Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục theo Nghị quyết Hội nghị Trung ương 8 khóa XI, việc phát huy tính tích cực, chủ động và sáng tạo của học sinh trong quá trình học tập trở thành yêu cầu cấp thiết. Môn Hóa học lớp 9 tại trường trung học cơ sở (THCS) đóng vai trò quan trọng trong việc trang bị kiến thức nền tảng cho học sinh, ảnh hưởng trực tiếp đến quá trình học tập ở cấp THPT và phát triển năng lực nhận thức. Tuy nhiên, thực tế giảng dạy cho thấy các tiết luyện tập – ôn tập môn Hóa học 9 còn nhiều hạn chế, như việc dạy thiên về lý thuyết hoặc giải bài tập đơn thuần, thiếu sự tích cực và sáng tạo của học sinh, dẫn đến hiệu quả học tập chưa cao.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm vận dụng một số phương pháp dạy học tích cực trong dạy học các bài luyện tập – ôn tập Hóa học 9 theo hướng phát triển năng lực nhận thức của học sinh. Nghiên cứu được thực hiện tại các trường THCS trên địa bàn tỉnh Nghệ An và Quảng Bình trong năm học 2018-2019, tập trung vào việc thiết kế bài giảng và thực nghiệm sư phạm nhằm đánh giá hiệu quả các phương pháp dạy học tích cực. Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc nâng cao năng lực nhận thức, tư duy sáng tạo và hứng thú học tập của học sinh, góp phần đổi mới phương pháp dạy học theo hướng hiện đại, phù hợp với yêu cầu giáo dục hiện nay.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về nhận thức và phát triển năng lực nhận thức của học sinh, trong đó nhận thức được phân thành hai mức độ chính: nhận thức cảm tính (cảm giác, tri giác) và nhận thức lý tính (tưởng tượng, tư duy). Quá trình nhận thức diễn ra qua ba giai đoạn: nhận thức cảm tính, tư duy trừu tượng và vận dụng vào thực tiễn. Năng lực nhận thức được hiểu là khả năng thực hiện các thao tác tư duy như phân tích, tổng hợp, so sánh, khái quát hóa, vận dụng kiến thức vào giải quyết vấn đề.

Phương pháp dạy học tích cực được áp dụng nhằm phát huy tính chủ động, sáng tạo của học sinh, bao gồm các đặc trưng: tổ chức hoạt động học tập dưới sự điều khiển của giáo viên, rèn luyện kỹ năng tự học, kết hợp học cá thể và hợp tác nhóm, đánh giá khách quan kết hợp tự đánh giá của học sinh, sử dụng đa dạng phương tiện dạy học hiện đại. Một số phương pháp cụ thể được vận dụng gồm:

  • Phương pháp thuyết trình nêu vấn đề: tạo ra các tình huống có vấn đề để học sinh tư duy và giải quyết.
  • Phương pháp đàm thoại tìm tòi: sử dụng hệ thống câu hỏi nêu vấn đề để kích thích tư duy.
  • Phương pháp Graph: lập sơ đồ hệ thống kiến thức giúp học sinh hình dung mối liên hệ giữa các nội dung.
  • Sử dụng thí nghiệm trong bài luyện tập: giúp học sinh củng cố kiến thức qua thực hành.
  • Phương pháp dạy học theo nhóm: phát triển kỹ năng hợp tác, giao tiếp và tư duy phản biện.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp phương pháp lý luận và thực tiễn. Phương pháp lý luận bao gồm phân tích các văn bản chỉ thị của Đảng, tài liệu tâm lý học, giáo dục học và tài liệu chuyên ngành Hóa học. Phương pháp thực tiễn gồm:

  • Điều tra cơ bản: khảo sát ý kiến của 15 giáo viên dạy Hóa học tại các trường THCS ở Quảng Ninh (Nghệ An) và Quảng Bình về thực trạng sử dụng các phương pháp dạy học tích cực trong các tiết luyện tập – ôn tập.
  • Thực nghiệm sư phạm: thiết kế và triển khai các bài giảng luyện tập – ôn tập Hóa học 9 theo phương pháp dạy học tích cực, tiến hành giảng dạy và kiểm tra đánh giá kết quả học tập của học sinh.
  • Phân tích thống kê: sử dụng các chỉ số tần số, tần suất, tần suất tích lũy và các tham số thống kê đặc trưng để xử lý dữ liệu thu thập được từ thực nghiệm và điều tra.

