Xây Dựng Câu Hỏi, Bài Tập Phát Triển Năng Lực Tư Duy Sáng Tạo Cho Học Sinh Trung Học Phổ Thông Trong Dạy Học Văn Bản Thơ Mới

• Tác giả: Trần Thị Thúy Nga
• Người hướng dẫn: PGS. Hoàng Thị Mai
• Trường học: Trường Đại Học Hồng Đức
• Chuyên ngành: Lí luận và PPDH
• Đề tài: Phát Triển Năng Lực Tư Duy Sáng Tạo Cho Học Sinh THPT Qua Dạy Học Văn Bản Thơ Mới
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2022
• Địa điểm: Thanh Hóa

• LỜI CAM ĐOAN
• 1. MỞ ĐẦU
• 1.1. Lí do chọn đề tài
• 1.2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu
• 1.3. Mục tiêu nghiên cứu
• 1.4. Nhiệm vụ nghiên cứu
• 1.5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
• 1.6. Phương pháp nghiên cứu
• 1.7. Đóng góp của đề tài
• 1.8. Cấu trúc của luận văn
• 2. CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA VIỆC XÂY DỰNG CÂU HỎI, BÀI TẬP PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TƯ DUY SÁNG TẠO CHO HỌC SINH THPT TRONG DẠY HỌC VĂN BẢN THƠ MỚI
• 2.1. Khái quát chung về câu hỏi, bài tập
• 2.2. Khái niệm câu hỏi, bài tập
• 2.3. Phân loại câu hỏi, bài tập
• 2.4. Vai trò của câu hỏi, bài tập trong dạy học Ngữ văn
• 2.5. Khái quát chung về năng lực tư duy sáng tạo
• 2.6. Khái niệm năng lực tư duy sáng tạo
• 2.7. Đặc trưng, cấu trúc của năng lực tư duy sáng tạo
• 2.8. Tầm quan trọng của việc phát triển năng lực tư duy sáng tạo cho học sinh trong dạy học Ngữ văn
• 2.9. Đặc điểm của câu hỏi, bài tập phát triển năng lực TDST cho HS
• 2.9.1. CH, BT phải chứa đựng cái đã biết và cái chưa biết
• 2.9.2. CH, BT phải khuyến khích HS tạo ra cái mới, có ý nghĩa
• 2.9.3. CH, BT phải dẫn dắt, thúc đẩy, tạo nguồn lực cho tư duy
• 2.10. Thơ mới và khả năng của Thơ mới trong việc phát triển năng lực tư duy sáng tạo cho học sinh THPT
• 2.10.1. Khái niệm Thơ mới
• 2.10.2. Đặc điểm cơ bản của Thơ mới
• 2.10.3. Vị trí của phần Thơ mới trong Chương trình Ngữ văn THPT
• 2.10.4. Khả năng của Thơ mới trong việc phát triển năng lực tư duy sáng tạo cho học sinh THPT
• 2.11. Đặc điểm chung của học sinh THPT – cơ sở để xây dựng câu hỏi, bài tập phát triển năng lực tư duy sáng tạo
• 2.12. Thực trạng dạy học Thơ mới và việc xây dựng câu hỏi, bài tập phát triển năng lực sáng tạo cho học sinh THPT trong dạy học văn bản Thơ mới
• 2.12.1. Thực trạng dạy học Thơ mới
• 2.12.2. Thực trạng xây dựng câu hỏi, bài tập phát triển năng lực sáng tạo cho học sinh THPT trong dạy học văn bản Thơ mới
• 2.13. Tiểu kết chương 1
• 3. NGUYÊN TẮC, CÁCH THỨC XÂY DỰNG VÀ SỬ DỤNG CÁC DẠNG CÂU HỎI, BÀI TẬP PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TƯ DUY SÁNG TẠO CHO HỌC SINH THPT TRONG DẠY HỌC VĂN BẢN THƠ MỚI
• 3.1. Một số nguyên tắc xây dựng câu hỏi, bài tập phát triển năng lực tư duy sáng tạo trong dạy học văn bản Thơ mới
• 3.2. CH, BT phải có tính mới, yêu cầu HS phải sử dụng cách tiếp cận mới để giải quyết vấn đề
• 3.3. CH, BT phải khuyến khích HS đưa ra nhiều giải pháp, nhiều ý tưởng, nhiều câu trả lời cho cùng một vấn đề
• 3.4. CH, BT phải khuyến khích HS được thể hiện quan điểm riêng, ý tưởng mới, độc đáo
• 3.5. Các dạng câu hỏi, bài tập phát triển năng lực tư duy sáng tạo cho HS THPT trong dạy học văn bản Thơ mới
• 3.5.1. Dạng CH, BT khuyến khích HS chia sẻ những hồi ức, trải nghiệm, kinh nghiệm cá nhân có liên quan đến văn bản và nhà thơ
• 3.5.2. Dạng CH, BT khuyến khích HS “lấp” những “khoảng trống” trong văn bản Thơ mới
• 3.5.3. Dạng CH, BT khuyến khích HS tìm và kết nối những “điểm chưa xác định” trong văn bản thơ để tạo nghĩa cho văn bản
• 3.5.4. Dạng CH, BT khuyến khích HS đưa ra những cách cắt nghĩa mới, cách tiếp cận mới về hình tượng, văn bản thơ
• 3.5.5. Dạng CH, BT yêu cầu sửa lại, viết lại, sáng tạo lại từ ngữ, câu thơ, hình ảnh thơ, bài thơ
• 3.6. Hệ thống câu hỏi, bài tập phát triển năng lực TDST cho HS khi dạy học đọc hiểu một số văn bản Thơ mới
• 3.7. Tiểu kết chương 2
• 4. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM
• 4.1. Khái quát về thực nghiệm
• 4.2. Mục đích thực nghiệm
• 4.3. Nội dung thực nghiệm
• 4.4. Đối tượng, địa bàn, thời gian thực nghiệm, đối chứng
• 4.5. Quy trình thực nghiệm
• 4.6. Phương pháp xử lý kết quả thực nghiệm
• 4.7. Biện pháp kiểm chứng
• 4.8. Đánh giá kết quả thực nghiệm
• 4.9. Thiết kế giáo án thực nghiệm
• 4.10. Tổ chức thực nghiệm
• 4.11. Đánh giá sau thực nghiệm
• 4.12. Khảo sát phiếu đánh giá của GV
• 4.13. Đánh giá sản phẩm của HS
• 4.14. Kết luận sau thực nghiệm
• 4.15. Tiểu kết chương 3
• TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Tổng Quan Về Phát Triển Tư Duy Sáng Tạo Cho Học Sinh THPT

