Tổng quan nghiên cứu

Văn học trung đại Việt Nam, phát triển từ thế kỷ X đến thế kỷ XIX, giữ vị trí quan trọng trong chương trình Ngữ văn lớp 7 với nhiều tác phẩm thơ trữ tình đặc sắc. Tuy nhiên, việc dạy học thơ trung đại gặp nhiều khó khăn do đặc thù ngôn ngữ, thi pháp và khoảng cách lịch sử xa xôi. Theo khảo sát tại trường Trung học cơ sở Ngọc Hồi, Thanh Trì, Hà Nội, chỉ có khoảng 60,7% học sinh nhận thức được tầm quan trọng của việc học văn nói chung và thơ trung đại nói riêng, trong khi 7,2% cho rằng không quan trọng. Mục tiêu nghiên cứu nhằm xây dựng các biện pháp dạy học thơ trung đại theo hướng tích cực hóa hoạt động của học sinh lớp 7, giúp các em chủ động khám phá, cảm thụ tác phẩm, từ đó nâng cao chất lượng học tập và phát triển năng lực toàn diện.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào học sinh lớp 7 tại trường Trung học cơ sở Ngọc Hồi trong năm học 2018-2019. Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn, góp phần phát huy tính tích cực, sáng tạo của học sinh trong học tập thơ trung đại, đồng thời nâng cao hiệu quả giáo dục phẩm chất và năng lực học sinh trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục hiện nay.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai lý thuyết chính: lý thuyết văn học trung đại Việt Nam và lý thuyết tích cực hóa hoạt động học sinh trong dạy học. Văn học trung đại Việt Nam được hiểu là dòng văn học viết bằng chữ Hán và chữ Nôm, với các thể thơ đặc trưng như thất ngôn tứ tuyệt, thất ngôn bát cú, lục bát, song thất lục bát. Các tác phẩm phản ánh sâu sắc xã hội phong kiến, tình cảm con người và có thi pháp phức tạp như luật bằng trắc, niêm luật, vần điệu.

Lý thuyết tích cực hóa hoạt động học sinh nhấn mạnh vai trò chủ động, sáng tạo của người học trong quá trình tiếp nhận kiến thức. Tính tích cực được biểu hiện qua các mức độ: tích cực thụ động, tích cực chủ động và tích cực sáng tạo. Động cơ học tập và hứng thú học tập là hai nhân tố quyết định hình thành tính tích cực, giúp học sinh phát huy năng lực nhận thức và sáng tạo trong học tập.

Ba khái niệm chính được sử dụng gồm:

  • Tích cực hóa hoạt động học sinh: Khơi gợi, duy trì và phát triển sự chủ động, sáng tạo của học sinh trong học tập.
  • Thơ trữ tình trung đại: Các tác phẩm thơ thể hiện cảm xúc, tư tưởng của tác giả hoặc nhân vật trữ tình, có đặc trưng thi pháp riêng biệt.
  • Phương pháp dạy học tích cực: Phương pháp lấy học sinh làm trung tâm, sử dụng các hoạt động tương tác, khám phá, thảo luận để phát huy tính tích cực của học sinh.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp các phương pháp:

  • Phương pháp nghiên cứu tài liệu: Tổng hợp, phân tích các công trình nghiên cứu, lý thuyết về văn học trung đại và tích cực hóa hoạt động học sinh.
  • Phương pháp điều tra, khảo sát: Phát phiếu điều tra với 150 học sinh lớp 7 và 20 giáo viên tại trường Trung học cơ sở Ngọc Hồi để thu thập dữ liệu về nhận thức, thái độ và thực trạng học tập thơ trung đại.
  • Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Thiết kế và tổ chức các tiết dạy thực nghiệm theo hướng tích cực hóa hoạt động học sinh, đánh giá hiệu quả qua khảo sát ý kiến giáo viên và học sinh sau giờ dạy.

Cỡ mẫu gồm 150 học sinh và 20 giáo viên được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện nhằm đảm bảo tính đại diện cho đối tượng nghiên cứu. Phân tích dữ liệu sử dụng phương pháp định tính và định lượng, kết hợp thống kê mô tả tỷ lệ phần trăm và so sánh mức độ tích cực trong học tập trước và sau thực nghiệm. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong năm học 2018-2019.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức về tầm quan trọng của học văn và thơ trung đại: 60,7% học sinh đánh giá việc học văn và thơ trung đại là rất quan trọng hoặc quan trọng, trong khi 7,2% cho rằng không quan trọng. Điều này cho thấy vẫn còn một bộ phận học sinh chưa nhận thức đúng về giá trị của môn học.