Cỡ mẫu thực nghiệm gồm khoảng 100 học sinh lớp 9 tại các trường THCS tham gia các tiết luyện tập – ôn tập được thiết kế theo phương pháp tích cực. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu thuận tiện dựa trên các trường có điều kiện thực hiện nghiên cứu. Timeline nghiên cứu kéo dài trong năm học 2018-2019, bao gồm giai đoạn chuẩn bị, thực nghiệm và xử lý kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng sử dụng phương pháp dạy học tích cực: Qua khảo sát 15 giáo viên, có 93,3% giáo viên thường xuyên tổ chức thảo luận nhóm trong giờ ôn tập, tuy nhiên chỉ khoảng 13,3% sử dụng phương pháp thuyết trình nêu vấn đề và 6,7% sử dụng phương pháp Graph. Việc sử dụng thí nghiệm trong giờ luyện tập cũng còn hạn chế, chỉ khoảng 6,7% giáo viên thường xuyên áp dụng.

  2. Hiệu quả của phương pháp dạy học tích cực: Kết quả thực nghiệm sư phạm cho thấy học sinh tham gia các tiết luyện tập – ôn tập theo phương pháp tích cực có tỷ lệ đạt điểm trung bình cao hơn 15% so với nhóm đối chứng. Cụ thể, tỷ lệ học sinh đạt điểm trên trung bình trong các bài kiểm tra tăng từ khoảng 60% lên gần 75%.

  3. Phát triển năng lực nhận thức: Học sinh được rèn luyện các kỹ năng tư duy như phân tích, tổng hợp, so sánh và khái quát hóa thông qua các hoạt động nhóm, thí nghiệm và giải bài tập có tính hệ thống. Tỷ lệ học sinh thể hiện năng lực tư duy logic và hệ thống tăng lên đáng kể, từ khoảng 50% lên 70%.

  4. Hứng thú và thái độ học tập: Qua khảo sát và quan sát, học sinh tham gia phương pháp dạy học tích cực thể hiện sự hứng thú học tập cao hơn, giảm thiểu tình trạng nhàm chán trong các tiết luyện tập – ôn tập. Khoảng 80% học sinh cho biết cảm thấy tiết học sinh động và dễ tiếp thu kiến thức hơn.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của những kết quả tích cực trên xuất phát từ việc phương pháp dạy học tích cực tạo điều kiện cho học sinh chủ động tham gia vào quá trình học tập, phát huy tư duy sáng tạo và kỹ năng hợp tác. So với phương pháp truyền thống, việc sử dụng các phương pháp như thuyết trình nêu vấn đề, đàm thoại tìm tòi và Graph giúp học sinh hệ thống hóa kiến thức một cách trực quan và logic hơn.

Kết quả này phù hợp với các nghiên cứu trong ngành giáo dục học, cho thấy phương pháp dạy học tích cực góp phần nâng cao hiệu quả học tập và phát triển năng lực nhận thức của học sinh. Việc kết hợp thí nghiệm và bài tập hóa học trong các tiết luyện tập giúp học sinh vận dụng kiến thức vào thực tiễn, tăng cường kỹ năng giải quyết vấn đề.

Dữ liệu có thể được trình bày qua các biểu đồ phân loại kết quả kiểm tra, đồ thị đường lũy tích điểm số và bảng tổng hợp tỷ lệ học sinh đạt điểm theo từng mức độ, giúp minh họa rõ ràng sự tiến bộ của học sinh sau khi áp dụng phương pháp tích cực.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo và bồi dưỡng giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về phương pháp dạy học tích cực, đặc biệt là kỹ năng thiết kế bài giảng luyện tập – ôn tập theo hướng phát triển năng lực nhận thức. Thời gian thực hiện trong vòng 6 tháng, do Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm chủ trì.

  2. Ứng dụng đa dạng phương pháp dạy học tích cực: Khuyến khích giáo viên sử dụng kết hợp các phương pháp như thuyết trình nêu vấn đề, đàm thoại tìm tòi, Graph, thí nghiệm và dạy học theo nhóm trong các tiết luyện tập – ôn tập nhằm nâng cao hiệu quả học tập. Mục tiêu tăng tỷ lệ sử dụng phương pháp tích cực lên ít nhất 50% trong năm học tiếp theo.

  3. Phát triển tài liệu và phương tiện dạy học: Xây dựng hệ thống bài tập luyện tập – ôn tập phong phú, có tính hệ thống và liên kết chặt chẽ với kiến thức thực tế, đồng thời đầu tư trang thiết bị thí nghiệm và công nghệ thông tin hỗ trợ dạy học. Chủ thể thực hiện là các trường THCS phối hợp với phòng giáo dục địa phương, tiến hành trong 1 năm.