Đổi mới giáo dục hiện nay đặt ra yêu cầu cấp thiết về việc phát triển năng lực tư duy toàn diện cho học sinh, đặc biệt là tư duy sáng tạo. Nghị quyết 88/2014/QH13 nhấn mạnh sự chuyển đổi từ giáo dục truyền thụ kiến thức sang phát triển phẩm chất và năng lực, hài hòa đức, trí, thể, mỹ. Môn Ngữ văn đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành và phát triển những phẩm chất tốt đẹp, cũng như các năng lực cốt lõi, nhất là năng lực tư duy sáng tạo để sống và làm việc hiệu quả. Tư duy sáng tạo là khả năng đưa ra cách tiếp cận mới, giải quyết vấn đề có tính mới, có ý nghĩa và giá trị. Sáng tạo không chỉ tạo ra sản phẩm vật chất và tinh thần mà còn là tiền đề cho sự phát triển bền vững. Ngữ văn, với tính hình tượng và đa nghĩa, có vai trò lớn trong việc phát triển tư duy sáng tạo. Việc giải quyết các câu hỏi, bài tập, tình huống có vấn đề đòi hỏi học sinh phải tư duy chủ động, linh hoạt, sáng tạo. Giáo viên cần xây dựng môi trường giáo dục khuyến khích học sinh sử dụng tối đa năng lực tư duy.

1.1. Vai Trò Của Tư Duy Sáng Tạo Trong Giáo Dục Hiện Đại

Trong bối cảnh giáo dục hiện đại, tư duy sáng tạo không chỉ là một kỹ năng mà còn là một yếu tố then chốt để học sinh thích ứng và thành công trong một thế giới không ngừng thay đổi. Việc khuyến khích tư duy sáng tạo giúp học sinh phát triển khả năng giải quyết vấn đề, đưa ra ý tưởng mới và nhìn nhận các vấn đề từ nhiều góc độ khác nhau. Điều này đặc biệt quan trọng trong bối cảnh toàn cầu hóa và sự phát triển nhanh chóng của công nghệ, nơi mà những giải pháp sáng tạo và đổi mới là yếu tố quyết định sự cạnh tranh và phát triển bền vững. Giáo dục cần tạo ra môi trường học tập khuyến khích sự tò mò, khám phá và thử nghiệm, giúp học sinh tự tin thể hiện ý tưởng và phát triển năng lực tư duy một cách toàn diện.