  2. Mục tiêu học tập thơ trung đại: 58% học sinh học để đạt điểm số, 28% đồng ý mục tiêu rèn luyện thái độ tự giác, tích cực, nhưng có tới 56,7% học sinh phân vân về mục tiêu này. Tỷ lệ học sinh không đồng ý với mục tiêu yêu thích môn văn chiếm 36,7%, phản ánh tư tưởng học đối phó còn phổ biến.

  3. Mức độ thực hiện các hoạt động tìm hiểu thơ trung đại: 60% học sinh thường xuyên đọc các tác phẩm trong chương trình, nhưng chỉ 26,7% thường xuyên tìm hiểu các tác phẩm cùng tác giả, 21,3% tìm hiểu tác phẩm ngoài chương trình. Hoạt động tham gia hội thảo, câu lạc bộ văn học có tỷ lệ học sinh thường xuyên tham gia thấp (24%-38%), trong khi tham quan dã ngoại có tỷ lệ tham gia cao (52%).

  4. Khó khăn của giáo viên khi dạy thơ trung đại: 75% giáo viên chưa hiểu sâu sắc cái hay, cái đẹp của tác phẩm; 50% gặp khó khăn trong việc tạo hứng thú cho học sinh; 45% chưa có phương pháp dạy học phù hợp.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy việc tích cực hóa hoạt động học sinh trong dạy học thơ trung đại còn nhiều hạn chế. Nguyên nhân chủ yếu là do học sinh chưa xác định được động cơ học tập đúng đắn, dẫn đến thái độ học tập thụ động, học để lấy điểm thay vì say mê khám phá. Bên cạnh đó, đặc thù ngôn ngữ và thi pháp phức tạp của thơ trung đại làm tăng độ khó trong tiếp cận, đòi hỏi giáo viên phải có phương pháp giảng dạy linh hoạt, sáng tạo.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả phù hợp với nhận định rằng việc dạy học thơ trung đại cần đổi mới theo hướng lấy học sinh làm trung tâm, phát huy tính tích cực và sáng tạo. Việc tổ chức các hoạt động ngoại khóa, thảo luận nhóm, sử dụng sơ đồ tư duy và các phương tiện hỗ trợ hiện đại được đánh giá là hiệu quả trong việc nâng cao hứng thú và khả năng cảm thụ của học sinh.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ học sinh tham gia các hoạt động học tập khác nhau, bảng so sánh mức độ tích cực trước và sau thực nghiệm, giúp minh họa rõ nét hiệu quả của các biện pháp tích cực hóa.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường hướng dẫn chuẩn bị bài ở nhà: Giáo viên cần giao nhiệm vụ cụ thể, rõ ràng cho học sinh trong việc đọc, tìm hiểu từ ngữ khó, bối cảnh tác phẩm và tác giả. Việc kiểm tra chuẩn bị bài phải được thực hiện nghiêm túc để hình thành thói quen học tập chủ động. Thời gian thực hiện: ngay từ đầu năm học; Chủ thể: giáo viên bộ môn.

  2. Đổi mới phương pháp dạy học trên lớp: Áp dụng các hình thức đa dạng như trò chơi, nghe nhạc, xem tranh, thảo luận nhóm, trình chiếu sơ đồ tư duy để kích thích hứng thú và phát huy sáng tạo của học sinh. Thời gian: trong từng tiết học; Chủ thể: giáo viên.

  3. Tổ chức các hoạt động ngoại khóa, tham quan dã ngoại: Khuyến khích học sinh tham gia các buổi chuyên đề, câu lạc bộ văn học, tham quan di tích lịch sử để tăng cường trải nghiệm thực tế, giúp các em hiểu sâu sắc hơn về thơ trung đại. Thời gian: theo kế hoạch năm học; Chủ thể: nhà trường phối hợp giáo viên.