  4. Tăng cường đánh giá và phản hồi: Thiết lập hệ thống đánh giá kết quả học tập đa chiều, kết hợp đánh giá của giáo viên và tự đánh giá của học sinh để điều chỉnh phương pháp dạy học phù hợp. Thời gian áp dụng ngay từ đầu năm học, do giáo viên chủ nhiệm và tổ chuyên môn thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên bộ môn Hóa học THCS: Nghiên cứu giúp nâng cao kỹ năng thiết kế và tổ chức các tiết luyện tập – ôn tập theo phương pháp dạy học tích cực, từ đó phát triển năng lực nhận thức và tư duy cho học sinh.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục: Tham khảo để xây dựng kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng giáo viên và triển khai các chương trình đổi mới phương pháp dạy học phù hợp với yêu cầu đổi mới giáo dục hiện nay.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Giáo dục học và Sư phạm Hóa học: Tài liệu tham khảo quý giá cho việc nghiên cứu, phát triển các phương pháp dạy học tích cực và ứng dụng trong thực tiễn giảng dạy.

  4. Nhà hoạch định chính sách giáo dục: Cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để xây dựng các chính sách hỗ trợ đổi mới phương pháp dạy học, nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông.

Câu hỏi thường gặp

  1. Phương pháp dạy học tích cực là gì và tại sao cần áp dụng trong dạy học Hóa học 9?
    Phương pháp dạy học tích cực là cách tổ chức hoạt động học tập nhằm phát huy tính chủ động, sáng tạo của học sinh. Áp dụng trong Hóa học 9 giúp học sinh phát triển năng lực nhận thức, tư duy logic và hứng thú học tập, tránh học thụ động và ghi nhớ máy móc.

  2. Các phương pháp tích cực nào được sử dụng phổ biến trong các tiết luyện tập – ôn tập Hóa học?
    Các phương pháp phổ biến gồm thuyết trình nêu vấn đề, đàm thoại tìm tòi, Graph, sử dụng thí nghiệm và dạy học theo nhóm. Mỗi phương pháp có ưu điểm riêng, giúp học sinh hệ thống kiến thức và phát triển kỹ năng tư duy.

  3. Làm thế nào để giáo viên thiết kế bài luyện tập – ôn tập hiệu quả theo hướng phát triển năng lực nhận thức?
    Giáo viên cần nghiên cứu kỹ nội dung kiến thức trọng tâm, lựa chọn bài tập phù hợp với trình độ học sinh, kết hợp các phương pháp dạy học tích cực, sử dụng đồ dùng dạy học và công nghệ thông tin để tạo môi trường học tập sinh động, kích thích tư duy.

  4. Kết quả thực nghiệm sư phạm cho thấy hiệu quả của phương pháp dạy học tích cực như thế nào?
    Kết quả cho thấy học sinh tham gia phương pháp tích cực có tỷ lệ đạt điểm trung bình cao hơn khoảng 15%, năng lực tư duy logic và hệ thống được cải thiện rõ rệt, đồng thời tăng hứng thú và thái độ tích cực trong học tập.

  5. Những khó khăn thường gặp khi áp dụng phương pháp dạy học tích cực trong tiết luyện tập – ôn tập là gì?
    Khó khăn gồm thời gian tổ chức hoạt động nhóm hạn chế, giáo viên chưa quen với phương pháp mới, thiếu trang thiết bị hỗ trợ, và học sinh chưa quen với cách học chủ động. Cần có sự chuẩn bị kỹ lưỡng và bồi dưỡng thường xuyên cho giáo viên.

Kết luận

  • Vận dụng các phương pháp dạy học tích cực trong các bài luyện tập – ôn tập Hóa học 9 giúp phát triển năng lực nhận thức và tư duy sáng tạo của học sinh.
  • Thực nghiệm sư phạm cho thấy sự cải thiện rõ rệt về kết quả học tập và thái độ học tập của học sinh khi áp dụng phương pháp tích cực.
  • Các phương pháp như thuyết trình nêu vấn đề, đàm thoại tìm tòi, Graph, thí nghiệm và dạy học theo nhóm là những công cụ hiệu quả trong đổi mới phương pháp dạy học.
  • Việc đào tạo, bồi dưỡng giáo viên và phát triển tài liệu, phương tiện dạy học là yếu tố then chốt để triển khai thành công các phương pháp này.
  • Đề nghị các trường THCS và cơ quan quản lý giáo dục tiếp tục nghiên cứu, áp dụng và phát triển các phương pháp dạy học tích cực nhằm nâng cao chất lượng giáo dục Hóa học phổ thông.

Hành động tiếp theo: Các giáo viên và nhà quản lý giáo dục nên bắt đầu triển khai các khóa đào tạo về phương pháp dạy học tích cực, đồng thời thiết kế và áp dụng các bài giảng luyện tập – ôn tập theo hướng phát triển năng lực nhận thức trong năm học tới.