1.2. Mối Quan Hệ Giữa Ngữ Văn Và Phát Triển Tư Duy Sáng Tạo

Môn Ngữ văn, với đặc thù là môn học mang tính công cụ và tính thẩm mỹ - nhân văn, có vai trò quan trọng trong việc phát triển tư duy sáng tạo cho học sinh. Thông qua việc tiếp xúc với các tác phẩm văn học, học sinh được khám phá những thế giới quan đa dạng, những góc nhìn mới lạ về cuộc sống và con người. Tính hình tượng, tính hàm súc và đa nghĩa của tác phẩm văn chương tạo điều kiện cho học sinh tự do suy nghĩ, diễn giải và đưa ra những cách hiểu riêng, độc đáo. Việc phân tích, đánh giá và sáng tạo lại các tác phẩm văn học giúp học sinh rèn luyện khả năng tư duy phản biện, tư duy logic và tư duy sáng tạo, từ đó phát triển năng lực tư duy một cách toàn diện.

II. Thách Thức Trong Phát Triển Tư Duy Sáng Tạo Cho Học Sinh THPT

Mặc dù tầm quan trọng của tư duy sáng tạo đã được công nhận, việc phát triển năng lực tư duy này cho học sinh THPT vẫn đối mặt với nhiều thách thức. Phương pháp dạy học truyền thống thường tập trung vào việc truyền thụ kiến thức một chiều, ít khuyến khích sự chủ động, sáng tạo của học sinh. Hệ thống đánh giá hiện tại cũng chưa thực sự chú trọng đến việc đánh giá năng lực tư duy sáng tạo, mà chủ yếu tập trung vào việc kiểm tra kiến thức. Bên cạnh đó, áp lực về điểm số và kỳ thi cũng khiến học sinh và giáo viên ít có thời gian và động lực để tham gia vào các hoạt động sáng tạo. Giáo viên chưa khai thác hết tiềm năng của thơ mới trong việc tích hợp nâng cao năng lực tư duy sáng tạo cho học sinh.

2.1. Hạn Chế Của Phương Pháp Dạy Học Truyền Thống

Phương pháp dạy học truyền thống, với đặc trưng là giảng dạy một chiều và tập trung vào việc truyền thụ kiến thức, thường không tạo ra môi trường thuận lợi cho sự phát triển tư duy sáng tạo của học sinh. Việc học thuộc lòng và tái hiện kiến thức ít khuyến khích học sinh suy nghĩ độc lập, đặt câu hỏi và tìm kiếm những giải pháp mới. Giáo viên thường đóng vai trò là người truyền đạt kiến thức, trong khi học sinh đóng vai trò là người tiếp nhận thụ động. Điều này hạn chế khả năng tư duy phản biện, tư duy phân tích và tư duy sáng tạo của học sinh, khiến các em trở nên rụt rè, thiếu tự tin và ngại thể hiện ý tưởng của mình.

2.2. Áp Lực Thi Cử Và Đánh Giá Năng Lực Tư Duy Sáng Tạo

Áp lực về điểm số và kỳ thi là một trong những rào cản lớn nhất đối với việc phát triển tư duy sáng tạo cho học sinh. Hệ thống đánh giá hiện tại thường tập trung vào việc kiểm tra kiến thức và kỹ năng cơ bản, ít chú trọng đến việc đánh giá năng lực tư duy sáng tạo, khả năng giải quyết vấn đề và đưa ra ý tưởng mới. Điều này khiến giáo viên và học sinh tập trung vào việc ôn luyện kiến thức để đạt điểm cao trong các kỳ thi, thay vì dành thời gian cho các hoạt động sáng tạo và khám phá. Áp lực này cũng khiến học sinh cảm thấy căng thẳng, mệt mỏi và mất hứng thú học tập, ảnh hưởng tiêu cực đến sự phát triển năng lực tư duy của các em.

III. Phương Pháp Dạy Học Thơ Mới Kích Thích Tư Duy Sáng Tạo

Để phát triển năng lực tư duy sáng tạo cho học sinh THPT thông qua dạy học văn bản thơ mới, cần áp dụng các phương pháp dạy học tích cực, khuyến khích sự tham gia chủ động của học sinh. Giáo viên cần tạo ra môi trường học tập cởi mở, thân thiện, nơi học sinh được tự do thể hiện ý tưởng, đặt câu hỏi và tranh luận. Sử dụng các kỹ thuật dạy học như động não, sơ đồ tư duy, đóng vai, dự án... để kích thích tư duy sáng tạo của học sinh. Khuyến khích học sinh liên hệ thơ mới với trải nghiệm cá nhân, với cuộc sống xung quanh để tạo ra những cách hiểu mới, độc đáo. Cần xây dựng hệ thống câu hỏi, bài tập có khả năng phát triển năng lực tư duy sáng tạo cho học sinh trong dạy học thơ mới.

