Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh phát triển mạnh mẽ của khoa học công nghệ 4.0, việc nâng cao năng lực thực hành thí nghiệm (NL THTN) cho học sinh trung học phổ thông (THPT) trở thành một yêu cầu cấp thiết nhằm đáp ứng nhu cầu đổi mới giáo dục. Theo nghị quyết số 29-NQ/TW của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XI, giáo dục phổ thông cần chú trọng phát triển năng lực thực hành, vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Tuy nhiên, thực trạng tại một số trường THPT tỉnh Tiền Giang cho thấy NL THTN của học sinh lớp 10 còn ở mức yếu và trung bình, với tỉ lệ học sinh được rèn luyện kỹ năng thí nghiệm thường xuyên chỉ chiếm khoảng 17%. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đề xuất các biện pháp phát triển NL THTN cho học sinh trong dạy học Hóa học phần vô cơ lớp 10 THPT, qua đó nâng cao chất lượng dạy học và phát triển toàn diện năng lực học sinh. Nghiên cứu được thực hiện trong khoảng thời gian từ tháng 9/2016 đến tháng 9/2017 tại một số trường THPT thuộc tỉnh Tiền Giang, tập trung vào chương trình Hóa học vô cơ lớp 10. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc đổi mới phương pháp dạy học, góp phần nâng cao hiệu quả giáo dục phổ thông, đồng thời hỗ trợ giáo viên trong việc tổ chức các hoạt động thực hành thí nghiệm hiệu quả hơn.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

  • Lý thuyết năng lực: Năng lực được hiểu là khả năng thực hiện hiệu quả các hành động trong các tình huống khác nhau dựa trên kiến thức, kỹ năng và thái độ. Năng lực thực hành thí nghiệm là khả năng vận dụng kiến thức, kỹ năng thực nghiệm cùng thái độ tích cực để giải quyết các vấn đề thực tiễn một cách phù hợp và hiệu quả.

  • Mô hình phát triển năng lực thực hành thí nghiệm: Cấu trúc NL THTN bao gồm các thành phần như lập kế hoạch thí nghiệm, bảo quản dụng cụ và hóa chất, tiến hành thí nghiệm, quan sát và giải thích hiện tượng, xử lý thông tin và rút ra kết luận.

  • Phương pháp dạy học nhóm theo cấu trúc Jigsaw: Đây là phương pháp học tập hợp tác, trong đó học sinh được phân công nghiên cứu các phần nội dung khác nhau, sau đó chia sẻ kiến thức với nhóm để cùng nhau hoàn thiện bài học.

  • Phương pháp thực hành thí nghiệm và bài tập thực nghiệm: Thí nghiệm được sử dụng như một phương tiện để hình thành và phát triển năng lực thực hành, giúp học sinh vận dụng kiến thức vào thực tiễn, rèn luyện kỹ năng và thái độ khoa học.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Dữ liệu được thu thập từ khảo sát 40 giáo viên và 200 học sinh lớp 10 tại các trường THPT thuộc tỉnh Tiền Giang, thông qua bảng hỏi và quan sát thực nghiệm sư phạm.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phương pháp thống kê toán học để xử lý dữ liệu định lượng, phân tích mức độ phát triển NL THTN, so sánh kết quả trước và sau thực nghiệm.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được tiến hành từ tháng 9/2016 đến tháng 9/2017, bao gồm giai đoạn khảo sát thực trạng, đề xuất biện pháp, thiết kế kế hoạch bài dạy và thực nghiệm sư phạm để đánh giá hiệu quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Mức độ phát triển NL THTN của học sinh còn thấp: Theo khảo sát, 60% giáo viên đánh giá năng lực thực hành thí nghiệm của học sinh ở mức yếu và kém, chỉ khoảng 14,5% học sinh được rèn luyện kỹ năng thí nghiệm ở mức khá và tốt.

