## Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục theo Nghị quyết số 29-NQ/TW ngày 14/11/2013, việc phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử cho học sinh (HS) trở thành yêu cầu cấp thiết nhằm nâng cao chất lượng dạy học lịch sử (DHLS) ở trường Trung học cơ sở (THCS). Thành phố Bắc Ninh, với vị trí địa lý thuận lợi và sự phát triển kinh tế - xã hội nhanh chóng, đang tập trung phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao, trong đó giáo dục lịch sử đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành nhân cách và năng lực công dân cho HS. 

Nghiên cứu tập trung vào phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử trong dạy học lịch sử Việt Nam lớp 7 tại các trường THCS trên địa bàn thành phố Bắc Ninh trong năm học 2018-2019. Mục tiêu chính là khảo sát thực trạng, xây dựng và thực nghiệm các biện pháp sư phạm nhằm nâng cao năng lực này cho HS, góp phần nâng cao hiệu quả giáo dục lịch sử. Phạm vi nghiên cứu bao gồm 4 trường THCS với cỡ mẫu 15 giáo viên (GV) và 150 HS, tập trung vào nội dung lịch sử Việt Nam từ thế kỉ X đến đầu thế kỉ XVI.

Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện ở việc cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn cho đổi mới phương pháp dạy học lịch sử theo hướng phát triển năng lực, đồng thời đề xuất các biện pháp khả thi, phù hợp với điều kiện thực tế của các trường THCS tại Bắc Ninh, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục lịch sử và phát triển toàn diện năng lực cho HS.

## Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

### Khung lý thuyết áp dụng

- **Lý thuyết năng lực**: Năng lực được hiểu là khả năng hành động hiệu quả dựa trên kiến thức, kỹ năng, thái độ và kinh nghiệm, không chỉ là hiểu biết mà còn là khả năng vận dụng vào thực tiễn. Năng lực nhận diện lịch sử là khả năng phân biệt và nhận biết các loại tư liệu lịch sử với lượng thông tin tối thiểu, còn năng lực sử dụng tư liệu lịch sử là khả năng khai thác, phân tích và vận dụng các tư liệu đó trong học tập và nghiên cứu lịch sử.

- **Lý thuyết nhận thức lịch sử**: Quá trình nhận thức lịch sử của HS diễn ra theo con đường biện chứng từ trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng và từ tư duy trừu tượng đến thực tiễn, giúp HS hiểu sâu sắc bản chất các sự kiện lịch sử và vận dụng kiến thức vào thực tiễn.

- **Mô hình dạy học phát triển năng lực**: Tập trung vào việc tổ chức các hoạt động học tập tích cực, chủ động, sáng tạo của HS, sử dụng các phương pháp dạy học tích cực như dạy học dự án, thảo luận nhóm, sử dụng tư liệu đa dạng (văn bản, hiện vật, tranh ảnh, bản đồ) để phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử.

- **Khái niệm chính**: Năng lực nhận diện lịch sử, năng lực sử dụng tư liệu lịch sử, phương pháp dạy học tích cực, tư duy lịch sử, phát triển năng lực học sinh.

### Phương pháp nghiên cứu

- **Nguồn dữ liệu**: Dữ liệu được thu thập từ khảo sát 15 GV và 150 HS tại 4 trường THCS ở thành phố Bắc Ninh, kết hợp với nghiên cứu tài liệu lý luận, chương trình, sách giáo khoa lịch sử lớp 7.

- **Phương pháp phân tích**: Sử dụng phương pháp phân tích định tính và định lượng, áp dụng thống kê mô tả để xử lý kết quả khảo sát, so sánh mức độ phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử trước và sau thực nghiệm.

- **Timeline nghiên cứu**: Nghiên cứu được thực hiện từ tháng 1/2019 đến tháng 6/2020, trong đó khảo sát thực trạng và xây dựng biện pháp sư phạm diễn ra trong năm học 2018-2019, thực nghiệm sư phạm tại trường THCS Tiền An.

- **Phương pháp chọn mẫu**: Lựa chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích tại các trường THCS đại diện cho thành phố Bắc Ninh nhằm đảm bảo tính đại diện và khả năng áp dụng kết quả nghiên cứu.

