Tổng quan nghiên cứu

Từ năm 1998 đến 2016, đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) vào Việt Nam tăng trưởng mạnh mẽ, trong đó lĩnh vực công nghiệp và xây dựng chiếm tới 68% tổng giá trị đầu tư. Năm 2017, tổng vốn FDI đạt 35,88 tỷ USD, tăng 44,4% so với năm trước, với Nhật Bản và Hàn Quốc là hai nhà đầu tư lớn nhất. Sự gia tăng này kéo theo sự tham gia ngày càng nhiều của các nhà thầu nước ngoài trong các dự án xây dựng tại Việt Nam, đặc biệt là các dự án lớn như Đại lộ Đông Tây, Nhà máy lọc dầu Dung Quất, Cầu Cần Thơ, và tuyến Metro Bến Thành – Suối Tiên.

Tuy nhiên, các nhà thầu nước ngoài thường gặp phải tình trạng vượt chi phí xây dựng trong giai đoạn thi công, gây ảnh hưởng tiêu cực đến tiến độ, chất lượng và lợi nhuận dự án. Nguyên nhân chủ yếu xuất phát từ sự khác biệt về văn hóa, thiếu hiểu biết về điều kiện địa phương, quản lý rủi ro chưa hiệu quả, cũng như các yếu tố khách quan như biến động tỷ giá, lạm phát và chính sách pháp luật. Mục tiêu nghiên cứu là phân tích các nhân tố ảnh hưởng đến vượt chi phí xây dựng của nhà thầu nước ngoài tại Việt Nam trong giai đoạn thi công, đánh giá mức độ tác động của từng nhân tố và đề xuất giải pháp ứng phó nhằm giảm thiểu phát sinh chi phí.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các dự án xây dựng do nhà thầu nước ngoài thi công tại Thành phố Hồ Chí Minh và các tỉnh thành trên cả nước, với dữ liệu thu thập từ tháng 1 đến tháng 6 năm 2018. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả quản lý chi phí xây dựng, góp phần tăng lợi nhuận và sự thành công của các nhà thầu nước ngoài khi hoạt động tại thị trường Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý dự án, quản lý chi phí và phân tích rủi ro trong xây dựng. Hai khung lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  1. Lý thuyết quản lý chi phí xây dựng: Theo Luật Xây dựng 2014 và Nghị định 32/2015/NĐ-CP, chi phí xây dựng bao gồm chi phí trực tiếp, chi phí chung và thu nhập chịu thuế. Quản lý chi phí là quá trình giám sát và kiểm soát chi phí nhằm đảm bảo dự án không vượt ngân sách đã được phê duyệt.

  2. Mô hình phân tích nhân tố ảnh hưởng (Factor Analysis): Sử dụng phân tích thành tố chính (PCA) để xác định các nhóm nhân tố chính tác động đến vượt chi phí xây dựng, dựa trên các biến quan sát thu thập từ khảo sát thực tế.

Các khái niệm chuyên ngành quan trọng bao gồm: nhà thầu nước ngoài, chủ đầu tư, hợp đồng xây dựng (trọn gói, đơn giá cố định, đơn giá điều chỉnh), vượt chi phí xây dựng, kiểm soát chi phí, và các nhóm nhân tố ảnh hưởng như nhà thầu, chủ đầu tư, nhà thầu phụ, quản lý nhà nước và đặc điểm công trình.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính được thu thập thông qua khảo sát bằng bảng câu hỏi Likert 5 mức độ, gửi đến các chuyên gia và cán bộ quản lý có kinh nghiệm trong lĩnh vực thi công xây dựng cho nhà thầu nước ngoài tại Việt Nam. Tổng cộng 98 bảng khảo sát được thu về, trong đó 86 bảng hợp lệ được sử dụng để phân tích.

Phương pháp lấy mẫu phi xác suất kết hợp lấy mẫu thuận tiện được áp dụng do giới hạn về đối tượng khảo sát. Kích thước mẫu 86 bảng đáp ứng tỷ lệ mẫu/biến quan sát là 2.77, phù hợp với các nghiên cứu tương tự.

Quy trình phân tích dữ liệu gồm: kiểm định độ tin cậy thang đo bằng hệ số Cronbach’s Alpha, kiểm định sự khác biệt giữa các nhóm bằng Kruskal-Wallis, phân tích thành tố chính (PCA) để xác định các nhân tố chính ảnh hưởng đến vượt chi phí xây dựng. Phần mềm SPSS được sử dụng để xử lý và phân tích số liệu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Năm nhóm nhân tố chính ảnh hưởng đến vượt chi phí xây dựng được xác định gồm: (1) Chủ đầu tư, (2) Nhà thầu nước ngoài, (3) Nhà thầu phụ và nhà cung cấp, (4) Quản lý của Nhà nước, và (5) Đặc điểm công trình. Mỗi nhóm có mức độ ảnh hưởng khác nhau với trị trung bình từ 3.2 đến 4.1 trên thang 5.

  2. Nhóm nhân tố liên quan đến nhà thầu nước ngoài có mức độ ảnh hưởng cao nhất với các yếu tố như năng lực quản lý, kinh nghiệm thi công, và khả năng phối hợp với các bên liên quan. Ví dụ, sự thiếu kinh nghiệm quản lý dự án làm tăng nguy cơ vượt chi phí lên khoảng 35%.

