Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục phổ thông, việc phát triển năng lực văn học cho học sinh lớp 12 thông qua dạy học truyện ngắn Việt Nam giai đoạn 1945-1975 trở thành một yêu cầu cấp thiết. Theo khảo sát, truyện ngắn giai đoạn này chiếm khoảng 12,5% tổng số văn bản trong chương trình Ngữ văn lớp 12, với 4 tác phẩm tiêu biểu như Vợ chồng A Phủ, Vợ nhặt, Rừng xà nu và Những đứa con trong gia đình. Tuy nhiên, thực trạng dạy học hiện nay chủ yếu theo hướng giảng văn truyền thống, giáo viên tập trung thuyết trình, ít tổ chức hoạt động đọc chủ động cho học sinh, đồng thời hệ thống bài tập chưa phát huy hiệu quả trong việc phát triển năng lực văn học.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm xây dựng hệ thống bài tập phát triển năng lực văn học cho học sinh lớp 12 qua dạy học truyện ngắn Việt Nam giai đoạn 1945-1975, góp phần đổi mới phương pháp dạy học đọc hiểu văn bản văn học, đáp ứng yêu cầu chương trình giáo dục phổ thông mới. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào phát triển năng lực tiếp nhận văn học, không đi sâu vào tạo lập văn bản, phù hợp với bối cảnh dạy học hiện hành tại các trường THPT trên địa bàn Hà Nội và một số tỉnh lân cận trong giai đoạn 2018-2019.

Ý nghĩa nghiên cứu được thể hiện qua việc cung cấp một hệ thống bài tập khoa học, đa dạng, có tính hệ thống và phù hợp với đặc điểm thể loại truyện ngắn giai đoạn 1945-1975, giúp học sinh phát triển kỹ năng đọc hiểu, phân tích, đánh giá và vận dụng kiến thức văn học vào thực tiễn học tập và cuộc sống. Qua đó, nâng cao chất lượng dạy học môn Ngữ văn, góp phần phát triển toàn diện năng lực ngôn ngữ và năng lực văn học cho học sinh phổ thông.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên lý thuyết về năng lực văn học, được định nghĩa là khả năng nhận biết, phân tích, tái hiện và sáng tạo các yếu tố thẩm mỹ thông qua hoạt động tiếp nhận và tạo lập văn bản văn học. Năng lực này bao gồm hai thành tố chính: tiếp nhận và tạo lập văn bản, trong đó trọng tâm nghiên cứu là phát triển năng lực tiếp nhận cho học sinh lớp 12.

Phương pháp dạy học đọc hiểu theo định hướng phát triển năng lực được vận dụng, nhấn mạnh việc tổ chức các hoạt động học tập tích cực, giúp học sinh chủ động khám phá, phân tích và đánh giá văn bản thay vì tiếp thu thụ động. Lý thuyết về bài tập phát triển năng lực cũng được áp dụng, trong đó bài tập không chỉ là công cụ đánh giá mà còn là phương tiện tổ chức hoạt động học, được thiết kế theo các mức độ nhận thức từ nhận biết, phân tích đến vận dụng và sáng tạo.

Các khái niệm chính bao gồm: năng lực văn học, phương pháp dạy học đọc hiểu, bài tập phát triển năng lực, đặc điểm thể loại truyện ngắn, và các yếu tố thẩm mỹ của truyện ngắn như không gian, thời gian, cốt truyện, nhân vật, tình huống truyện, chi tiết nghệ thuật, phong cách tác giả.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính gồm: sách giáo khoa Ngữ văn lớp 12, giáo án của giáo viên, kết quả khảo sát thực trạng dạy học và sử dụng bài tập tại các trường THPT, cùng các tài liệu nghiên cứu chuyên sâu về truyện ngắn Việt Nam giai đoạn 1945-1975 và phương pháp dạy học Ngữ văn.

Phương pháp phân tích định tính và định lượng được sử dụng để đánh giá thực trạng hệ thống bài tập trong SGK và giáo án, đồng thời phân tích các yếu tố thẩm mỹ của truyện ngắn để xây dựng hệ thống bài tập phù hợp. Phương pháp thực nghiệm sư phạm được tiến hành qua việc tổ chức giảng dạy thử nghiệm tại lớp thực nghiệm và so sánh với lớp đối chứng, sử dụng phiếu điều tra, bảng hỏi, phỏng vấn giáo viên và học sinh để thu thập dữ liệu.

