Luận Văn Thạc Sĩ: Phát Triển Du Lịch Bền Vững Tại Thị Trấn Sa Pa, Tỉnh Lào Cai

• Tác giả: Phan Duy Quang
• Người hướng dẫn: Prof. Okamoto Naohisa
• Trường học: Vietnam National University, Hanoi Vietnam Japan University
• Chuyên ngành: Public Policy
• Đề tài: A Systems Approach for Sustainable Tourism Development in Sa Pa Town of Lao Cai Province
• Loại tài liệu: Master’s thesis
• Năm xuất bản: 2022
• Địa điểm: Hanoi

• COMMITMENT
• ACKNOWLEDGEMENTS
• 1. CHAPTER 1: INTRODUCTION
• 1.1. Background
• 1.2. Research objective
• 1.3. Scope, methodology, and structure of the thesis
• 2. CHAPTER 2: LITERATURE REVIEW
• 2.1. Sustainable tourism concept
• 3. CHAPTER 3: METHODOLOGY
• 4. CHAPTER 4: FINDINGS AND DISCUSSIONS
• 4.1. Demographics of informants
• 4.2. In-depth interview
• 4.3. Focus group discussion
• 4.4. Situation of the Sa Pa tourism sector
• 4.5. Sustainability scoring result
• 4.6. Pillar 1: Tourism policy and governance
• 4.7. Pillar 2: Economic performance, investment, and competitiveness
• 4.8. Pillar 3: Employment, decent work, and human capital
• 4.9. Pillar 4: Poverty reduction and social inclusion
• 4.10. Pillar 5: Sustainability of the natural and cultural environment
• 4.11. Systemic analysis of Sa Pa’s tourism situation
• 4.12. System archetypes in the causal loop diagram of Sa Pa’s tourism
• 4.13. Identifying key intervention areas
• 5. CHAPTER 5: POLICY RECOMMENDATIONS
• 5.1. Improving tourism administration capacity
• 5.2. Mitigating adverse impacts of tourism through policy adequacy
• 5.3. Improving human resources capability
• 5.4. Balancing the power between local communities and investors
• 5.5. Contributions of the research
• 5.6. Implications for stakeholders
• Annex 1: Master questionnaire
• Annex 2: Sustainability scoring sheet
• Annex 3: Problems matrix

I. Phát triển du lịch bền vững tại Sa Pa Lào Cai

Phát triển du lịch bền vững tại Sa Pa, Lào Cai là một vấn đề cấp thiết trong bối cảnh du lịch đóng góp lớn vào nền kinh tế địa phương nhưng cũng gây ra nhiều thách thức về môi trường, văn hóa và xã hội. Sa Pa là một trong bảy Khu Du lịch Quốc gia của Việt Nam, nổi tiếng với cảnh quan thiên nhiên hùng vĩ và sự đa dạng văn hóa của các dân tộc thiểu số. Tuy nhiên, sự phát triển du lịch nhanh chóng đã dẫn đến tình trạng suy thoái môi trường, xâm lấn văn hóa và bất bình đẳng xã hội, đặc biệt là đối với các cộng đồng dân tộc thiểu số. Tiếp cận hệ thống được đề xuất như một phương pháp hiệu quả để giải quyết các vấn đề này, nhằm đảm bảo sự phát triển bền vững của ngành du lịch tại địa phương.

1.1. Thách thức trong phát triển du lịch bền vững

Sa Pa đối mặt với nhiều thách thức trong phát triển du lịch bền vững, bao gồm suy thoái môi trường, mất cân bằng quyền lực giữa cộng đồng địa phương và nhà đầu tư bên ngoài, cũng như sự xâm lấn văn hóa. Các cộng đồng dân tộc thiểu số, chiếm 82.09% dân số, thường thiếu kỹ năng và kiến thức cần thiết để tham gia vào chuỗi giá trị du lịch, dẫn đến mất cơ hội kinh doanh. Ngoài ra, việc mua bán đất đai từ người dân địa phương cho mục đích kinh doanh đã làm giảm đất sản xuất và sinh kế của họ. Bảo tồn văn hóa và bảo vệ môi trường là hai yếu tố quan trọng cần được ưu tiên trong chiến lược phát triển du lịch tại Sa Pa.

