## Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục toàn diện hướng tới phát triển năng lực học sinh, việc sử dụng tình huống thực tiễn (THTT) trong dạy học được xem là một phương pháp hiệu quả nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề (NLGQVĐ) cho học sinh. Theo khảo sát tại tỉnh Bắc Ninh năm học 2018-2019, có 50 giáo viên và 353 học sinh lớp 11 tham gia nghiên cứu thực trạng vận dụng THTT trong môn Sinh học cơ thể động vật. Kết quả cho thấy, mặc dù giáo viên nhận thức được tầm quan trọng của đổi mới phương pháp dạy học, việc sử dụng THTT để phát triển NLGQVĐ cho học sinh còn hạn chế, chủ yếu dừng lại ở việc giới thiệu bài học mà chưa khai thác sâu để phát triển năng lực. 

Mục tiêu nghiên cứu là thiết kế và vận dụng hệ thống THTT trong dạy học Sinh học cơ thể động vật nhằm phát triển NLGQVĐ cho học sinh lớp 11, đồng thời xây dựng bảng tiêu chí đánh giá năng lực này. Nghiên cứu được thực hiện tại các trường THPT thuộc tỉnh Bắc Ninh trong năm học 2018-2019, với phạm vi tập trung vào phần nội dung Sinh học cơ thể động vật trong chương trình Sinh học lớp 11. 

Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc góp phần đổi mới phương pháp dạy học Sinh học theo hướng phát huy tính tích cực, chủ động của học sinh, giúp các em phát triển kỹ năng tư duy, phân tích, tổng hợp và vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Qua đó, nâng cao chất lượng giáo dục và đáp ứng yêu cầu đổi mới chương trình giáo dục phổ thông.

## Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

### Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

- **Lý thuyết tình huống có vấn đề (THCVĐ):** Tình huống có vấn đề là trạng thái tâm lý khi người học gặp phải mâu thuẫn nhận thức giữa kiến thức đã biết và chưa biết, kích thích nhu cầu tìm tòi, sáng tạo để giải quyết vấn đề. THCVĐ được cấu thành bởi ba yếu tố: kiến thức sẵn có, nhu cầu nhận thức và đối tượng nhận thức.

- **Lý thuyết năng lực giải quyết vấn đề (NLGQVĐ):** NLGQVĐ là năng lực thuộc nhóm năng lực chung, bao gồm khả năng phát hiện vấn đề, xác định và triển khai giải pháp, trình bày và đánh giá kết quả giải quyết vấn đề. Năng lực này được hình thành và phát triển qua hoạt động giải quyết vấn đề trong học tập.

- **Mô hình đánh giá năng lực theo thang đo rubrics:** Thang đo năng lực (rubrics) được sử dụng để đánh giá các cấp độ năng lực của học sinh qua các tiêu chí cụ thể như hiểu vấn đề, phát hiện giải pháp, trình bày và phát triển vấn đề. Mô hình này giúp đánh giá chính xác và khách quan năng lực của học sinh.

Các khái niệm chính bao gồm: tình huống thực tiễn, năng lực giải quyết vấn đề, thang đo năng lực, phương pháp dạy học tích cực, và cấu trúc nội dung Sinh học cơ thể động vật.

### Phương pháp nghiên cứu

- **Nguồn dữ liệu:** Dữ liệu được thu thập từ khảo sát thực trạng qua phiếu điều tra với 50 giáo viên và 353 học sinh lớp 11 tại 12 trường THPT thuộc tỉnh Bắc Ninh; tài liệu chương trình Sinh học lớp 11; ý kiến chuyên gia trong lĩnh vực Sinh học và giáo dục.

- **Phương pháp phân tích:** Sử dụng phương pháp thống kê mô tả và phân tích phương sai (ANOVA) để so sánh kết quả học tập và năng lực giải quyết vấn đề giữa nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng. Phần mềm thống kê M được sử dụng để xử lý số liệu.

- **Thiết kế nghiên cứu:** Thực nghiệm sư phạm song song với nhóm thực nghiệm (áp dụng THTT trong dạy học) và nhóm đối chứng (dạy học truyền thống). Thời gian nghiên cứu kéo dài trong năm học 2018-2019.