  2. Giáo viên quan tâm nhưng chưa thường xuyên áp dụng biện pháp phát triển NL THTN: 70% giáo viên thể hiện sự quan tâm đến việc phát triển NL THTN cho học sinh, tuy nhiên 57,5% chỉ thỉnh thoảng hoặc hiếm khi tổ chức các hoạt động thực hành thí nghiệm.

  3. Phương pháp dạy học nhóm theo cấu trúc Jigsaw được đánh giá cao: Khoảng 32,5% giáo viên lựa chọn phương pháp này như một biện pháp hiệu quả để phát triển NL THTN, giúp học sinh chủ động, hợp tác và chia sẻ kiến thức.

  4. Kết quả thực nghiệm sư phạm cho thấy sự cải thiện rõ rệt: Sau khi áp dụng các biện pháp đề xuất, điểm trung bình năng lực thực hành thí nghiệm của nhóm thực nghiệm tăng khoảng 25% so với nhóm đối chứng, tỉ lệ học sinh đạt mức khá và giỏi tăng từ 15% lên 45%.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân mức độ phát triển NL THTN còn thấp chủ yếu do thời lượng tiết thực hành thí nghiệm chiếm chưa đến 10% tổng số tiết môn Hóa học, cùng với việc học sinh thường chỉ quan sát giáo viên làm thí nghiệm mà thiếu cơ hội thực hành trực tiếp. So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả này phù hợp với xu hướng chung tại nhiều địa phương, phản ánh sự cần thiết đổi mới phương pháp dạy học.

Việc áp dụng phương pháp dạy học nhóm theo cấu trúc Jigsaw kết hợp với sử dụng bài tập thực nghiệm và thí nghiệm trong tiết dạy bài mới đã tạo điều kiện cho học sinh phát triển kỹ năng thực hành, tăng cường sự chủ động và hứng thú học tập. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh tỉ lệ học sinh đạt các mức năng lực trước và sau thực nghiệm, cũng như bảng thống kê điểm trung bình năng lực thực hành thí nghiệm của các nhóm.

Kết quả nghiên cứu góp phần khẳng định vai trò quan trọng của việc đổi mới phương pháp dạy học nhằm phát triển năng lực thực hành thí nghiệm, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học để các trường THPT và giáo viên áp dụng hiệu quả trong giảng dạy.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường áp dụng phương pháp dạy học nhóm theo cấu trúc Jigsaw trong các tiết thực hành thí nghiệm: Giáo viên cần được đào tạo bài bản về phương pháp này để tổ chức các hoạt động nhóm hiệu quả, nâng cao kỹ năng hợp tác và chia sẻ kiến thức của học sinh. Thời gian thực hiện: ngay trong năm học tiếp theo; chủ thể thực hiện: phòng giáo dục và các trường THPT.

  2. Kết hợp thí nghiệm trực tiếp trong tiết dạy bài mới và ôn tập: Giáo viên nên tích hợp các thí nghiệm đơn giản, phù hợp với nội dung bài học để học sinh có cơ hội thực hành thường xuyên, từ đó phát triển toàn diện năng lực thực hành. Thời gian thực hiện: triển khai dần trong 1-2 năm; chủ thể thực hiện: giáo viên bộ môn.

  3. Xây dựng và sử dụng bài tập thực nghiệm đa dạng, sinh động: Thiết kế các bài tập thực nghiệm giúp học sinh vận dụng kiến thức lý thuyết vào thực tế, rèn luyện kỹ năng quan sát, phân tích và giải quyết vấn đề. Thời gian thực hiện: trong kế hoạch giảng dạy hàng năm; chủ thể thực hiện: tổ chuyên môn và giáo viên.

  4. Tăng cường đầu tư cơ sở vật chất và hỗ trợ kỹ thuật cho các tiết thực hành thí nghiệm: Các trường cần đảm bảo đầy đủ dụng cụ, hóa chất và không gian thực hành để giáo viên và học sinh thuận lợi trong việc tổ chức thí nghiệm. Thời gian thực hiện: kế hoạch trung hạn 2-3 năm; chủ thể thực hiện: ban giám hiệu nhà trường và các cấp quản lý giáo dục.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên bộ môn Hóa học THPT: Nghiên cứu cung cấp các biện pháp và công cụ đánh giá năng lực thực hành thí nghiệm, giúp giáo viên đổi mới phương pháp dạy học, nâng cao hiệu quả giảng dạy.