1.2. Vai trò của tiếp cận hệ thống

Tiếp cận hệ thống được coi là phương pháp hiệu quả để giải quyết các vấn đề phức tạp trong phát triển du lịch bền vững tại Sa Pa. Phương pháp này tập trung vào việc phân tích mối quan hệ giữa các yếu tố trong hệ thống du lịch, bao gồm chính sách, kinh tế, xã hội và môi trường. Bằng cách sử dụng causal loop diagram (biểu đồ vòng lặp nhân quả), nghiên cứu đã xác định các điểm can thiệp chính để cải thiện hiệu quả quản lý du lịch. Tiếp cận hệ thống cũng giúp tăng cường sự tham gia của các bên liên quan, bao gồm chính quyền địa phương, doanh nghiệp và cộng đồng dân tộc thiểu số, trong quá trình hoạch định chính sách.

II. Chiến lược và khuyến nghị chính sách

Nghiên cứu đề xuất một số chiến lược phát triển và khuyến nghị chính sách nhằm thúc đẩy phát triển du lịch bền vững tại Sa Pa. Các chiến lược này tập trung vào việc cải thiện năng lực quản lý du lịch, giảm thiểu tác động tiêu cực của du lịch, và tăng cường sự tham gia của cộng đồng địa phương. Quản lý du lịch hiệu quả đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan chính phủ, doanh nghiệp và người dân, đặc biệt là các nhóm dân tộc thiểu số. Ngoài ra, việc đầu tư vào du lịch sinh thái và du lịch cộng đồng được coi là hướng đi bền vững để phát triển ngành du lịch tại Sa Pa.

2.1. Cải thiện năng lực quản lý du lịch

Một trong những khuyến nghị chính của nghiên cứu là cải thiện năng lực quản lý du lịch tại Sa Pa. Các cơ quan chính phủ cần tăng cường nhận thức về vai trò của ngành du lịch và cải thiện sự phối hợp giữa các cơ quan liên quan. Ngoài ra, việc nâng cao chất lượng tư vấn chính sách và đào tạo nguồn nhân lực là yếu tố quan trọng để đảm bảo hiệu quả quản lý. Quản lý du lịch hiệu quả cũng đòi hỏi sự tham gia tích cực của các bên liên quan, bao gồm doanh nghiệp và cộng đồng địa phương, trong quá trình hoạch định và thực thi chính sách.

2.2. Phát triển du lịch sinh thái và cộng đồng

Du lịch sinh thái và du lịch cộng đồng được coi là hai hướng đi bền vững để phát triển ngành du lịch tại Sa Pa. Du lịch sinh thái tập trung vào việc bảo vệ môi trường và tận dụng tài nguyên thiên nhiên một cách bền vững, trong khi du lịch cộng đồng nhấn mạnh sự tham gia của cộng đồng địa phương trong chuỗi giá trị du lịch. Các mô hình này không chỉ giúp bảo tồn văn hóa và môi trường mà còn tạo ra cơ hội việc làm và tăng thu nhập cho người dân địa phương. Để thúc đẩy các mô hình này, cần có sự hỗ trợ từ chính phủ và các tổ chức quốc tế trong việc xây dựng cơ sở hạ tầng và đào tạo kỹ năng cho người dân.

III. Ý nghĩa và ứng dụng thực tiễn

Nghiên cứu này có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn cho phát triển du lịch bền vững tại Sa Pa. Kết quả nghiên cứu không chỉ giúp các nhà hoạch định chính sách hiểu rõ hơn về các thách thức và cơ hội trong ngành du lịch mà còn đề xuất các giải pháp cụ thể để cải thiện hiệu quả quản lý. Tiếp cận hệ thống được sử dụng trong nghiên cứu cũng có thể áp dụng cho các khu du lịch khác tại Việt Nam và trên thế giới, đặc biệt là những nơi có sự đa dạng văn hóa và cảnh quan thiên nhiên phong phú.

3.1. Đóng góp cho chính sách và quản lý

Nghiên cứu đóng góp quan trọng vào việc hoạch định chiến lược phát triển và quản lý du lịch tại Sa Pa. Các khuyến nghị chính sách được đề xuất dựa trên phân tích hệ thống và đánh giá thực tiễn, giúp các nhà quản lý xác định các ưu tiên và điểm can thiệp hiệu quả. Tiếp cận hệ thống cũng giúp tăng cường sự tham gia của các bên liên quan, đảm bảo rằng các chính sách được thực thi một cách công bằng và bền vững.