- **Timeline nghiên cứu:** 
  - Tháng 1-3/2018: Nghiên cứu lý thuyết, xây dựng công cụ khảo sát và thang đo năng lực.
  - Tháng 4-6/2018: Khảo sát thực trạng, thu thập dữ liệu ban đầu.
  - Tháng 7-12/2018: Thiết kế và xây dựng hệ thống THTT.
  - Tháng 1-5/2019: Thực nghiệm sư phạm, thu thập và phân tích dữ liệu.
  - Tháng 6/2019: Tổng hợp kết quả, viết luận văn.

## Kết quả nghiên cứu và thảo luận

### Những phát hiện chính

- **Phát hiện 1:** 80% giáo viên nhận thức được tầm quan trọng của đổi mới phương pháp dạy học, nhưng chỉ khoảng 35% thực sự sử dụng THTT để phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh trong môn Sinh học cơ thể động vật.

- **Phát hiện 2:** Kết quả kiểm tra học tập của nhóm thực nghiệm cao hơn nhóm đối chứng với mức điểm trung bình lần 1 là 7,2 so với 5,8; lần 2 là 7,8 so với 6,1; lần 3 là 8,1 so với 6,5, cho thấy sự tiến bộ rõ rệt khi áp dụng THTT.

- **Phát hiện 3:** Năng lực giải quyết vấn đề của học sinh nhóm thực nghiệm được đánh giá qua thang rubrics đạt mức 75% điểm tối đa, trong khi nhóm đối chứng chỉ đạt khoảng 55%, thể hiện sự phát triển năng lực rõ rệt nhờ phương pháp dạy học mới.

- **Phát hiện 4:** Giáo viên gặp khó khăn trong việc thiết kế tình huống phù hợp với trình độ học sinh và chưa có hệ thống đánh giá năng lực rõ ràng, dẫn đến việc áp dụng THTT chưa hiệu quả tối đa.

### Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy việc sử dụng THTT trong dạy học Sinh học cơ thể động vật giúp học sinh phát triển năng lực giải quyết vấn đề một cách tích cực, phù hợp với xu hướng đổi mới giáo dục hiện nay. Sự khác biệt điểm số giữa nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng được minh họa qua biểu đồ phân phối tần số điểm kiểm tra, cho thấy nhóm thực nghiệm có sự hội tụ tiến bộ rõ rệt qua các lần kiểm tra.

Nguyên nhân của sự thành công này là do THTT kích thích học sinh tư duy phản biện, phân tích mâu thuẫn nhận thức và vận dụng kiến thức vào thực tiễn, từ đó nâng cao hiệu quả học tập. Kết quả này tương đồng với các nghiên cứu quốc tế về hiệu quả của phương pháp dạy học theo tình huống và giải quyết vấn đề.

Tuy nhiên, việc thiết kế và sử dụng THTT còn hạn chế do giáo viên chưa được đào tạo bài bản về kỹ thuật xây dựng tình huống và đánh giá năng lực học sinh. Điều này đòi hỏi sự hỗ trợ từ nhà trường và các cơ quan quản lý giáo dục để nâng cao năng lực chuyên môn cho giáo viên.

## Đề xuất và khuyến nghị

- **Xây dựng chương trình đào tạo bồi dưỡng giáo viên** về kỹ năng thiết kế và sử dụng tình huống thực tiễn trong dạy học Sinh học, nhằm nâng cao năng lực chuyên môn và phương pháp giảng dạy. Thời gian thực hiện: 6 tháng, chủ thể: Sở GD&ĐT và các trường đại học sư phạm.

- **Phát triển hệ thống tình huống thực tiễn mẫu** phù hợp với từng chủ đề trong chương trình Sinh học cơ thể động vật, đảm bảo tính thực tiễn và phù hợp với trình độ học sinh. Thời gian: 3 tháng, chủ thể: Bộ môn Sinh học các trường đại học sư phạm.

- **Áp dụng thang đo rubrics đánh giá năng lực giải quyết vấn đề** trong các bài kiểm tra và đánh giá thường xuyên để theo dõi sự phát triển năng lực của học sinh. Thời gian: áp dụng ngay trong năm học tiếp theo, chủ thể: giáo viên và nhà trường.

- **Tăng cường phối hợp giữa nhà trường, gia đình và xã hội** trong việc tạo điều kiện học tập thực tiễn, giúp học sinh vận dụng kiến thức vào cuộc sống, từ đó phát triển năng lực toàn diện. Thời gian: liên tục, chủ thể: nhà trường, phụ huynh và cộng đồng.

## Đối tượng nên tham khảo luận văn

- **Giáo viên dạy môn Sinh học THPT:** Nắm bắt phương pháp sử dụng tình huống thực tiễn để phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh, áp dụng vào giảng dạy nhằm nâng cao hiệu quả học tập.