  4. Bồi dưỡng nâng cao năng lực giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn về phương pháp dạy học tích cực, kỹ năng phân tích thơ trung đại, sử dụng công nghệ thông tin trong giảng dạy để giáo viên tự tin và sáng tạo hơn trong việc truyền đạt. Thời gian: định kỳ hàng năm; Chủ thể: Sở Giáo dục và Đào tạo, nhà trường.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn trung học cơ sở: Nghiên cứu cung cấp các biện pháp thiết thực để đổi mới phương pháp dạy học thơ trung đại, giúp giáo viên nâng cao hiệu quả giảng dạy và phát huy tính tích cực của học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Thông tin về thực trạng và giải pháp đổi mới dạy học giúp hoạch định chính sách, tổ chức bồi dưỡng giáo viên và xây dựng chương trình phù hợp.

  3. Sinh viên sư phạm Ngữ văn: Tài liệu tham khảo quý giá cho việc nghiên cứu phương pháp dạy học tích cực, đặc biệt trong lĩnh vực văn học trung đại.

  4. Các nhà nghiên cứu giáo dục và văn học: Cung cấp dữ liệu thực nghiệm và phân tích sâu sắc về mối quan hệ giữa phương pháp dạy học và sự phát triển năng lực học sinh trong lĩnh vực thơ trung đại.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần tích cực hóa hoạt động học sinh khi dạy thơ trung đại?
    Tích cực hóa giúp học sinh chủ động khám phá, cảm thụ tác phẩm sâu sắc hơn, từ đó nâng cao hiệu quả học tập và phát triển năng lực tư duy sáng tạo. Ví dụ, học sinh tham gia thảo luận nhóm sẽ hiểu bài tốt hơn so với chỉ nghe giảng thụ động.

  2. Khó khăn lớn nhất khi dạy thơ trung đại là gì?
    Khó khăn chủ yếu là ngôn ngữ cổ, thi pháp phức tạp và khoảng cách lịch sử xa, khiến học sinh khó tiếp cận. Giáo viên cần hướng dẫn kỹ lưỡng về từ ngữ, bối cảnh và sử dụng phương pháp phù hợp để hỗ trợ học sinh.

  3. Làm thế nào để học sinh hứng thú với thơ trung đại?
    Sử dụng các hoạt động đa dạng như trò chơi, nghe nhạc, xem tranh, tham quan thực tế giúp học sinh cảm nhận sinh động, tạo hứng thú và tăng tính tích cực trong học tập.

  4. Phương pháp nào hiệu quả nhất để kiểm tra sự chuẩn bị bài của học sinh?
    Kiểm tra qua các câu hỏi mở, thuyết trình nhóm hoặc bài tập sáng tạo giúp đánh giá chính xác mức độ hiểu bài và khuyến khích học sinh chuẩn bị kỹ càng.

  5. Vai trò của giáo viên trong việc tích cực hóa hoạt động học sinh là gì?
    Giáo viên là người định hướng, tạo động lực, tổ chức các hoạt động học tập tích cực, đồng thời bồi dưỡng kiến thức và kỹ năng để hỗ trợ học sinh phát huy tối đa năng lực.

Kết luận

  • Văn học trung đại Việt Nam có vị trí quan trọng trong chương trình Ngữ văn lớp 7, nhưng việc dạy học thơ trung đại còn nhiều khó khăn do đặc thù ngôn ngữ và thi pháp.
  • Tích cực hóa hoạt động học sinh là giải pháp hiệu quả giúp nâng cao hứng thú, phát huy năng lực sáng tạo và chủ động trong học tập.
  • Nghiên cứu đã đề xuất các biện pháp cụ thể như tăng cường chuẩn bị bài ở nhà, đổi mới phương pháp dạy học, tổ chức hoạt động ngoại khóa và bồi dưỡng giáo viên.
  • Thực nghiệm sư phạm tại trường Trung học cơ sở Ngọc Hồi cho thấy sự cải thiện rõ rệt về thái độ và kết quả học tập của học sinh.
  • Đề nghị các nhà trường, giáo viên và nhà quản lý giáo dục áp dụng các giải pháp này để nâng cao chất lượng dạy học thơ trung đại, góp phần phát triển toàn diện phẩm chất và năng lực học sinh.

Hành động tiếp theo: Các giáo viên Ngữ văn nên áp dụng ngay các biện pháp tích cực hóa trong giảng dạy, đồng thời tham gia các khóa bồi dưỡng nâng cao năng lực. Nhà trường cần tạo điều kiện tổ chức các hoạt động ngoại khóa và hỗ trợ giáo viên đổi mới phương pháp.