  2. Nhà quản lý giáo dục và phòng giáo dục địa phương: Thông tin thực trạng và đề xuất giải pháp hỗ trợ phát triển năng lực thực hành thí nghiệm giúp hoạch định chính sách, đầu tư phù hợp.

  3. Sinh viên ngành Sư phạm Hóa học: Tài liệu tham khảo quý giá về lý luận và thực tiễn phát triển năng lực thực hành thí nghiệm, hỗ trợ nghiên cứu và thực hành sư phạm.

  4. Các nhà nghiên cứu giáo dục và phát triển chương trình: Cung cấp cơ sở khoa học và dữ liệu thực nghiệm để phát triển chương trình, phương pháp dạy học theo định hướng năng lực.

Câu hỏi thường gặp

  1. Năng lực thực hành thí nghiệm là gì?
    Năng lực thực hành thí nghiệm là khả năng vận dụng kiến thức, kỹ năng và thái độ tích cực để tiến hành thí nghiệm, quan sát, xử lý thông tin và rút ra kết luận một cách hiệu quả trong các tình huống thực tế.

  2. Tại sao năng lực thực hành thí nghiệm quan trọng trong dạy học Hóa học?
    Thí nghiệm giúp học sinh cụ thể hóa kiến thức lý thuyết, phát triển kỹ năng tư duy khoa học, tăng cường hứng thú học tập và khả năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn.

  3. Phương pháp dạy học nhóm theo cấu trúc Jigsaw có ưu điểm gì?
    Phương pháp này khuyến khích sự hợp tác, chia sẻ kiến thức giữa học sinh, giúp phát triển kỹ năng giao tiếp, tư duy phản biện và nâng cao hiệu quả học tập nhóm.

  4. Làm thế nào để đánh giá năng lực thực hành thí nghiệm của học sinh?
    Có thể sử dụng thang đo năng lực với các tiêu chí cụ thể như lập kế hoạch, bảo quản dụng cụ, tiến hành thí nghiệm, quan sát, xử lý thông tin và rút ra kết luận, kết hợp với rubric đánh giá thao tác và bài thu hoạch.

  5. Những khó khăn thường gặp khi phát triển năng lực thực hành thí nghiệm là gì?
    Khó khăn bao gồm thời gian thực hành hạn chế, thiếu cơ sở vật chất, giáo viên chưa quen với phương pháp mới và học sinh thiếu cơ hội thực hành trực tiếp.

Kết luận

  • Năng lực thực hành thí nghiệm của học sinh lớp 10 THPT hiện còn ở mức thấp, cần được quan tâm phát triển hơn nữa.
  • Phương pháp dạy học nhóm theo cấu trúc Jigsaw kết hợp với thí nghiệm trực tiếp và bài tập thực nghiệm là các biện pháp hiệu quả để nâng cao NL THTN.
  • Kết quả thực nghiệm sư phạm cho thấy sự cải thiện rõ rệt về năng lực thực hành thí nghiệm sau khi áp dụng các biện pháp đề xuất.
  • Cần có sự phối hợp đồng bộ giữa giáo viên, nhà trường và các cấp quản lý để đầu tư cơ sở vật chất và tổ chức đào tạo nâng cao năng lực chuyên môn cho giáo viên.
  • Đề nghị các trường THPT và giáo viên sớm triển khai các biện pháp này nhằm nâng cao chất lượng dạy học Hóa học, góp phần phát triển toàn diện năng lực học sinh.

Hành động tiếp theo: Các giáo viên và nhà quản lý giáo dục nên áp dụng và điều chỉnh các biện pháp phù hợp với điều kiện thực tế của từng trường, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, đánh giá để hoàn thiện phương pháp dạy học phát triển năng lực thực hành thí nghiệm.