3.1. Xây Dựng Môi Trường Học Tập Sáng Tạo Và Cởi Mở

Môi trường học tập đóng vai trò quan trọng trong việc kích thích và nuôi dưỡng tư duy sáng tạo của học sinh. Một môi trường học tập cởi mở, thân thiện và khuyến khích sự tham gia chủ động của học sinh sẽ tạo điều kiện cho các em tự do thể hiện ý tưởng, đặt câu hỏi và tranh luận. Giáo viên cần tạo ra một không gian an toàn, nơi học sinh không sợ sai và được khuyến khích thử nghiệm những ý tưởng mới. Việc tạo ra một cộng đồng học tập, nơi học sinh học hỏi lẫn nhau và chia sẻ kinh nghiệm, cũng là một yếu tố quan trọng để phát triển năng lực tư duy một cách toàn diện.

3.2. Ứng Dụng Kỹ Thuật Dạy Học Tích Cực Trong Dạy Thơ Mới

Các kỹ thuật dạy học tích cực như động não, sơ đồ tư duy, đóng vai, dự án... là những công cụ hiệu quả để kích thích tư duy sáng tạo của học sinh trong dạy học thơ mới. Kỹ thuật động não giúp học sinh đưa ra nhiều ý tưởng khác nhau về một vấn đề, từ đó khám phá những góc nhìn mới lạ và độc đáo. Sơ đồ tư duy giúp học sinh tổ chức và hệ thống hóa thông tin, tạo ra những mối liên hệ giữa các ý tưởng khác nhau. Đóng vai và dự án giúp học sinh vận dụng kiến thức vào thực tế, giải quyết các vấn đề phức tạp và phát triển kỹ năng làm việc nhóm.

IV. Thiết Kế Câu Hỏi Bài Tập Phát Triển Tư Duy Sáng Tạo Thơ Mới

Hệ thống câu hỏi, bài tập đóng vai trò then chốt trong việc phát triển năng lực tư duy sáng tạo cho học sinh THPT khi dạy học văn bản thơ mới. Câu hỏi, bài tập cần khuyến khích học sinh chia sẻ trải nghiệm cá nhân liên quan đến văn bản và nhà thơ. Tạo cơ hội cho học sinh "lấp" những "khoảng trống" trong văn bản thơ mới, tìm và kết nối những "điểm chưa xác định" để tạo nghĩa cho văn bản. Khuyến khích học sinh đưa ra những cách cắt nghĩa mới, cách tiếp cận mới về hình tượng, văn bản thơ. Yêu cầu học sinh sửa lại, viết lại, sáng tạo lại từ ngữ, câu thơ, hình ảnh thơ, bài thơ.

4.1. Câu Hỏi Khuyến Khích Chia Sẻ Trải Nghiệm Cá Nhân

Dạng câu hỏi khuyến khích học sinh chia sẻ những hồi ức, trải nghiệm, kinh nghiệm cá nhân có liên quan đến văn bản và nhà thơ giúp học sinh kết nối tác phẩm với cuộc sống thực tế, tạo ra những cách hiểu sâu sắc và ý nghĩa hơn. Ví dụ, sau khi học bài "Đây thôn Vĩ Dạ" của Hàn Mặc Tử, giáo viên có thể hỏi: "Em có kỷ niệm nào về một vùng đất mà em yêu thích không? Em có thể chia sẻ những cảm xúc của mình về vùng đất đó không?". Những câu hỏi này khuyến khích học sinh suy nghĩ về những trải nghiệm cá nhân và liên hệ chúng với tác phẩm, từ đó phát triển năng lực tư duy một cách tự nhiên.

4.2. Bài Tập Sáng Tạo Lại Từ Ngữ Hình Ảnh Thơ

Dạng bài tập yêu cầu sửa lại, viết lại, sáng tạo lại từ ngữ, câu thơ, hình ảnh thơ, bài thơ giúp học sinh rèn luyện khả năng sử dụng ngôn ngữ một cách sáng tạo và linh hoạt. Ví dụ, sau khi học bài "Vội vàng" của Xuân Diệu, giáo viên có thể yêu cầu học sinh viết một đoạn văn ngắn thể hiện cảm xúc của mình về thời gian, sử dụng những hình ảnh và ngôn ngữ tương tự như trong bài thơ. Hoặc, giáo viên có thể yêu cầu học sinh viết một bài thơ mới dựa trên cảm hứng từ bài thơ "Vội vàng", thể hiện những suy nghĩ và cảm xúc của mình về cuộc sống.

V. Ứng Dụng Thực Tiễn Và Đánh Giá Năng Lực Tư Duy Sáng Tạo

Việc ứng dụng các phương pháp và kỹ thuật dạy học sáng tạo cần được thực hiện một cách linh hoạt, phù hợp với đặc điểm của từng lớp học và từng học sinh. Giáo viên cần quan sát, lắng nghe và đánh giá sự tiến bộ của học sinh trong quá trình học tập. Sử dụng các hình thức đánh giá đa dạng như bài tập nhóm, dự án, thuyết trình, tự đánh giá... để đánh giá năng lực tư duy sáng tạo của học sinh một cách toàn diện. Cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa giáo viên, học sinh và phụ huynh để tạo ra môi trường học tập tốt nhất cho sự phát triển năng lực tư duy của học sinh.