3.2. Ứng dụng rộng rãi trong ngành du lịch

Phương pháp tiếp cận hệ thống được sử dụng trong nghiên cứu có thể áp dụng rộng rãi trong ngành du lịch, đặc biệt là tại các khu du lịch có đặc điểm tương tự như Sa Pa. Cách tiếp cận này giúp các nhà quản lý hiểu rõ hơn về mối quan hệ giữa các yếu tố trong hệ thống du lịch, từ đó đưa ra các quyết định chính sách hiệu quả hơn. Ngoài ra, nghiên cứu cũng cung cấp các bài học kinh nghiệm quý báu cho việc phát triển du lịch bền vững tại các địa phương khác trên thế giới.

## Tổng quan nghiên cứu

Du lịch là một trong những ngành kinh tế quan trọng toàn cầu, chiếm khoảng 9% GDP thế giới và tạo ra hơn 200 triệu việc làm (UNWTO, 2013). Tại Việt Nam, giai đoạn 2015-2019, ngành du lịch phát triển mạnh với tốc độ tăng trưởng khách du lịch trung bình 12,1% mỗi năm, đạt đỉnh 18 triệu lượt khách quốc tế và 85 triệu lượt khách nội địa năm 2019, đóng góp 9,2% GDP quốc gia (Vietnam National Administration of Tourism, 2020). Tuy nhiên, đại dịch COVID-19 đã làm giảm mạnh lượng khách trong 2020-2021, nhưng dự kiến phục hồi mạnh mẽ từ 2022.

Sa Pa, thị xã thuộc tỉnh Lào Cai, là một trong bảy Khu du lịch quốc gia của Việt Nam, nổi tiếng với cảnh quan hùng vĩ và đa dạng văn hóa các dân tộc thiểu số chiếm 82,09% dân số. Du lịch tại Sa Pa đã góp phần giảm nghèo nhưng cũng gây ra nhiều vấn đề về môi trường, văn hóa và bất bình đẳng xã hội, đặc biệt là sự mất cân bằng quyền lực giữa người dân địa phương và nhà đầu tư bên ngoài. Mục tiêu nghiên cứu là xây dựng chiến lược phát triển du lịch bền vững cho Sa Pa, tập trung vào các ưu tiên can thiệp chính sách phù hợp với năng lực thực thi của các bên liên quan địa phương trong bối cảnh biến động phức tạp (VUCA).

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào thị xã Sa Pa, giai đoạn nghiên cứu chủ yếu từ 2019 đến 2022, với ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp cơ sở khoa học cho hoạch định chính sách phát triển du lịch bền vững, góp phần nâng cao hiệu quả kinh tế, bảo vệ môi trường và phát huy giá trị văn hóa bản địa.

## Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

### Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu áp dụng hệ thống lý thuyết về phát triển du lịch bền vững dựa trên khung của Tổ chức Du lịch Thế giới (UNWTO) với 5 trụ cột chính: chính sách và quản trị du lịch, hiệu quả kinh tế và cạnh tranh, việc làm và nguồn nhân lực, giảm nghèo và hòa nhập xã hội, bảo tồn môi trường tự nhiên và văn hóa. Ngoài ra, phương pháp tiếp cận hệ thống (systems approach) được sử dụng để phân tích các mối quan hệ phức tạp, phi tuyến tính giữa các thành phần trong hệ thống du lịch Sa Pa, dựa trên mô hình Evolutionary Learning Laboratories (ELLAB) và sơ đồ vòng nhân quả (Causal Loop Diagram - CLD). Các khái niệm chính bao gồm: vòng phản hồi củng cố và cân bằng, archetypes hệ thống (giới hạn thành công, vòng cân bằng có độ trễ, đối thủ vô tình), và điểm đòn bẩy trong hệ thống.

### Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp kết hợp định tính và định lượng. Dữ liệu được thu thập từ:

- Phỏng vấn sâu 7 đối tượng gồm cán bộ quản lý, doanh nghiệp địa phương và chuyên gia.
- Thảo luận nhóm tập trung với 7 đại diện cộng đồng dân tộc thiểu số tham gia du lịch cộng đồng (CBT).
- Khảo sát trực tuyến với 66 khách du lịch đã từng đến Sa Pa.
- Nghiên cứu tài liệu, báo cáo chính sách và kế hoạch phát triển du lịch địa phương.

Phân tích dữ liệu bao gồm phân tích chủ đề (thematic analysis) cho dữ liệu phỏng vấn, thống kê mô tả cho khảo sát, và xây dựng mô hình hệ thống CLD trên phần mềm Vensim để xác định archetypes và điểm đòn bẩy. Quá trình nghiên cứu diễn ra từ năm 2019 đến 2022, với các bước: xác định vấn đề, thu thập và phân tích dữ liệu, xây dựng mô hình hệ thống, tổ chức tham vấn các bên liên quan và đề xuất giải pháp.

