Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục và phát triển kinh tế tri thức, việc nâng cao năng lực tư duy cho học sinh tiểu học trở thành yêu cầu cấp thiết. Theo báo cáo của ngành giáo dục, năng lực giải quyết vấn đề (GQVĐ) được xem là một trong những năng lực cốt lõi cần phát triển từ bậc tiểu học nhằm chuẩn bị nguồn nhân lực chất lượng cao cho tương lai. Luận văn tập trung nghiên cứu phát triển kỹ năng tư duy phê phán (TDPP) thông qua dạy học giải toán có lời văn nhằm bồi dưỡng năng lực GQVĐ toán học cho học sinh lớp 4 và lớp 5 tại một số trường tiểu học trên địa bàn thành phố Hải Phòng trong năm học 2019-2020.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm xây dựng và đề xuất các biện pháp sư phạm phát triển TDPP, từ đó nâng cao năng lực GQVĐ toán học cho học sinh tiểu học. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào đối tượng học sinh lớp 4, lớp 5 tại 7 trường tiểu học thuộc các quận, huyện của Hải Phòng, với cỡ mẫu khảo sát gồm 86 giáo viên và nhiều học sinh tham gia thực nghiệm. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc góp phần đổi mới phương pháp dạy học toán, phát triển tư duy phản biện và năng lực giải quyết vấn đề, phù hợp với yêu cầu đổi mới giáo dục theo Luật Giáo dục 2019 và Thông tư 32/2018 của Bộ Giáo dục và Đào tạo.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về tư duy và năng lực giải quyết vấn đề trong giáo dục toán học. Hai lý thuyết trọng tâm gồm:

  1. Lý thuyết tư duy phê phán (TDPP): TDPP được hiểu là quá trình phân tích, đánh giá và cải thiện suy nghĩ nhằm đưa ra quyết định hợp lý. TDPP bao gồm các dấu hiệu như khả năng đặt câu hỏi, cân nhắc các giả định, đánh giá các giải pháp và sửa chữa sai sót. TDPP là loại hình tư duy biện chứng, hỗ trợ phát triển năng lực sáng tạo và năng lực giải quyết vấn đề.

  2. Lý thuyết năng lực giải quyết vấn đề toán học: Năng lực GQVĐ được cấu thành từ các thành tố như năng lực hiểu vấn đề, phát hiện và triển khai giải pháp, trình bày giải pháp, phát hiện giải pháp khác và phát hiện vấn đề mới. Quá trình GQVĐ gồm các bước: nhận diện vấn đề, lập kế hoạch, thực hiện và kiểm tra kết quả.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: tư duy phê phán, năng lực giải quyết vấn đề, dạy học giải toán có lời văn, các thao tác tư duy toán học (phân tích, tổng hợp, so sánh, trừu tượng hóa, khái quát hóa).

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Luận văn sử dụng dữ liệu thu thập từ khảo sát 86 giáo viên dạy toán lớp 4, lớp 5 tại 7 trường tiểu học ở Hải Phòng, quan sát thực tế các giờ dạy toán, phỏng vấn giáo viên và học sinh, cùng với tài liệu lý luận, sách giáo khoa và các công trình nghiên cứu liên quan.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phương pháp phân tích định tính và định lượng, trong đó có thống kê mô tả kết quả khảo sát, phân tích nội dung phỏng vấn, đánh giá kết quả thực nghiệm sư phạm bằng phương pháp thống kê giáo dục.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong năm học 2019-2020, bao gồm giai đoạn khảo sát thực trạng, xây dựng và triển khai các biện pháp sư phạm, tổ chức thực nghiệm sư phạm và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của giáo viên về TDPP và năng lực GQVĐ: Khoảng 98,84% giáo viên đồng ý hoặc hoàn toàn đồng ý với quan niệm TDPP là quá trình vận dụng trí tuệ tích cực để xác nhận và đánh giá vấn đề, không có giáo viên nào hiểu sai về TDPP. Hầu hết giáo viên nhận thức rõ mối quan hệ chặt chẽ giữa TDPP và năng lực GQVĐ trong dạy học giải toán có lời văn.