5.1. Đánh Giá Quá Trình Và Kết Quả Học Tập Sáng Tạo

Đánh giá năng lực tư duy sáng tạo không chỉ tập trung vào kết quả cuối cùng mà còn chú trọng đến quá trình học tập và sáng tạo của học sinh. Giáo viên cần quan sát, lắng nghe và ghi nhận những ý tưởng, đóng góp và sự tiến bộ của học sinh trong quá trình học tập. Sử dụng các tiêu chí đánh giá rõ ràng và cụ thể để đánh giá năng lực tư duy sáng tạo của học sinh, bao gồm khả năng đưa ra ý tưởng mới, khả năng giải quyết vấn đề, khả năng làm việc nhóm và khả năng trình bày ý tưởng.

5.2. Phối Hợp Giữa Giáo Viên Học Sinh Và Phụ Huynh

Sự phối hợp chặt chẽ giữa giáo viên, học sinh và phụ huynh là yếu tố quan trọng để tạo ra môi trường học tập tốt nhất cho sự phát triển năng lực tư duy của học sinh. Giáo viên cần thông báo cho phụ huynh về các hoạt động học tập và sáng tạo của học sinh, đồng thời khuyến khích phụ huynh tạo điều kiện cho học sinh tham gia vào các hoạt động này. Phụ huynh có thể hỗ trợ học sinh bằng cách cung cấp tài liệu, tạo không gian học tập yên tĩnh và khuyến khích học sinh tự do thể hiện ý tưởng.

VI. Kết Luận Và Hướng Phát Triển Tư Duy Sáng Tạo Trong Tương Lai

Phát triển năng lực tư duy sáng tạo cho học sinh THPT thông qua dạy học văn bản thơ mới là một nhiệm vụ quan trọng và cần thiết trong bối cảnh giáo dục hiện nay. Việc áp dụng các phương pháp và kỹ thuật dạy học sáng tạo, thiết kế hệ thống câu hỏi, bài tập phù hợp và tạo ra môi trường học tập cởi mở, thân thiện sẽ giúp học sinh phát huy tối đa tiềm năng sáng tạo của mình. Trong tương lai, cần tiếp tục nghiên cứu và phát triển các phương pháp dạy học sáng tạo mới, đồng thời tăng cường đào tạo và bồi dưỡng giáo viên về tư duy sáng tạo và kỹ năng dạy học sáng tạo.

6.1. Tầm Quan Trọng Của Việc Bồi Dưỡng Giáo Viên Về Tư Duy Sáng Tạo

Giáo viên đóng vai trò then chốt trong việc phát triển năng lực tư duy sáng tạo cho học sinh. Để thực hiện tốt vai trò này, giáo viên cần được trang bị kiến thức và kỹ năng về tư duy sáng tạo, cũng như các phương pháp dạy học sáng tạo. Các chương trình đào tạo và bồi dưỡng giáo viên cần chú trọng đến việc phát triển tư duy phản biện, tư duy phân tích và tư duy sáng tạo cho giáo viên, đồng thời cung cấp cho họ những công cụ và kỹ thuật để kích thích tư duy sáng tạo của học sinh.

6.2. Nghiên Cứu Và Phát Triển Phương Pháp Dạy Học Sáng Tạo Mới

Việc nghiên cứu và phát triển các phương pháp dạy học sáng tạo mới là một nhiệm vụ quan trọng để nâng cao chất lượng giáo dục và đáp ứng yêu cầu của xã hội hiện đại. Các nghiên cứu cần tập trung vào việc tìm hiểu các yếu tố ảnh hưởng đến tư duy sáng tạo của học sinh, cũng như các phương pháp và kỹ thuật dạy học hiệu quả để kích thích tư duy sáng tạo. Cần có sự hợp tác giữa các nhà nghiên cứu, giáo viên và các nhà quản lý giáo dục để đưa ra những giải pháp thiết thực và hiệu quả cho việc phát triển năng lực tư duy của học sinh.

Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục toàn cầu, phát triển năng lực tư duy sáng tạo (TDST) cho học sinh trung học phổ thông (THPT) trở thành một yêu cầu cấp thiết. Theo Nghị quyết 88/2014/QH13 của Quốc hội, đổi mới chương trình, sách giáo khoa nhằm chuyển nền giáo dục từ truyền thụ kiến thức sang phát triển toàn diện phẩm chất và năng lực của học sinh. Môn Ngữ văn giữ vai trò quan trọng trong việc phát triển năng lực này nhờ tính công cụ và thẩm mỹ, giúp học sinh phát triển trí tuệ cảm xúc và khả năng sáng tạo thông qua các văn bản văn học.

