Tổng quan nghiên cứu

Văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, vừa là mục tiêu vừa là động lực thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội. Tại Việt Nam, Luật Di sản văn hóa khẳng định di sản văn hóa là tài sản quý giá của cộng đồng các dân tộc và là bộ phận của di sản văn hóa nhân loại, đóng vai trò quan trọng trong sự nghiệp dựng nước và giữ nước. Trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế, việc xây dựng nền văn hóa tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc đang đứng trước nhiều thách thức mới. Tỉnh Bình Định, với ba di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia là Võ cổ truyền Bình Định, Bài Chòi và Hát Bội, được xem là “cái nôi” của nhiều loại hình nghệ thuật dân gian truyền thống. Tuy nhiên, sự phát triển xã hội hiện đại và thay đổi trong quan điểm sống, đặc biệt ở giới trẻ, đang khiến các di sản này dần mai một.

Mục tiêu nghiên cứu là làm rõ thực trạng quản lý nhà nước về di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia trên địa bàn tỉnh Bình Định trong giai đoạn 2010-2018, đồng thời đề xuất các giải pháp đổi mới nhằm bảo tồn và phát huy giá trị các di sản này. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc góp phần xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, đồng thời thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội địa phương thông qua khai thác tiềm năng di sản văn hóa.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý nhà nước về di sản văn hóa phi vật thể, bao gồm:

  • Lý thuyết văn hóa và di sản văn hóa: Văn hóa được hiểu là hệ thống các giá trị, truyền thống, lối sống và năng lực sáng tạo của một dân tộc. Di sản văn hóa phi vật thể là sản phẩm tinh thần gắn với cộng đồng hoặc cá nhân, được truyền miệng, truyền nghề và trình diễn qua các thế hệ, có giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học và thể hiện bản sắc cộng đồng.

  • Lý thuyết quản lý nhà nước về di sản văn hóa phi vật thể: Quản lý nhà nước là sự tác động có tổ chức của Nhà nước thông qua các văn bản pháp luật, chính sách và công cụ quản lý nhằm bảo vệ, bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể, đáp ứng nhu cầu văn hóa của nhân dân và góp phần phát triển kinh tế - xã hội.

  • Khái niệm bảo tồn và phát triển: Bảo tồn là giữ gìn sự tồn tại của di sản theo dạng thức vốn có, không để mai một; phát triển là làm cho giá trị di sản tỏa sáng và tiếp tục nảy nở trong đời sống đương đại.

Các khái niệm chính bao gồm: di sản văn hóa phi vật thể, quản lý nhà nước, bảo tồn, phát triển, văn hóa truyền thống, bản sắc văn hóa.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp:

  • Phân tích, tổng hợp: Thu thập và phân tích các tài liệu pháp luật, báo cáo quản lý, số liệu thống kê về di sản văn hóa phi vật thể tại Bình Định giai đoạn 2010-2018.

  • Phương pháp lịch sử: Trình bày tiến trình hình thành, phát triển các di sản văn hóa phi vật thể và chính sách quản lý nhà nước liên quan.

  • Phương pháp logic: Đúc rút nhận xét, tổng kết kinh nghiệm và đề xuất giải pháp.

  • Phương pháp thống kê và đánh giá: Sử dụng số liệu về số lượng di sản, nghệ nhân, các dự án bảo tồn để đánh giá thực trạng.

Nguồn dữ liệu chính gồm các văn bản pháp luật (Luật Di sản văn hóa 2001 và sửa đổi 2009, Nghị định 98/2010/NĐ-CP), báo cáo của Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Bình Định, các nghiên cứu khoa học, số liệu kiểm kê di sản văn hóa phi vật thể. Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm toàn bộ các di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia trên địa bàn tỉnh và các cơ quan quản lý liên quan. Thời gian nghiên cứu tập trung vào giai đoạn 2010-2018, có tham khảo các giai đoạn trước và sau để đảm bảo tính hệ thống.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng quản lý nhà nước về di sản văn hóa phi vật thể tại Bình Định còn nhiều hạn chế: Mặc dù đã có nhiều thành tích trong công tác bảo tồn, như xây dựng đề án bảo tồn Võ cổ truyền đến năm 2015, đề án bảo tồn Bài Chòi đến năm 2020, nhưng việc xây dựng và ban hành các văn bản quy phạm pháp luật còn chậm trễ và lúng túng. Sự phối hợp giữa các cơ quan chuyên môn chưa chặt chẽ, công tác thực thi còn mang tính rập khuôn, thiếu sáng tạo. Đầu tư cho hoạt động bảo tồn chưa tương xứng và hiệu quả.