## Kết quả nghiên cứu và thảo luận

### Những phát hiện chính

- **Chính sách và quản trị du lịch**: Điểm đánh giá bền vững trung bình 2,52/5, thấp nhất trong 5 trụ cột. Thiếu bộ tiêu chí rõ ràng về du lịch bền vững, hạn chế trong tiếp cận thông tin và năng lực quản lý của cơ quan du lịch địa phương. Người dân dân tộc thiểu số ít được tham gia vào quá trình hoạch định chính sách.

- **Hiệu quả kinh tế và cạnh tranh**: Điểm trung bình 2,92/5. Mặc dù lượng khách tăng trưởng 52%/năm trước COVID-19, nhưng chi tiêu và thời gian lưu trú thấp, sản phẩm du lịch chưa đa dạng và chất lượng chưa cao. Vấn đề quảng bá và nghiên cứu thị trường còn hạn chế. Các vấn đề xã hội như quá tải khách, bán hàng rong, và mất bản sắc văn hóa làm giảm sức hấp dẫn điểm đến.

- **Việc làm và nguồn nhân lực**: Điểm trung bình 2,92/5. Cơ hội việc làm rộng mở nhưng chất lượng nguồn nhân lực thấp, chủ yếu làm các công việc đơn giản, thiếu kỹ năng quản lý. Đào tạo chưa đáp ứng nhu cầu, phụ thuộc nhiều vào hỗ trợ quốc tế. Văn hóa làm việc và kỷ luật lao động còn yếu.

- **Giảm nghèo và hòa nhập xã hội**: Điểm trung bình 2,68/5. Lợi ích kinh tế từ du lịch phân phối không đồng đều, người dân địa phương hưởng lợi thấp. Vấn đề bán hàng rong và bóc lột trẻ em diễn ra phổ biến. Đầu tư từ nhà đầu tư bên ngoài tạo ra cạnh tranh không công bằng với cộng đồng địa phương.

- **Bảo tồn môi trường và văn hóa**: Điểm trung bình 2,00/5, thấp nhất sau chính sách. Tác động tiêu cực đến môi trường, cảnh quan và văn hóa bản địa do phát triển du lịch thiếu kiểm soát. Ý thức bền vững trong cộng đồng và doanh nghiệp còn hạn chế.

### Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy Sa Pa đang đối mặt với nhiều thách thức trong phát triển du lịch bền vững, đặc biệt là về chính sách quản lý và bảo tồn văn hóa môi trường. Sự thiếu đồng thuận và hạn chế năng lực quản lý dẫn đến các chính sách chưa toàn diện và khó thực thi hiệu quả. So với các nghiên cứu trước đây, kết quả này khẳng định tính phức tạp và đa chiều của hệ thống du lịch Sa Pa, đồng thời nhấn mạnh vai trò của phương pháp tiếp cận hệ thống trong việc nhận diện các điểm nghẽn và ưu tiên can thiệp. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ radar thể hiện điểm số các trụ cột bền vững, bảng phân tích SWOT và sơ đồ vòng nhân quả minh họa các mối quan hệ nhân quả trong hệ thống.

## Đề xuất và khuyến nghị

- **Nâng cao năng lực quản lý du lịch**: Tổ chức đào tạo chuyên sâu cho cán bộ quản lý, tăng cường nguồn nhân lực chuyên môn, cải thiện quy trình tham vấn và truyền thông chính sách đến cộng đồng. Mục tiêu nâng điểm trụ cột chính sách lên trên 3 trong 3 năm tới, do Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Sa Pa chủ trì.

- **Phát triển sản phẩm và marketing du lịch chất lượng cao**: Thực hiện nghiên cứu thị trường định kỳ, đa dạng hóa sản phẩm du lịch phù hợp với nhiều phân khúc khách, đặc biệt khách cao cấp. Tăng chi tiêu bình quân khách lên 15% trong 5 năm, phối hợp với doanh nghiệp và các tổ chức xúc tiến.

- **Cải thiện chất lượng nguồn nhân lực**: Mở rộng và chuẩn hóa các chương trình đào tạo kỹ năng nghề, tăng cường hợp tác với các tổ chức quốc tế để nâng cao năng lực cho lao động địa phương. Đặt mục tiêu tăng tỷ lệ lao động có kỹ năng lên 60% trong 3 năm.