Phong trào Thơ mới (1932-1945) chiếm vị trí trọng yếu trong chương trình Ngữ văn THPT với các tác phẩm như “Vội vàng” (Xuân Diệu), “Tràng giang” (Huy Cận), “Đây thôn Vĩ Dạ” (Hàn Mặc Tử)... Đây là những tác phẩm giàu giá trị thẩm mỹ, nội dung sâu sắc, tạo điều kiện thuận lợi để phát triển năng lực TDST cho học sinh. Tuy nhiên, thực trạng dạy học Thơ mới hiện nay còn nhiều hạn chế, chủ yếu tập trung vào thuyết trình, phân tích kiến thức mà chưa khai thác tối đa tiềm năng phát triển TDST qua hệ thống câu hỏi, bài tập.

Mục tiêu nghiên cứu là đề xuất nguyên tắc, cách thức xây dựng câu hỏi, bài tập phát triển năng lực TDST cho học sinh THPT trong dạy học văn bản Thơ mới, đồng thời thiết kế hệ thống câu hỏi, bài tập phù hợp với đặc điểm học sinh và chương trình giáo dục phổ thông 2018. Phạm vi nghiên cứu tập trung tại các trường THPT trên địa bàn huyện Triệu Sơn và khu vực lân cận, tỉnh Thanh Hóa, trong giai đoạn năm 2022. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục và phát triển năng lực sáng tạo cho thế hệ trẻ.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

• Lý thuyết phân loại nhận thức của Bloom (1956) và phiên bản của Lorin Anderson (1999): Phân chia các cấp độ tư duy gồm Biết, Hiểu, Ứng dụng, Phân tích, Tổng hợp, Đánh giá và Sáng tạo. Đây là cơ sở để xây dựng câu hỏi, bài tập phát triển năng lực TDST, tập trung vào các cấp độ cao như Đánh giá và Sáng tạo.

• Lý thuyết tiếp nhận và tương tác của người đọc: Nhấn mạnh vai trò chủ động của học sinh trong quá trình đọc hiểu văn bản, khuyến khích học sinh “đồng sáng tạo” với tác giả qua việc đặt câu hỏi, giải thích và sáng tạo ý nghĩa mới cho văn bản.

• Khái niệm và đặc trưng năng lực tư duy sáng tạo: TDST được hiểu là khả năng tạo ra ý tưởng, sản phẩm mới, độc đáo và có giá trị. Năm đặc trưng cơ bản gồm tính nhạy cảm vấn đề, tính nhuần nhuyễn, tính độc đáo, tính linh hoạt và tính hoàn thiện.

• Đặc điểm Thơ mới: Thơ mới với tính đa nghĩa, hàm súc, bút pháp tượng trưng, kết cấu đa dạng, ngôn ngữ và nhạc tính độc đáo tạo điều kiện thuận lợi để phát triển TDST cho học sinh.

Phương pháp nghiên cứu

• Nguồn dữ liệu: Tổng hợp từ chương trình, sách giáo khoa Ngữ văn 2006 và 2018; giáo án, đề thi, tài liệu tham khảo; khảo sát thực trạng tại các trường THPT huyện Triệu Sơn và thành phố Thanh Hóa; phỏng vấn giáo viên và học sinh; dự giờ dạy học Thơ mới.

• Phương pháp phân tích: Phân tích, tổng hợp, so sánh các tài liệu lý luận và thực tiễn; thống kê, phân loại câu hỏi, bài tập trong SGK, SGV và giáo án; đánh giá kết quả khảo sát và thực nghiệm sư phạm.

• Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu lý thuyết và khảo sát thực trạng trong năm 2021-2022; thiết kế hệ thống câu hỏi, bài tập và thực nghiệm sư phạm trong năm 2022; tổng hợp, đánh giá và hoàn thiện luận văn cuối năm 2022.

• Cỡ mẫu và chọn mẫu: Khảo sát 40 giáo viên và hơn 300 học sinh THPT; dự giờ 15 tiết dạy học Thơ mới; lựa chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện và phù hợp với mục tiêu nghiên cứu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Thực trạng câu hỏi, bài tập trong SGK, SGV và giáo án: Trong phần Thơ mới, trung bình mỗi bài đọc hiểu có khoảng 7 câu hỏi, bài tập, trong đó chỉ khoảng 8-10% câu hỏi thuộc mức độ sáng tạo, còn lại chủ yếu là nhận biết, thông hiểu và vận dụng thấp. Giáo viên cũng chưa đầu tư nhiều vào xây dựng câu hỏi, bài tập phát triển TDST, tỷ lệ câu hỏi sáng tạo trong giáo án chỉ chiếm khoảng 0%.