Cỡ mẫu thực nghiệm gồm hai lớp 12 tại một số trường THPT, trong đó lớp thực nghiệm được dạy theo hệ thống bài tập mới, lớp đối chứng theo phương pháp truyền thống. Phân tích số liệu sử dụng phần mềm thống kê để đánh giá hiệu quả phát triển năng lực văn học của học sinh qua các bài kiểm tra trước và sau thực nghiệm. Timeline nghiên cứu kéo dài khoảng 6 tháng, từ khảo sát thực trạng, xây dựng hệ thống bài tập đến thực nghiệm và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng hệ thống bài tập trong SGK và giáo án hiện nay còn hạn chế: Số lượng bài tập cho truyện ngắn giai đoạn 1945-1975 chiếm tỷ lệ thấp, trung bình mỗi bài chỉ có 3-6 câu hỏi. Các bài tập chủ yếu tập trung ở mức độ thông hiểu (chiếm trên 60%), ít bài tập nhận biết và rất ít bài tập vận dụng cao. Bài tập chủ yếu là dạng tự luận đóng, thiếu đa dạng về hình thức và tính mở, không có bài tập trắc nghiệm khách quan.

  2. Phân bố bài tập theo giai đoạn đọc chưa hợp lý: Hầu hết bài tập tập trung vào giai đoạn "trong khi đọc" (chiếm khoảng 80%), rất ít bài tập "trước khi đọc" và "sau khi đọc", dẫn đến việc học sinh thiếu cơ hội chuẩn bị kiến thức nền và vận dụng kiến thức vào tình huống mới.

  3. Các yếu tố thẩm mỹ của truyện ngắn chưa được khai thác đầy đủ: Bài tập chủ yếu tập trung vào nhân vật, nội dung tư tưởng và nghệ thuật kể chuyện, trong khi các yếu tố như điểm nhìn, không gian, thời gian, chi tiết nghệ thuật và phong cách tác giả ít được đề cập hoặc hoàn toàn thiếu.

  4. Hiệu quả thực nghiệm sư phạm: Qua so sánh kết quả học tập giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng, lớp thực nghiệm có sự tiến bộ rõ rệt về năng lực phân tích, đánh giá văn bản với mức tăng trung bình khoảng 15-20% điểm số. Học sinh lớp thực nghiệm thể hiện sự chủ động, sáng tạo hơn trong việc tiếp nhận và phản hồi văn bản, đồng thời có thái độ tích cực hơn đối với môn học.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của thực trạng bài tập hiện nay xuất phát từ việc giáo viên chủ yếu dựa vào SGK và giáo án truyền thống, chưa có hệ thống bài tập khoa học, đa dạng và phù hợp với đặc điểm thể loại truyện ngắn giai đoạn 1945-1975. Việc thiếu bài tập trước và sau khi đọc làm hạn chế khả năng huy động kiến thức nền và vận dụng kiến thức của học sinh. Thiếu các bài tập mở và vận dụng cao cũng khiến học sinh khó phát triển tư duy phản biện và sáng tạo.

So sánh với các nghiên cứu trước đây cho thấy, việc xây dựng hệ thống bài tập theo định hướng phát triển năng lực là xu hướng tất yếu để nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn. Kết quả thực nghiệm khẳng định tính khả thi và hiệu quả của hệ thống bài tập được đề xuất, phù hợp với yêu cầu đổi mới chương trình giáo dục phổ thông.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố tỷ lệ bài tập theo mức độ nhận thức và giai đoạn đọc, bảng so sánh điểm số trước và sau thực nghiệm giữa các lớp, giúp minh họa rõ nét sự khác biệt và hiệu quả của hệ thống bài tập mới.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng hệ thống bài tập đa dạng, khoa học: Thiết kế bài tập theo các mức độ nhận thức từ nhận biết, thông hiểu đến vận dụng và sáng tạo, đảm bảo sự phân bổ hợp lý giữa các giai đoạn trước, trong và sau khi đọc. Mục tiêu nâng tỷ lệ bài tập vận dụng và mở lên ít nhất 40% trong vòng 1 năm, do Bộ Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm thực hiện.

  2. Tăng cường khai thác các yếu tố thẩm mỹ của truyện ngắn: Bài tập cần tập trung phát triển năng lực phân tích các yếu tố như điểm nhìn, không gian, thời gian, chi tiết nghệ thuật và phong cách tác giả, giúp học sinh có cái nhìn toàn diện về tác phẩm. Thời gian triển khai trong 6 tháng, do giáo viên chủ nhiệm và tổ Ngữ văn phối hợp thực hiện.

  3. Đa dạng hóa hình thức bài tập: Kết hợp bài tập tự luận, trắc nghiệm khách quan, bài tập nhóm và cá nhân, bài tập mở để kích thích sự sáng tạo và tư duy phản biện của học sinh. Mục tiêu áp dụng trong các tiết học từ năm học tiếp theo, do giáo viên và ban giám hiệu nhà trường phối hợp triển khai.

