, đổi mới phương pháp và kiểm tra đánh giá theo hướng tiếp cận NL.
  • Nghiên cứu góp phần chuẩn bị điều kiện cho việc triển khai chương trình GDPT tổng thể mới, hướng tới phát triển toàn diện năng lực học sinh.
  • Khuyến nghị các chủ thể quản lý giáo dục cần phối hợp chặt chẽ, thực hiện đồng bộ các giải pháp trong vòng 1-3 năm tới để đạt hiệu quả bền vững.

Hành động tiếp theo là triển khai các biện pháp đề xuất, tổ chức bồi dưỡng và giám sát thực hiện, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi và đối tượng để hoàn thiện mô hình quản lý đổi mới dạy học nhóm môn KHXH theo tiếp cận năng lực.