2. Nhận thức của giáo viên và học sinh: Đa số giáo viên nhận thức câu hỏi, bài tập phát triển TDST là quan trọng và cần thiết, nhưng thực tế chưa áp dụng hiệu quả do thiếu kỹ năng và thời gian. Học sinh còn thụ động, chưa quen với việc tư duy sáng tạo, chỉ khoảng 22% học sinh thể hiện hứng thú và khả năng trả lời câu hỏi sáng tạo.

3. Năng lực tư duy sáng tạo của học sinh: Qua đề kiểm tra ngắn, chỉ khoảng 22% học sinh có thể tự do trả lời theo cách hiểu riêng, còn lại chủ yếu sao chép hoặc tìm kiếm câu trả lời có sẵn. Điều này phản ánh năng lực TDST của học sinh còn hạn chế, cần được rèn luyện và phát triển bài bản.

4. Thực trạng dạy học Thơ mới: Việc dạy học chủ yếu tập trung truyền đạt kiến thức, phân tích nội dung, nghệ thuật mà chưa khai thác tối đa tiềm năng phát triển TDST. Học sinh chưa được tạo điều kiện để thể hiện quan điểm, sáng tạo trong quá trình học tập. Thời lượng dạy học hạn chế cũng ảnh hưởng đến chất lượng phát triển năng lực.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát và thực nghiệm cho thấy việc xây dựng câu hỏi, bài tập phát triển năng lực TDST trong dạy học Thơ mới còn nhiều hạn chế do nhận thức chưa đầy đủ và phương pháp chưa phù hợp. So với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, việc phát triển TDST đòi hỏi câu hỏi, bài tập phải có tính mới, phức tạp, khuyến khích nhiều giải pháp và quan điểm khác nhau.

Việc áp dụng lý thuyết Bloom và lý thuyết tiếp nhận giúp thiết kế câu hỏi, bài tập đa dạng, kích thích học sinh vận dụng các thao tác tư duy cao như phân tích, tổng hợp, đánh giá và sáng tạo. Thơ mới với đặc điểm đa nghĩa, bút pháp tượng trưng, kết cấu linh hoạt tạo ra “khoảng trống” để học sinh tự do tưởng tượng, sáng tạo ý nghĩa mới, phù hợp với phát triển TDST.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố tỷ lệ câu hỏi theo cấp độ tư duy trong SGK, giáo án và đề thi; bảng thống kê kết quả khảo sát nhận thức giáo viên, học sinh; biểu đồ kết quả thực nghiệm năng lực TDST của học sinh trước và sau khi áp dụng hệ thống câu hỏi, bài tập mới. Những kết quả này khẳng định tầm quan trọng của việc đổi mới xây dựng câu hỏi, bài tập nhằm phát triển năng lực TDST cho học sinh THPT trong dạy học Thơ mới.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Xây dựng nguyên tắc thiết kế câu hỏi, bài tập phát triển TDST: Câu hỏi, bài tập phải chứa đựng cái đã biết và cái chưa biết, có tính mới, khuyến khích nhiều giải pháp, nhiều ý tưởng, tạo điều kiện cho học sinh thể hiện quan điểm riêng. Thời gian thực hiện: ngay trong năm học 2023-2024. Chủ thể thực hiện: giáo viên Ngữ văn, tổ chuyên môn.

2. Đào tạo, bồi dưỡng nâng cao năng lực xây dựng câu hỏi, bài tập cho giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn, hội thảo về phương pháp xây dựng câu hỏi, bài tập phát triển TDST, áp dụng lý thuyết Bloom và lý thuyết tiếp nhận. Thời gian: 6 tháng đầu năm 2023. Chủ thể: Sở GD&ĐT, trường Đại học Hồng Đức.

3. Thiết kế hệ thống câu hỏi, bài tập mẫu cho các văn bản Thơ mới: Xây dựng bộ câu hỏi, bài tập mẫu theo từng cấp độ tư duy, có hướng dẫn sử dụng trong dạy học. Thời gian: quý II-III năm 2023. Chủ thể: nhóm nghiên cứu, giáo viên Ngữ văn.

4. Tăng cường áp dụng phương pháp dạy học tích cực, phát triển TDST: Khuyến khích giáo viên sử dụng câu hỏi mở, bài tập sáng tạo, tổ chức thảo luận nhóm, dự án sáng tạo trong dạy học Thơ mới. Thời gian: triển khai từ năm học 2023-2024. Chủ thể: giáo viên, nhà trường.

5. Đánh giá, kiểm tra đổi mới theo hướng phát triển TDST: Xây dựng đề kiểm tra, đánh giá có tính mở, khuyến khích học sinh sáng tạo, phản biện. Thời gian: áp dụng từ năm học 2023-2024. Chủ thể: giáo viên, ban giám hiệu.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Giáo viên Ngữ văn THPT: Nghiên cứu giúp nâng cao kỹ năng xây dựng câu hỏi, bài tập phát triển năng lực TDST, đổi mới phương pháp dạy học Thơ mới, từ đó nâng cao chất lượng giảng dạy và hiệu quả học tập.