  2. Số lượng di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia tại Bình Định là 3, gồm Võ cổ truyền, Bài Chòi và Hát Bội. Tỉnh có 90 di sản văn hóa phi vật thể được ghi danh để điều tra, kiểm kê, trong đó 7 di sản đã xây dựng hồ sơ khoa học. Đây là nguồn lực quan trọng cho phát triển kinh tế - xã hội và quảng bá văn hóa.

  3. Đội ngũ cán bộ quản lý và nghệ nhân được đào tạo bài bản, có trình độ chuyên môn nghiệp vụ. Tuy nhiên, cần nâng cao năng lực quản lý, đổi mới tư duy và tăng cường đào tạo, bồi dưỡng để đáp ứng yêu cầu bảo tồn và phát huy giá trị di sản trong bối cảnh hội nhập.

  4. Công tác tuyên truyền, quảng bá và giáo dục pháp luật về di sản văn hóa phi vật thể được quan tâm nhưng chưa đồng bộ và sâu rộng. Việc tổ chức các liên hoan nghệ thuật, hội thảo khoa học và các hoạt động truyền thông đã góp phần nâng cao nhận thức cộng đồng, nhưng cần đa dạng hóa hình thức và mở rộng phạm vi.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của những hạn chế trên xuất phát từ sự thiếu đồng bộ trong hệ thống văn bản pháp luật và cơ chế phối hợp giữa các cơ quan quản lý. So với các tỉnh lân cận như Phú Yên và Khánh Hòa, Bình Định chưa xây dựng quy hoạch, kế hoạch bảo tồn và phát huy di sản văn hóa phi vật thể một cách cụ thể và chi tiết. Các tỉnh này đã có kế hoạch bảo tồn Bài Chòi trong vòng 5 năm, tổ chức đào tạo nghệ nhân và đẩy mạnh tuyên truyền, tạo điều kiện thuận lợi cho công tác bảo tồn.

Việc đầu tư chưa hợp lý và chưa phát huy hiệu quả nguồn lực tài chính cũng là một điểm yếu. Trong khi đó, đội ngũ cán bộ và nghệ nhân là nhân tố then chốt nhưng chưa được quan tâm đúng mức về chế độ đãi ngộ và môi trường làm việc. Công tác tuyên truyền chưa đủ mạnh để tạo sự lan tỏa sâu rộng trong cộng đồng, đặc biệt là giới trẻ, dẫn đến nguy cơ mai một di sản.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện số lượng di sản văn hóa phi vật thể được công nhận theo năm, bảng so sánh các chỉ tiêu quản lý giữa Bình Định và các tỉnh lân cận, cũng như biểu đồ phân bổ nguồn lực đầu tư cho công tác bảo tồn.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng và phê duyệt quy hoạch, kế hoạch bảo tồn và phát huy di sản văn hóa phi vật thể tỉnh Bình Định giai đoạn 2024-2030: Định hướng cụ thể cho từng loại hình di sản, xác định mục tiêu, nhiệm vụ và nguồn lực cần thiết. Chủ thể thực hiện: UBND tỉnh phối hợp Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch. Thời gian: trong năm 2024.

  2. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng và nâng cao năng lực quản lý cho đội ngũ cán bộ chuyên môn và nghệ nhân: Tổ chức các lớp tập huấn chuyên sâu về quản lý di sản, kỹ năng truyền nghề và ứng dụng công nghệ thông tin. Chủ thể: Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch phối hợp các viện nghiên cứu. Thời gian: 2024-2026.

  3. Đẩy mạnh công tác tuyên truyền, quảng bá và giáo dục pháp luật về di sản văn hóa phi vật thể: Sử dụng đa dạng các phương tiện truyền thông, tổ chức liên hoan nghệ thuật, hội thảo khoa học, chương trình giáo dục trong trường học nhằm nâng cao nhận thức cộng đồng, đặc biệt là thế hệ trẻ. Chủ thể: Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch, các cơ quan truyền thông. Thời gian: liên tục từ 2024.

  4. Tăng cường đầu tư và xã hội hóa nguồn lực cho công tác bảo tồn và phát huy di sản: Huy động nguồn lực từ ngân sách nhà nước, doanh nghiệp, tổ chức xã hội và cộng đồng dân cư; xây dựng cơ chế hỗ trợ tài chính, chính sách đãi ngộ nghệ nhân. Chủ thể: UBND tỉnh, Sở Tài chính, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch. Thời gian: 2024-2028.