  2. Thực trạng tổ chức hoạt động phát triển TDPP: Hoạt động được tổ chức thường xuyên nhất là yêu cầu học sinh nhận xét, đánh giá lời giải của nhau với tỷ lệ 87,21% giáo viên thực hiện thường xuyên hoặc luôn luôn. Ngược lại, chỉ khoảng 30,23% giáo viên thường xuyên khuyến khích học sinh đưa ra ý kiến thắc mắc, đề xuất mới. Tần suất tổ chức các hoạt động phát triển TDPP còn chưa đồng đều và chủ yếu dựa trên kinh nghiệm cá nhân.

  3. Mức độ thể hiện TDPP của học sinh: Học sinh thể hiện các dấu hiệu TDPP chủ yếu ở mức trung bình, với tỷ lệ học sinh có khả năng suy xét, cân nhắc mối quan hệ giữa dữ kiện và yêu cầu bài toán khoảng 60-70%. Khả năng đặt câu hỏi phân tích đề toán và lập kế hoạch giải bài toán còn hạn chế, chỉ khoảng 50% học sinh thực hiện tốt.

  4. Hiệu quả thực nghiệm sư phạm: Sau khi áp dụng các biện pháp phát triển TDPP qua dạy học giải toán có lời văn, điểm kiểm tra toán của lớp thực nghiệm tăng trung bình 15% so với lớp đối chứng, thể hiện sự cải thiện rõ rệt về năng lực GQVĐ và kỹ năng tư duy phê phán.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát và thực nghiệm cho thấy giáo viên đã có nhận thức đúng về TDPP và năng lực GQVĐ, tuy nhiên việc tổ chức các hoạt động phát triển TDPP còn chưa hệ thống và thiếu tính mục đích. Điều này phù hợp với các nghiên cứu trước đây về thực trạng đổi mới phương pháp dạy học ở bậc tiểu học.

Mức độ TDPP của học sinh còn ở mức trung bình phản ánh đặc điểm phát triển tư duy của học sinh tiểu học, vốn ưu tiên tư duy trực quan và cụ thể. Việc phát triển TDPP cần được thực hiện có hệ thống, thông qua các biện pháp sư phạm phù hợp với đặc điểm tâm lý lứa tuổi.

Việc áp dụng các biện pháp như rèn luyện kỹ năng phân tích đề toán, đặt câu hỏi, sử dụng câu hỏi gợi mở và rèn luyện các thao tác tư duy cơ bản đã góp phần nâng cao hiệu quả học tập toán, phát triển năng lực GQVĐ. Kết quả thực nghiệm sư phạm khẳng định tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp đề xuất.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh điểm kiểm tra trước và sau thực nghiệm, bảng thống kê mức độ tổ chức hoạt động của giáo viên và bảng phân bố mức độ TDPP của học sinh.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giáo viên về TDPP và năng lực GQVĐ: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu giúp giáo viên hiểu rõ hơn về TDPP, các dấu hiệu và biện pháp phát triển TDPP trong dạy học giải toán có lời văn. Mục tiêu nâng cao nhận thức và kỹ năng tổ chức hoạt động phát triển TDPP trong vòng 6 tháng, do Sở Giáo dục và Đào tạo Hải Phòng phối hợp với các trường đại học thực hiện.

  2. Xây dựng và áp dụng hệ thống câu hỏi gợi mở trong dạy học: Giáo viên cần thường xuyên sử dụng các câu hỏi mở, câu hỏi phân tích, câu hỏi xây dựng nhằm kích thích tư duy phản biện và sáng tạo của học sinh. Mục tiêu tăng tỷ lệ học sinh đặt câu hỏi và tham gia thảo luận lên ít nhất 70% trong năm học tiếp theo, do giáo viên chủ nhiệm và tổ chuyên môn thực hiện.

  3. Phát triển kỹ năng phân tích đề toán và lập kế hoạch giải bài toán cho học sinh: Tổ chức các hoạt động rèn luyện kỹ năng này thông qua bài tập thực hành, thảo luận nhóm và phản hồi thường xuyên. Mục tiêu nâng cao khả năng phân tích đề toán của học sinh lên 80% trong vòng 1 năm, do giáo viên toán lớp 4, 5 triển khai.

  4. Khuyến khích học sinh tự đánh giá, nhận xét và đề xuất giải pháp mới: Tạo môi trường học tập thân thiện, khuyến khích học sinh trao đổi, tranh luận và phát hiện lỗi sai trong quá trình giải toán. Mục tiêu tăng cường kỹ năng tự đánh giá và phản biện của học sinh, đạt mức 75% học sinh có thể thực hiện trong năm học tới, do giáo viên và nhà trường phối hợp thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học dạy môn Toán: Luận văn cung cấp các biện pháp cụ thể để phát triển tư duy phê phán và năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh, giúp giáo viên đổi mới phương pháp dạy học hiệu quả.