2. Nhà quản lý giáo dục và chuyên viên Sở GD&ĐT: Là tài liệu tham khảo để xây dựng chính sách, kế hoạch bồi dưỡng giáo viên, đổi mới chương trình, sách giáo khoa và phương pháp kiểm tra đánh giá phù hợp với định hướng phát triển năng lực học sinh.

3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Giáo dục học, Lí luận và Phương pháp dạy học Ngữ văn: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển năng lực TDST qua dạy học văn bản Thơ mới, hỗ trợ nghiên cứu, luận văn, luận án liên quan.

4. Các nhà nghiên cứu giáo dục và văn học: Tham khảo để phát triển các đề tài nghiên cứu về đổi mới dạy học Ngữ văn, phát triển năng lực tư duy sáng tạo, ứng dụng lý thuyết tiếp nhận và phân loại nhận thức trong giáo dục.

Câu hỏi thường gặp

1. Tại sao cần phát triển năng lực tư duy sáng tạo trong dạy học Ngữ văn?
   Phát triển TDST giúp học sinh không chỉ tiếp thu kiến thức mà còn biết vận dụng linh hoạt, sáng tạo trong giải quyết vấn đề, góp phần hình thành phẩm chất và năng lực toàn diện, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục và nhu cầu xã hội hiện đại.

2. Đặc điểm nào của Thơ mới giúp phát triển năng lực tư duy sáng tạo cho học sinh?
   Thơ mới có tính đa nghĩa, bút pháp tượng trưng, kết cấu linh hoạt, ngôn ngữ và nhạc tính độc đáo, tạo ra “khoảng trống” để học sinh tưởng tượng, sáng tạo ý nghĩa mới, phù hợp với phát triển TDST.

3. Làm thế nào để xây dựng câu hỏi, bài tập phát triển năng lực tư duy sáng tạo?
   Câu hỏi, bài tập cần chứa đựng cái đã biết và cái chưa biết, có tính mới, khuyến khích nhiều giải pháp, nhiều ý tưởng, tạo điều kiện cho học sinh thể hiện quan điểm riêng, vận dụng các thao tác tư duy cao như phân tích, tổng hợp, đánh giá và sáng tạo.

4. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng trong luận văn?
   Nghiên cứu sử dụng phương pháp phân tích, tổng hợp lý thuyết; khảo sát thực trạng qua phỏng vấn, dự giờ, khảo sát giáo án, đề thi; thống kê, phân loại câu hỏi, bài tập; thực nghiệm sư phạm với cỡ mẫu 40 giáo viên và hơn 300 học sinh.

5. Làm sao để giáo viên nâng cao kỹ năng xây dựng câu hỏi, bài tập phát triển TDST?
   Giáo viên cần được đào tạo, bồi dưỡng qua các khóa tập huấn, hội thảo về phương pháp xây dựng câu hỏi, bài tập theo lý thuyết Bloom và lý thuyết tiếp nhận; thực hành thiết kế câu hỏi, bài tập mẫu; áp dụng phương pháp dạy học tích cực trong giảng dạy.

Kết luận

• Luận văn đã đề xuất nguyên tắc, cách thức xây dựng câu hỏi, bài tập phát triển năng lực tư duy sáng tạo cho học sinh THPT trong dạy học văn bản Thơ mới, dựa trên lý thuyết Bloom và lý thuyết tiếp nhận.
• Thực trạng dạy học Thơ mới và xây dựng câu hỏi, bài tập hiện còn nhiều hạn chế, chưa khai thác tối đa tiềm năng phát triển TDST của học sinh.
• Hệ thống câu hỏi, bài tập mẫu được thiết kế giúp giáo viên đổi mới phương pháp dạy học, kích thích học sinh tư duy sáng tạo, nâng cao hiệu quả học tập.
• Đề xuất các giải pháp đào tạo giáo viên, đổi mới kiểm tra đánh giá và áp dụng phương pháp dạy học tích cực nhằm phát triển năng lực TDST cho học sinh.
• Khuyến nghị triển khai nghiên cứu tiếp theo mở rộng phạm vi và đối tượng, đánh giá hiệu quả lâu dài của các giải pháp đề xuất.

Call-to-action: Các nhà giáo dục, quản lý và nghiên cứu hãy áp dụng và phát triển các nguyên tắc, phương pháp xây dựng câu hỏi, bài tập phát triển năng lực tư duy sáng tạo để nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn, góp phần đào tạo thế hệ học sinh sáng tạo, năng động, đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững của xã hội.