- **Thúc đẩy phát triển du lịch cộng đồng và phân phối lợi ích công bằng**: Hỗ trợ phát triển mô hình du lịch cộng đồng, tăng cường minh bạch trong quản lý nguồn thu từ du lịch, hạn chế cạnh tranh không lành mạnh từ nhà đầu tư bên ngoài. Xây dựng chính sách bảo vệ quyền lợi người dân thiểu số trong 5 năm tới.

- **Bảo vệ môi trường và văn hóa bản địa**: Áp dụng các biện pháp quản lý môi trường nghiêm ngặt, nâng cao nhận thức cộng đồng và doanh nghiệp về phát triển bền vững, bảo tồn cảnh quan và văn hóa truyền thống. Mục tiêu giảm thiểu ô nhiễm và suy thoái môi trường xuống dưới mức hiện tại trong 5 năm.

## Đối tượng nên tham khảo luận văn

- **Cơ quan quản lý nhà nước về du lịch và phát triển kinh tế địa phương**: Sử dụng kết quả để xây dựng chính sách phát triển du lịch bền vững, nâng cao năng lực quản lý và hoạch định chiến lược.

- **Doanh nghiệp du lịch và nhà đầu tư**: Tham khảo để hiểu rõ các thách thức và cơ hội trong phát triển sản phẩm, nâng cao chất lượng dịch vụ và thực hiện trách nhiệm xã hội.

- **Cộng đồng dân tộc thiểu số và các tổ chức phát triển cộng đồng**: Nắm bắt các vấn đề về quyền lợi, cơ hội việc làm và bảo tồn văn hóa, từ đó tham gia tích cực vào chuỗi giá trị du lịch.

- **Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành chính sách công, du lịch bền vững**: Áp dụng phương pháp tiếp cận hệ thống và kết quả nghiên cứu làm tài liệu tham khảo cho các nghiên cứu tiếp theo.

## Câu hỏi thường gặp

1. **Phương pháp hệ thống giúp gì cho phát triển du lịch bền vững?**  
Phương pháp hệ thống giúp nhận diện các mối quan hệ phức tạp và điểm nghẽn trong hệ thống du lịch, từ đó xác định ưu tiên can thiệp hiệu quả. Ví dụ, mô hình CLD minh họa vòng phản hồi giữa tăng trưởng khách và ô nhiễm môi trường.

2. **Tại sao chính sách du lịch Sa Pa còn yếu kém?**  
Do thiếu bộ tiêu chí rõ ràng, năng lực quản lý hạn chế và quy trình truyền thông chính sách chưa hiệu quả, dẫn đến người dân thiểu số ít được tham gia và tiếp cận thông tin.

3. **Làm thế nào để cải thiện chất lượng nguồn nhân lực du lịch?**  
Cần mở rộng đào tạo kỹ năng thực hành, hợp tác với tổ chức quốc tế, và xây dựng chương trình đào tạo chuẩn hóa phù hợp với nhu cầu thực tế.

4. **Du lịch cộng đồng có vai trò gì trong Sa Pa?**  
Du lịch cộng đồng giúp tăng thu nhập cho người dân địa phương, bảo tồn văn hóa và tạo sự công bằng trong phân phối lợi ích, tuy nhiên cần hỗ trợ kỹ thuật và chính sách phù hợp.

5. **Ảnh hưởng của COVID-19 đến du lịch Sa Pa ra sao?**  
COVID-19 làm giảm mạnh lượng khách quốc tế, ảnh hưởng nghiêm trọng đến thu nhập của các hộ kinh doanh nhỏ, đặc biệt là các doanh nghiệp phục vụ khách nước ngoài.

## Kết luận

- Sa Pa có tiềm năng phát triển du lịch bền vững nhưng đang đối mặt với nhiều thách thức về chính sách, nguồn nhân lực, và bảo tồn môi trường.  
- Phương pháp tiếp cận hệ thống giúp phân tích toàn diện và xác định các điểm can thiệp ưu tiên.  
- Kết quả nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho hoạch định chính sách và phát triển sản phẩm du lịch phù hợp.  
- Cần tăng cường năng lực quản lý, phát triển nguồn nhân lực và thúc đẩy du lịch cộng đồng để nâng cao hiệu quả và công bằng.  
- Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đề xuất, theo dõi đánh giá và điều chỉnh chính sách linh hoạt theo tình hình thực tế.  

Hành động ngay hôm nay để góp phần xây dựng Sa Pa trở thành điểm đến du lịch bền vững, phát triển hài hòa kinh tế, xã hội và môi trường.