  2. Nhà quản lý giáo dục và chuyên viên đào tạo: Tài liệu giúp xây dựng chương trình bồi dưỡng giáo viên, thiết kế các hoạt động phát triển năng lực học sinh phù hợp với yêu cầu đổi mới giáo dục.

  3. Nghiên cứu sinh, học viên cao học chuyên ngành Giáo dục học: Luận văn là nguồn tham khảo quý giá về lý thuyết tư duy phê phán, năng lực giải quyết vấn đề và phương pháp nghiên cứu thực nghiệm trong giáo dục tiểu học.

  4. Phụ huynh học sinh: Giúp hiểu rõ vai trò của tư duy phê phán và năng lực giải quyết vấn đề trong học tập toán, từ đó phối hợp cùng nhà trường hỗ trợ con em phát triển toàn diện.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tư duy phê phán là gì và tại sao quan trọng trong dạy học toán tiểu học?
    Tư duy phê phán là quá trình phân tích, đánh giá và cải thiện suy nghĩ nhằm đưa ra quyết định hợp lý. Nó giúp học sinh không chỉ học thuộc kiến thức mà còn biết suy xét, đặt câu hỏi và lựa chọn cách giải phù hợp, từ đó nâng cao năng lực giải quyết vấn đề.

  2. Làm thế nào để phát triển tư duy phê phán cho học sinh tiểu học qua giải toán có lời văn?
    Thông qua việc rèn luyện kỹ năng phân tích đề toán, đặt câu hỏi gợi mở, khuyến khích học sinh tự đánh giá và tranh luận các cách giải, giáo viên tạo điều kiện cho học sinh phát triển tư duy phản biện một cách tự nhiên và hiệu quả.

  3. Các biện pháp sư phạm nào được đề xuất trong luận văn?
    Luận văn đề xuất bốn biện pháp chính: rèn luyện kỹ năng phân tích đề toán và lập kế hoạch giải; rèn luyện các thao tác tư duy cơ bản và kỹ năng suy luận; khuyến khích tự kiểm tra, đánh giá và sửa lỗi; khuyến khích tìm tòi, phát hiện nhiều cách giải khác nhau và đánh giá các cách làm.

  4. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng để đánh giá hiệu quả các biện pháp?
    Nghiên cứu sử dụng phương pháp khảo sát, quan sát, phỏng vấn kết hợp với thực nghiệm sư phạm có đối chứng, đánh giá định lượng và định tính kết quả học tập của học sinh trước và sau khi áp dụng các biện pháp.

  5. Làm sao giáo viên có thể áp dụng kết quả nghiên cứu vào thực tế giảng dạy?
    Giáo viên có thể áp dụng bằng cách tích cực sử dụng câu hỏi gợi mở, tổ chức các hoạt động thảo luận, rèn luyện kỹ năng phân tích đề toán, khuyến khích học sinh tự đánh giá và phát triển nhiều cách giải, đồng thời tham gia các khóa bồi dưỡng chuyên môn về TDPP và năng lực GQVĐ.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ vai trò quan trọng của tư duy phê phán trong phát triển năng lực giải quyết vấn đề toán học cho học sinh tiểu học.
  • Đã xác định được các dấu hiệu cụ thể của TDPP trong hoạt động giải toán có lời văn và mối quan hệ biện chứng giữa TDPP và năng lực GQVĐ.
  • Thực trạng khảo sát cho thấy giáo viên có nhận thức đúng nhưng việc tổ chức phát triển TDPP còn hạn chế, học sinh thể hiện TDPP ở mức trung bình.
  • Đã đề xuất và thực nghiệm thành công một số biện pháp sư phạm nhằm phát triển TDPP và bồi dưỡng năng lực GQVĐ cho học sinh lớp 4, lớp 5.
  • Khuyến nghị tiếp tục đào tạo giáo viên, áp dụng các biện pháp phát triển TDPP trong dạy học toán, đồng thời mở rộng nghiên cứu sang các cấp học khác.

Hành động tiếp theo: Các nhà quản lý giáo dục và giáo viên cần phối hợp triển khai các biện pháp đã đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, đánh giá mở rộng để nâng cao chất lượng dạy học toán và phát triển toàn diện năng lực học sinh.