- **Nhà quản lý giáo dục:** Tham khảo để xây dựng chính sách đào tạo, bồi dưỡng giáo viên và đổi mới phương pháp dạy học phù hợp với xu hướng phát triển năng lực học sinh.

- **Sinh viên ngành Sư phạm Sinh học:** Học tập và nghiên cứu về phương pháp dạy học tích cực, kỹ thuật thiết kế tình huống và đánh giá năng lực học sinh.

- **Các nhà nghiên cứu giáo dục:** Tham khảo cơ sở lý luận và thực tiễn về việc sử dụng tình huống thực tiễn trong dạy học, phát triển năng lực giải quyết vấn đề, từ đó phát triển các nghiên cứu tiếp theo.

## Câu hỏi thường gặp

1. **Tình huống thực tiễn là gì và tại sao lại quan trọng trong dạy học Sinh học?**  
Tình huống thực tiễn là các bài tập hoặc câu hỏi dựa trên các sự kiện, hiện tượng gần gũi với cuộc sống học sinh, chứa đựng mâu thuẫn nhận thức để kích thích tư duy và giải quyết vấn đề. Nó giúp học sinh vận dụng kiến thức vào thực tế, phát triển kỹ năng tư duy phản biện và giải quyết vấn đề.

2. **Làm thế nào để thiết kế tình huống thực tiễn phù hợp với học sinh lớp 11?**  
Thiết kế tình huống cần dựa trên mục tiêu bài học, phù hợp với trình độ nhận thức của học sinh, chứa đựng mâu thuẫn nhận thức rõ ràng và kích thích nhu cầu tìm hiểu, giải quyết vấn đề. Ví dụ, sử dụng các tình huống liên quan đến đặc điểm sinh học động vật gần gũi với đời sống.

3. **Năng lực giải quyết vấn đề được đánh giá như thế nào trong nghiên cứu này?**  
Năng lực được đánh giá qua thang đo rubrics với các tiêu chí: hiểu vấn đề, phát hiện và triển khai giải pháp, trình bày giải pháp, đánh giá và phát triển vấn đề. Mỗi tiêu chí có các cấp độ năng lực tương ứng, giúp đánh giá chính xác mức độ phát triển của học sinh.

4. **Kết quả thực nghiệm sư phạm cho thấy điều gì về hiệu quả của phương pháp sử dụng THTT?**  
Kết quả cho thấy nhóm học sinh được dạy bằng phương pháp sử dụng THTT có điểm số kiểm tra và năng lực giải quyết vấn đề cao hơn nhóm đối chứng, chứng tỏ phương pháp này giúp nâng cao hiệu quả học tập và phát triển năng lực cho học sinh.

5. **Những khó khăn chính khi áp dụng THTT trong dạy học Sinh học là gì?**  
Khó khăn bao gồm việc giáo viên chưa quen với kỹ thuật thiết kế tình huống, thiếu hệ thống đánh giá năng lực rõ ràng, nội dung sách giáo khoa còn mang tính hàn lâm và chưa gắn kết thực tiễn, cũng như hạn chế về thời gian và nguồn lực để chuẩn bị bài giảng.

## Kết luận

- Sử dụng tình huống thực tiễn trong dạy học Sinh học cơ thể động vật giúp phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh lớp 11 một cách hiệu quả.  
- Hệ thống thang đo rubrics được xây dựng giúp đánh giá năng lực giải quyết vấn đề một cách khách quan và chính xác.  
- Kết quả thực nghiệm sư phạm cho thấy sự tiến bộ rõ rệt về kết quả học tập và năng lực của học sinh khi áp dụng phương pháp này.  
- Giáo viên cần được đào tạo bài bản về kỹ thuật thiết kế và sử dụng tình huống thực tiễn để nâng cao hiệu quả dạy học.  
- Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm hỗ trợ giáo viên, phát triển hệ thống tình huống và áp dụng thang đo đánh giá năng lực trong thực tiễn giáo dục.

**Hành động tiếp theo:** Các cơ sở giáo dục và nhà quản lý cần triển khai đào tạo, xây dựng tài liệu và áp dụng phương pháp dạy học tích cực này rộng rãi nhằm nâng cao chất lượng giáo dục Sinh học phổ thông.

**Hãy bắt đầu đổi mới phương pháp dạy học ngay hôm nay để phát triển năng lực toàn diện cho học sinh!**