## Kết quả nghiên cứu và thảo luận

### Những phát hiện chính

- **Nhận thức của GV về phát triển năng lực**: 100% GV khảo sát đồng ý rằng việc vận dụng các phương pháp dạy học (PPDH) theo hướng phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử là cần thiết. Tuy nhiên, chỉ 13% GV đánh giá rất cần thiết, 47% cho là mức độ bình thường, còn lại có quan điểm chưa quan trọng.

- **Thực trạng vận dụng PPDH**: Không có GV nào thường xuyên sử dụng PPDH phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử; 33% thỉnh thoảng sử dụng, 50% ít khi vận dụng. Phần lớn chỉ áp dụng thảo luận nhóm trong các tiết dự giờ hoặc thi GV giỏi.

- **Khó khăn của GV**: Chuẩn bị bài giảng theo hướng phát triển năng lực tốn nhiều thời gian, thiếu kinh nghiệm vận dụng PPDH mới, hạn chế về cơ sở vật chất như phòng học bộ môn, thiết bị hỗ trợ.

- **Hứng thú và nhận thức của HS**: Hầu hết HS đồng ý rằng phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử giúp học tập hiệu quả hơn và phát triển tư duy sáng tạo. Tuy nhiên, biểu hiện năng lực này còn hạn chế, chỉ một số ít HS khá, giỏi tích cực tham gia thảo luận và đặt câu hỏi sâu sắc.

- **Sử dụng PPDH trong học tập**: 14.7% HS cho biết GV thường xuyên tổ chức thảo luận nhóm, 60% thỉnh thoảng tổ chức. Các PPDH như tiếp xúc hiện vật, nhân chứng lịch sử, tự học với tư liệu lịch sử còn rất mới mẻ, 88.6% HS chưa từng trải nghiệm.

### Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy mặc dù GV và HS nhận thức được tầm quan trọng của phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử, việc áp dụng các PPDH tích cực còn hạn chế do nhiều nguyên nhân khách quan và chủ quan. So với các nghiên cứu trước đây, thực trạng này phản ánh sự chậm trễ trong việc đổi mới phương pháp dạy học lịch sử tại các trường THCS, đặc biệt là ở các địa phương có điều kiện cơ sở vật chất chưa đồng đều.

Việc HS chưa phát huy được năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử ảnh hưởng đến chất lượng học tập và khả năng vận dụng kiến thức lịch sử vào thực tiễn. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ GV sử dụng PPDH và mức độ hứng thú của HS, cũng như bảng so sánh kết quả học tập giữa lớp thực nghiệm và đối chứng.

Kết quả nghiên cứu nhấn mạnh vai trò quan trọng của việc đổi mới PPDH, tăng cường bồi dưỡng chuyên môn cho GV, đồng thời cải thiện điều kiện cơ sở vật chất để tạo môi trường học tập tích cực, thân thiện, khuyến khích sự sáng tạo và phát triển năng lực của HS.

## Đề xuất và khuyến nghị

- **Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng GV**: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về PPDH phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử, nâng cao kỹ năng vận dụng phương pháp tích cực. Mục tiêu đạt 80% GV được đào tạo trong vòng 1 năm, do Sở GD&ĐT và các trường THCS phối hợp thực hiện.

- **Xây dựng môi trường học tập tích cực**: Thiết lập lớp học thân thiện, an toàn, khuyến khích HS phát biểu ý kiến, sáng tạo và tự học. Triển khai trong 2 năm tại các trường THCS thành phố Bắc Ninh, do Ban giám hiệu và GV chủ trì.

- **Cải thiện cơ sở vật chất và trang thiết bị**: Đầu tư phòng học bộ môn, thiết bị hỗ trợ như máy chiếu, thư viện tư liệu lịch sử, hiện vật, tranh ảnh để phục vụ dạy học. Mục tiêu hoàn thành trong 3 năm, do UBND thành phố và ngành giáo dục phối hợp thực hiện.

- **Đổi mới nội dung và phương pháp dạy học**: Xây dựng kế hoạch dạy học theo chuyên đề, tích hợp các PPDH như dạy học dự án, thảo luận nhóm, tự học với tư liệu lịch sử, tiếp xúc hiện vật, nhân chứng lịch sử. Thực nghiệm và đánh giá hiệu quả hàng năm, do GV và tổ chuyên môn thực hiện.

- **Tăng cường đánh giá năng lực HS**: Áp dụng các hình thức đánh giá đa dạng, chú trọng đánh giá năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử, khả năng sáng tạo và giải quyết vấn đề. Triển khai đồng bộ trong 2 năm, do GV và Ban giám hiệu phối hợp.

## Đối tượng nên tham khảo luận văn

- **Giáo viên dạy lịch sử THCS**: Nắm bắt các biện pháp phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử, áp dụng vào giảng dạy để nâng cao hiệu quả bài học và phát triển tư duy cho HS.

- **Nhà quản lý giáo dục**: Tham khảo để xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo GV, cải thiện cơ sở vật chất và đổi mới phương pháp dạy học phù hợp với yêu cầu đổi mới giáo dục.

- **Sinh viên ngành sư phạm lịch sử**: Học tập lý luận và thực tiễn về phát triển năng lực trong dạy học lịch sử, chuẩn bị hành trang nghề nghiệp với các phương pháp dạy học tích cực.

- **Nghiên cứu sinh, nhà khoa học giáo dục**: Tham khảo cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và kết quả thực nghiệm để phát triển các đề tài nghiên cứu liên quan đến đổi mới phương pháp dạy học và phát triển năng lực học sinh.

## Câu hỏi thường gặp

1. **Phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử là gì?**  
Là khả năng nhận biết, phân loại các loại tư liệu lịch sử và vận dụng chúng hiệu quả trong học tập và nghiên cứu lịch sử, giúp HS hiểu sâu sắc và sáng tạo hơn trong học tập.

2. **Tại sao cần phát triển năng lực này cho HS THCS?**  
Năng lực này giúp HS không chỉ ghi nhớ sự kiện mà còn hiểu bản chất, rút ra bài học lịch sử, phát triển tư duy độc lập và kỹ năng giải quyết vấn đề, phù hợp với yêu cầu đổi mới giáo dục.

3. **Những khó khăn phổ biến khi GV áp dụng PPDH phát triển năng lực?**  
Bao gồm thiếu thời gian chuẩn bị, hạn chế về cơ sở vật chất, thiếu kinh nghiệm vận dụng phương pháp mới và nhận thức chưa đầy đủ về tầm quan trọng của phát triển năng lực.

4. **Các phương pháp dạy học nào hiệu quả để phát triển năng lực này?**  
Phương pháp dạy học dự án, thảo luận nhóm, tự học với tư liệu lịch sử, tiếp xúc hiện vật, nhân chứng lịch sử, sử dụng đồ dùng trực quan và đánh giá năng lực đa dạng.

5. **Làm thế nào để HS phát huy tối đa năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử?**  
HS cần được tạo môi trường học tập tích cực, được hướng dẫn sử dụng tư liệu đa dạng, khuyến khích tư duy sáng tạo, tự học và tham gia các hoạt động thực hành, thảo luận.

## Kết luận

- Luận văn đã làm rõ tầm quan trọng của việc phát triển năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử trong dạy học lịch sử lớp 7 tại các trường THCS thành phố Bắc Ninh.  
- Kết quả khảo sát cho thấy nhận thức của GV và HS về năng lực này là tích cực nhưng việc áp dụng các phương pháp dạy học tích cực còn hạn chế.  
- Đề xuất các biện pháp sư phạm khả thi nhằm nâng cao năng lực nhận diện và sử dụng tư liệu lịch sử cho HS, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục lịch sử.  
- Thực nghiệm sư phạm tại trường THCS Tiền An đã chứng minh tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp đề xuất.  
- Khuyến nghị các cơ quan quản lý giáo dục, nhà trường và GV tiếp tục triển khai, bồi dưỡng và đổi mới phương pháp dạy học để phát triển toàn diện năng lực cho HS.

**Hành động tiếp theo:** Các trường THCS cần xây dựng kế hoạch đào tạo GV, cải thiện điều kiện dạy học và áp dụng các biện pháp phát triển năng lực đã đề xuất để nâng cao chất lượng dạy học lịch sử.  
**Kêu gọi:** Giáo viên, nhà quản lý và các bên liên quan hãy cùng chung tay đổi mới phương pháp dạy học, tạo môi trường học tập tích cực để phát huy tối đa năng lực của học sinh trong học tập lịch sử.