  5. Thúc đẩy hợp tác liên tỉnh và quốc tế trong quản lý và phát huy di sản văn hóa phi vật thể: Học hỏi kinh nghiệm từ các tỉnh Phú Yên, Khánh Hòa và các quốc gia có di sản tương tự; tổ chức các chương trình giao lưu, trao đổi nghệ thuật và nghiên cứu khoa học. Chủ thể: Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch. Thời gian: 2024-2030.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước về văn hóa: Giúp nâng cao hiệu quả công tác quản lý, xây dựng chính sách bảo tồn và phát huy di sản văn hóa phi vật thể, từ đó góp phần phát triển kinh tế - xã hội địa phương.

  2. Các nhà nghiên cứu, học giả trong lĩnh vực văn hóa và quản lý công: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về quản lý di sản văn hóa phi vật thể, làm tài liệu tham khảo cho các nghiên cứu tiếp theo.

  3. Nghệ nhân và cộng đồng sở hữu di sản văn hóa phi vật thể: Hiểu rõ hơn về vai trò, quyền lợi và trách nhiệm trong việc bảo tồn, phát huy giá trị di sản, đồng thời tiếp cận các chính sách hỗ trợ.

  4. Các tổ chức xã hội, doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực văn hóa, du lịch: Tận dụng thông tin để phát triển các sản phẩm du lịch văn hóa, góp phần quảng bá và khai thác giá trị di sản văn hóa phi vật thể một cách bền vững.

Câu hỏi thường gặp

  1. Quản lý nhà nước về di sản văn hóa phi vật thể là gì?
    Quản lý nhà nước là sự tác động có tổ chức của Nhà nước thông qua các văn bản pháp luật, chính sách nhằm bảo vệ, bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể, đảm bảo hoạt động này diễn ra thống nhất và hiệu quả trên phạm vi toàn quốc.

  2. Tại sao di sản văn hóa phi vật thể dễ bị mai một?
    Do đặc trưng là di sản “sống”, tồn tại trong trí nhớ và hành vi của con người, phụ thuộc vào nghệ nhân và cộng đồng truyền nghề, nên khi nghệ nhân qua đời hoặc cộng đồng thay đổi, di sản có nguy cơ thất truyền.

  3. Bình Định có những di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia nào?
    Tỉnh có ba di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia là Võ cổ truyền Bình Định, Bài Chòi và Hát Bội, được công nhận và bảo tồn theo các chương trình, đề án cụ thể.

  4. Các giải pháp chính để bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể là gì?
    Bao gồm xây dựng quy hoạch, đào tạo cán bộ và nghệ nhân, đẩy mạnh tuyên truyền, tăng cường đầu tư và xã hội hóa nguồn lực, cũng như hợp tác liên tỉnh và quốc tế.

  5. Vai trò của cộng đồng trong bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể?
    Cộng đồng là chủ thể sáng tạo và truyền nghề, đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì và phát triển di sản. Sự tham gia tích cực của cộng đồng giúp bảo tồn giá trị truyền thống và tạo điều kiện phát triển bền vững.

Kết luận

  • Luận văn làm rõ thực trạng quản lý nhà nước về di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia tại Bình Định, chỉ ra những thành tựu và hạn chế trong giai đoạn 2010-2018.
  • Đề xuất các giải pháp đổi mới quản lý nhằm bảo tồn và phát huy giá trị di sản, góp phần phát triển kinh tế - xã hội địa phương.
  • Nghiên cứu có ý nghĩa khoa học và thực tiễn, là tài liệu tham khảo cho các cơ quan quản lý, nhà nghiên cứu và cộng đồng nghệ nhân.
  • Khuyến nghị xây dựng quy hoạch bảo tồn, nâng cao năng lực quản lý, đẩy mạnh tuyên truyền và xã hội hóa nguồn lực.
  • Tiếp tục triển khai nghiên cứu và thực hiện các đề án bảo tồn trong giai đoạn tới, đồng thời tăng cường hợp tác liên tỉnh và quốc tế để phát huy hiệu quả công tác quản lý di sản văn hóa phi vật thể.

Hành động tiếp theo là triển khai các giải pháp đề xuất, tổ chức các hội thảo chuyên đề và tăng cường đào tạo đội ngũ cán bộ quản lý nhằm nâng cao hiệu quả bảo tồn và phát huy di sản văn hóa phi vật thể tại Bình Định.