  4. Tổ chức tập huấn nâng cao năng lực cho giáo viên: Đào tạo giáo viên về phương pháp xây dựng và sử dụng hệ thống bài tập phát triển năng lực văn học, đồng thời hướng dẫn áp dụng phương pháp dạy học tích cực. Thời gian tập huấn định kỳ hàng năm, do Sở Giáo dục và Đào tạo chủ trì.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn THPT: Nhận được hướng dẫn cụ thể về xây dựng và sử dụng hệ thống bài tập phát triển năng lực văn học, giúp đổi mới phương pháp dạy học, nâng cao hiệu quả giảng dạy.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Có cơ sở khoa học để xây dựng chính sách, chương trình đào tạo và tập huấn giáo viên, đồng thời đánh giá hiệu quả đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn.

  3. Sinh viên sư phạm Ngữ văn: Tham khảo tài liệu nghiên cứu chuyên sâu về phương pháp dạy học đọc hiểu văn bản văn học và xây dựng bài tập phát triển năng lực, phục vụ cho học tập và nghiên cứu.

  4. Các nhà nghiên cứu giáo dục và văn học: Có dữ liệu thực nghiệm và phân tích lý thuyết về dạy học truyện ngắn Việt Nam giai đoạn 1945-1975, góp phần phát triển nghiên cứu trong lĩnh vực phương pháp dạy học Ngữ văn.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần xây dựng hệ thống bài tập phát triển năng lực văn học?
    Bài tập không chỉ giúp đánh giá kết quả học tập mà còn là công cụ tổ chức hoạt động học, giúp học sinh phát triển kỹ năng đọc hiểu, phân tích và vận dụng kiến thức văn học một cách chủ động và sáng tạo.

  2. Hệ thống bài tập mới có gì khác so với bài tập trong SGK hiện hành?
    Hệ thống bài tập mới đa dạng hơn về hình thức, phân bổ hợp lý theo các mức độ nhận thức và giai đoạn đọc, chú trọng phát triển năng lực vận dụng và sáng tạo, đồng thời khai thác đầy đủ các yếu tố thẩm mỹ của truyện ngắn.

  3. Làm thế nào để giáo viên áp dụng hệ thống bài tập này hiệu quả?
    Giáo viên cần được tập huấn về phương pháp dạy học tích cực, cách thiết kế và sử dụng bài tập phù hợp với đặc điểm học sinh, đồng thời kết hợp các hoạt động nhóm, thảo luận và phản hồi để tăng tính tương tác.

  4. Hệ thống bài tập có phù hợp với chương trình giáo dục phổ thông mới không?
    Hệ thống bài tập được xây dựng dựa trên định hướng phát triển năng lực học sinh, phù hợp với mục tiêu và yêu cầu của chương trình giáo dục phổ thông mới, giúp học sinh phát triển toàn diện năng lực ngôn ngữ và văn học.

  5. Kết quả thực nghiệm cho thấy hiệu quả như thế nào?
    Kết quả thực nghiệm cho thấy học sinh được dạy theo hệ thống bài tập mới có sự tiến bộ rõ rệt về kỹ năng đọc hiểu, phân tích và đánh giá văn bản, đồng thời có thái độ tích cực và chủ động hơn trong học tập môn Ngữ văn.

Kết luận

  • Luận văn đã hệ thống hóa cơ sở lý luận và thực tiễn về năng lực văn học, phương pháp dạy học đọc hiểu và bài tập phát triển năng lực trong dạy học truyện ngắn Việt Nam giai đoạn 1945-1975.
  • Đã khảo sát thực trạng dạy học và sử dụng bài tập tại các trường THPT, chỉ ra những hạn chế về số lượng, chất lượng và tính hệ thống của bài tập hiện hành.
  • Đề xuất hệ thống bài tập phát triển năng lực văn học đa dạng, khoa học, phù hợp với đặc điểm thể loại và yêu cầu chương trình mới.
  • Thực nghiệm sư phạm chứng minh tính khả thi và hiệu quả của hệ thống bài tập trong việc nâng cao năng lực đọc hiểu và cảm thụ văn học của học sinh lớp 12.
  • Khuyến nghị triển khai hệ thống bài tập rộng rãi, kết hợp tập huấn giáo viên và đổi mới phương pháp dạy học nhằm nâng cao chất lượng giáo dục Ngữ văn phổ thông.

Next steps: Triển khai áp dụng hệ thống bài tập tại các trường THPT, tổ chức tập huấn giáo viên, tiếp tục nghiên cứu mở rộng sang các thể loại văn học khác và các khối lớp khác.

Call to action: Các nhà giáo dục, quản lý và nghiên cứu hãy cùng phối hợp để đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn, phát triển năng lực văn học cho học sinh, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện.