Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và cách mạng công nghiệp 4.0, giáo dục thế hệ trẻ và đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao trở thành ưu tiên hàng đầu của các quốc gia. Tại Việt Nam, việc đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo theo hướng phát triển năng lực người học được xác định rõ trong Văn kiện Đại hội XIII của Đảng. Trong đó, năng lực giải quyết vấn đề (NLGQVĐ) được xem là một trong những năng lực cốt lõi cần phát triển cho học sinh. Môn Toán ở cấp trung học cơ sở (THCS) giữ vai trò quan trọng trong việc hình thành và phát triển năng lực này, bởi Toán học không chỉ cung cấp kiến thức mà còn giúp học sinh vận dụng kiến thức vào giải quyết các vấn đề thực tiễn một cách hệ thống và chính xác.

Luận văn tập trung nghiên cứu quản lý dạy học môn Toán theo hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề tại 12 trường THCS thành phố Điện Biên Phủ, tỉnh Điện Biên, trong giai đoạn từ tháng 11 năm 2022 đến tháng 4 năm 2023. Thành phố Điện Biên Phủ có khoảng 80 nghìn dân, với điều kiện kinh tế - xã hội còn nhiều khó khăn do địa hình miền núi phức tạp, ảnh hưởng đến chất lượng giáo dục. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng quản lý dạy học môn Toán theo hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề, từ đó đề xuất các biện pháp quản lý phù hợp, góp phần nâng cao chất lượng dạy học và phát triển năng lực học sinh.

Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc hỗ trợ các nhà quản lý giáo dục và giáo viên đổi mới phương pháp dạy học, đồng thời đáp ứng yêu cầu đổi mới chương trình giáo dục phổ thông 2018, hướng tới phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học. Qua đó, góp phần nâng cao hiệu quả giáo dục môn Toán, phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh THCS tại địa phương có điều kiện đặc thù.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai lý thuyết chính: lý thuyết phát triển năng lực và lý thuyết quản lý giáo dục. Lý thuyết phát triển năng lực nhấn mạnh việc hình thành và phát triển các năng lực cần thiết cho người học, trong đó năng lực giải quyết vấn đề được định nghĩa là khả năng vận dụng kiến thức, kỹ năng và thái độ để xử lý các tình huống không có sẵn giải pháp thông thường. Lý thuyết quản lý giáo dục tập trung vào các tác động có mục đích, có kế hoạch của nhà quản lý nhằm điều hành, phối hợp các hoạt động dạy học hiệu quả, đảm bảo thực hiện mục tiêu giáo dục.

Mô hình quản lý dạy học môn Toán theo hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề được xây dựng dựa trên các thành tố: phát triển chương trình, phân cấp quản lý và phân công chuyên môn, bồi dưỡng năng lực giáo viên, đánh giá năng lực dạy học và kết quả học tập, quản lý điều kiện đảm bảo tổ chức dạy học. Các khái niệm chuyên ngành như năng lực giải quyết vấn đề, dạy học theo hướng phát triển năng lực, kiểm tra đánh giá theo năng lực được làm rõ để làm cơ sở cho khảo sát và đề xuất giải pháp.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp kết hợp nghiên cứu lý luận và thực tiễn. Nguồn dữ liệu chính gồm:

  • Khảo sát thực trạng quản lý dạy học môn Toán tại 12 trường THCS thành phố Điện Biên Phủ với 24 hiệu trưởng, hiệu phó, 18 tổ trưởng chuyên môn và 118 giáo viên dạy Toán.
  • Quan sát trực tiếp hoạt động dạy học và quản lý tại các trường.
  • Phỏng vấn bán cấu trúc cán bộ quản lý và giáo viên để làm rõ các số liệu khảo sát.
  • Phân tích các tài liệu như kế hoạch giảng dạy, giáo án, biên bản sinh hoạt tổ chuyên môn.

Phân tích số liệu được thực hiện bằng phần mềm Excel với các chỉ số thống kê như tỷ lệ phần trăm, điểm trung bình và giá trị khoảng cách để đánh giá mức độ ảnh hưởng theo thang Likert 3 mức độ (yếu, trung bình, tốt). Cỡ mẫu được lựa chọn đảm bảo tính đại diện cho các trường THCS trên địa bàn, phương pháp chọn mẫu theo phương pháp ngẫu nhiên có chủ đích nhằm thu thập dữ liệu đa chiều, phản ánh thực trạng khách quan.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng quản lý phát triển chương trình dạy học môn Toán: Khoảng 70% cán bộ quản lý và giáo viên đánh giá công tác lập kế hoạch phát triển chương trình còn chung chung, chưa sát với thực tiễn địa phương. Việc điều chỉnh chương trình theo hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề chưa được thực hiện thường xuyên và có hệ thống.

  2. Phân cấp quản lý và phân công chuyên môn: 65% ý kiến cho rằng phân công nhiệm vụ cho tổ chuyên môn và giáo viên chưa rõ ràng, dẫn đến việc tổ chức hoạt động dạy học theo hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề chưa đồng bộ. Vai trò của tổ trưởng chuyên môn trong chỉ đạo chuyên môn còn hạn chế.

  3. Bồi dưỡng năng lực giáo viên: Chỉ khoảng 55% giáo viên được tham gia các khóa bồi dưỡng chuyên sâu về dạy học theo hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề. Nội dung bồi dưỡng chưa đa dạng, chưa đáp ứng đầy đủ nhu cầu đổi mới phương pháp dạy học.

  4. Kiểm tra, đánh giá kết quả học tập: Việc xây dựng bộ công cụ đánh giá năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh còn thiếu đồng bộ, chỉ có khoảng 40% giáo viên sử dụng đa dạng các hình thức đánh giá như quan sát, sản phẩm học tập, tự đánh giá. Đánh giá chủ yếu vẫn tập trung vào kiến thức lý thuyết.

  5. Quản lý điều kiện đảm bảo tổ chức dạy học: Khoảng 60% trường có trang thiết bị dạy học hiện đại nhưng việc sử dụng và khai thác chưa hiệu quả do thiếu kế hoạch và hướng dẫn cụ thể. Môi trường học tập chưa thực sự tạo điều kiện thuận lợi cho học sinh phát triển năng lực giải quyết vấn đề.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của những hạn chế trên xuất phát từ nhiều yếu tố chủ quan và khách quan. Về chủ quan, năng lực quản lý của hiệu trưởng và đội ngũ giáo viên chưa đồng đều, đặc biệt trong việc đổi mới phương pháp dạy học và đánh giá theo năng lực. Về khách quan, điều kiện kinh tế - xã hội của thành phố Điện Biên Phủ còn nhiều khó khăn, ảnh hưởng đến nguồn lực đầu tư cho giáo dục. So với một số nghiên cứu trong ngành giáo dục địa phương khác, kết quả khảo sát cho thấy mức độ đổi mới quản lý và dạy học theo hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề còn thấp hơn mức trung bình toàn quốc.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ phần trăm các yếu tố quản lý đạt mức tốt, trung bình và yếu; bảng tổng hợp các hình thức bồi dưỡng giáo viên và tỷ lệ áp dụng trong thực tế; biểu đồ tròn phân bố các hình thức đánh giá năng lực học sinh. Những kết quả này nhấn mạnh sự cần thiết của việc nâng cao năng lực quản lý và đổi mới phương pháp dạy học để phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường lập kế hoạch phát triển chương trình dạy học: Nhà trường và phòng giáo dục cần xây dựng kế hoạch phát triển chương trình môn Toán theo hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề cụ thể, sát thực tiễn địa phương, với timeline hàng năm và đánh giá định kỳ. Chủ thể thực hiện là hiệu trưởng và tổ chuyên môn.

  2. Phân công nhiệm vụ rõ ràng, nâng cao vai trò tổ trưởng chuyên môn: Tổ chức đào tạo, bồi dưỡng kỹ năng quản lý chuyên môn cho tổ trưởng chuyên môn, phân công nhiệm vụ cụ thể cho từng giáo viên nhằm đảm bảo tổ chức dạy học đồng bộ, hiệu quả. Thời gian thực hiện trong vòng 6 tháng đầu năm học.

  3. Đổi mới nội dung và hình thức bồi dưỡng giáo viên: Phòng GD&ĐT phối hợp với các trung tâm bồi dưỡng tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về phương pháp dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề, sử dụng công nghệ thông tin trong dạy học, với hình thức đa dạng như trực tuyến và trực tiếp. Thực hiện định kỳ hàng năm.

  4. Hoàn thiện hệ thống kiểm tra, đánh giá: Xây dựng bộ công cụ đánh giá năng lực giải quyết vấn đề phù hợp với đặc điểm học sinh địa phương, đa dạng hóa hình thức đánh giá (quan sát, sản phẩm học tập, tự đánh giá, đánh giá đồng đẳng). Chủ thể thực hiện là tổ chuyên môn và giáo viên, áp dụng từ năm học tiếp theo.

  5. Tăng cường quản lý và sử dụng hiệu quả cơ sở vật chất, thiết bị dạy học: Lập kế hoạch đầu tư, bảo trì, sử dụng thiết bị dạy học hiện đại, tổ chức tập huấn sử dụng thiết bị cho giáo viên. Đồng thời xây dựng môi trường học tập thân thiện, tích cực, khuyến khích học sinh tham gia trải nghiệm thực tế. Thời gian thực hiện trong 1-2 năm tới, do hiệu trưởng và ban giám hiệu chịu trách nhiệm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý giáo dục cấp trường và phòng giáo dục: Giúp hiểu rõ thực trạng và các giải pháp quản lý dạy học môn Toán theo hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề, từ đó áp dụng vào công tác chỉ đạo, điều hành.

  2. Giáo viên dạy môn Toán THCS: Nắm bắt các phương pháp dạy học đổi mới, kỹ thuật đánh giá năng lực học sinh, nâng cao năng lực chuyên môn và đổi mới phương pháp giảng dạy.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành quản lý giáo dục, khoa học giáo dục: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về quản lý dạy học theo hướng phát triển năng lực, làm tài liệu tham khảo cho các đề tài nghiên cứu tiếp theo.

  4. Các cơ quan quản lý giáo dục địa phương: Hỗ trợ xây dựng chính sách, kế hoạch phát triển giáo dục phù hợp với điều kiện đặc thù của địa phương miền núi, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông.

Câu hỏi thường gặp

  1. Quản lý dạy học theo hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề là gì?
    Là quá trình nhà quản lý tác động có kế hoạch đến toàn bộ hoạt động dạy học nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh, bao gồm quản lý chương trình, giáo viên, phương pháp, đánh giá và điều kiện tổ chức.

  2. Tại sao năng lực giải quyết vấn đề lại quan trọng trong dạy học môn Toán?
    Năng lực này giúp học sinh vận dụng kiến thức toán học vào giải quyết các tình huống thực tế, phát triển tư duy sáng tạo và kỹ năng ứng dụng, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục hiện đại.

  3. Những khó khăn chính trong quản lý dạy học môn Toán tại Điện Biên Phủ là gì?
    Bao gồm kế hoạch phát triển chương trình chưa sát thực tế, phân công chuyên môn chưa rõ ràng, bồi dưỡng giáo viên chưa đầy đủ, đánh giá học sinh còn tập trung vào kiến thức lý thuyết và điều kiện cơ sở vật chất chưa được khai thác hiệu quả.

  4. Làm thế nào để nâng cao năng lực dạy học cho giáo viên môn Toán?
    Thông qua các khóa bồi dưỡng chuyên sâu, đổi mới nội dung và phương pháp đào tạo, tổ chức sinh hoạt chuyên môn, hỗ trợ ứng dụng công nghệ thông tin và kỹ thuật dạy học tích cực.

  5. Các hình thức đánh giá năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh gồm những gì?
    Bao gồm đánh giá qua bài tập thực hành, sản phẩm học tập, quan sát quá trình học, tự đánh giá và đánh giá đồng đẳng, nhằm phản ánh toàn diện năng lực vận dụng kiến thức và kỹ năng giải quyết vấn đề.

Kết luận

  • Quản lý dạy học môn Toán theo hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề là yêu cầu cấp thiết trong đổi mới giáo dục phổ thông tại thành phố Điện Biên Phủ.
  • Thực trạng quản lý còn nhiều hạn chế như kế hoạch chưa cụ thể, phân công chuyên môn chưa rõ ràng, bồi dưỡng giáo viên và đánh giá học sinh chưa đồng bộ.
  • Luận văn đã đề xuất các biện pháp quản lý thiết thực, khả thi nhằm nâng cao chất lượng dạy học và phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh.
  • Các biện pháp cần được triển khai đồng bộ, có sự phối hợp chặt chẽ giữa nhà trường, phòng giáo dục và các bên liên quan trong vòng 1-2 năm tới.
  • Kêu gọi các nhà quản lý, giáo viên và các tổ chức giáo dục địa phương áp dụng kết quả nghiên cứu để nâng cao hiệu quả giáo dục môn Toán, góp phần thực hiện thành công chương trình giáo dục phổ thông 2018.