  3. Nhóm nhân tố liên quan đến chủ đầu tư như chậm thanh toán, thay đổi thiết kế và yêu cầu điều chỉnh hợp đồng cũng góp phần làm vượt chi phí, chiếm tỷ lệ ảnh hưởng khoảng 28%.

  4. Nhóm nhân tố liên quan đến nhà thầu phụ và nhà cung cấp như cung ứng vật tư kém chất lượng, chậm trễ giao hàng, và quản lý yếu kém làm phát sinh chi phí tăng thêm khoảng 22%.

  5. Nhóm nhân tố quản lý Nhà nước như thủ tục hành chính phức tạp, thay đổi chính sách và quy chuẩn xây dựng gây khó khăn cho nhà thầu, ảnh hưởng khoảng 18% đến vượt chi phí.

Các kết quả được minh họa qua biểu đồ cột thể hiện mức độ ảnh hưởng trung bình của từng nhóm nhân tố, giúp trực quan hóa sự khác biệt về mức độ tác động.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân vượt chi phí chủ yếu xuất phát từ sự thiếu kinh nghiệm và năng lực quản lý của nhà thầu nước ngoài trong môi trường thi công tại Việt Nam, đặc biệt là trong việc phối hợp với các nhà thầu phụ và chủ đầu tư. Điều này phù hợp với các nghiên cứu trước đây về rủi ro xây dựng tại các nước đang phát triển.

Sự chậm trễ trong thanh toán và thay đổi thiết kế từ phía chủ đầu tư làm tăng chi phí phát sinh, đồng thời thủ tục hành chính và chính sách pháp luật chưa ổn định cũng tạo ra rào cản lớn cho nhà thầu nước ngoài. So với các nghiên cứu tại Trung Quốc và Malaysia, các yếu tố này có mức độ ảnh hưởng tương đồng, tuy nhiên đặc thù văn hóa và môi trường pháp lý tại Việt Nam tạo ra những thách thức riêng biệt.

Việc phân tích chi tiết các nhân tố giúp nhà thầu nước ngoài nhận diện rõ các điểm yếu trong quản lý chi phí, từ đó có thể áp dụng các biện pháp kiểm soát phù hợp. Đồng thời, chủ đầu tư và cơ quan quản lý nhà nước cũng có thể điều chỉnh chính sách và quy trình để hỗ trợ nhà thầu nước ngoài giảm thiểu rủi ro vượt chi phí.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường năng lực quản lý dự án cho nhà thầu nước ngoài: Đào tạo chuyên sâu về quản lý chi phí, tiến độ và chất lượng, áp dụng các phần mềm quản lý hiện đại nhằm nâng cao hiệu quả kiểm soát chi phí. Thời gian thực hiện: 6-12 tháng, chủ thể: các công ty nhà thầu và tổ chức đào tạo.

  2. Cải thiện phối hợp giữa nhà thầu chính, nhà thầu phụ và chủ đầu tư: Thiết lập quy trình giao tiếp rõ ràng, minh bạch, tổ chức các cuộc họp định kỳ để cập nhật tiến độ và xử lý phát sinh kịp thời. Thời gian: liên tục trong suốt dự án, chủ thể: ban quản lý dự án và nhà thầu.

  3. Đơn giản hóa thủ tục hành chính và ổn định chính sách pháp luật: Cơ quan quản lý nhà nước cần rà soát, điều chỉnh các quy định liên quan đến xây dựng, tạo môi trường thuận lợi cho nhà thầu nước ngoài hoạt động. Thời gian: 12-24 tháng, chủ thể: Bộ Xây dựng và các cơ quan liên quan.

  4. Xây dựng hệ thống giám sát và đánh giá rủi ro chi phí thường xuyên: Áp dụng các công cụ phân tích rủi ro và báo cáo định kỳ để phát hiện sớm các yếu tố gây vượt chi phí, từ đó có biện pháp ứng phó kịp thời. Thời gian: áp dụng ngay từ đầu dự án, chủ thể: nhà thầu và chủ đầu tư.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà thầu nước ngoài đang và sẽ hoạt động tại Việt Nam: Giúp nhận diện các rủi ro chi phí, từ đó xây dựng chiến lược quản lý hiệu quả, giảm thiểu thiệt hại tài chính.

  2. Chủ đầu tư và ban quản lý dự án: Hiểu rõ các yếu tố ảnh hưởng đến chi phí xây dựng, hỗ trợ lựa chọn nhà thầu phù hợp và quản lý dự án hiệu quả hơn.

  3. Cơ quan quản lý nhà nước và các tổ chức chính sách: Cung cấp cơ sở khoa học để điều chỉnh chính sách, thủ tục hành chính nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho nhà thầu nước ngoài.

  4. Các nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành quản lý xây dựng: Là tài liệu tham khảo quý giá về phân tích nhân tố ảnh hưởng chi phí xây dựng trong bối cảnh quốc tế hóa và đầu tư nước ngoài.

Câu hỏi thường gặp

  1. Nhân tố nào ảnh hưởng lớn nhất đến vượt chi phí xây dựng của nhà thầu nước ngoài?
    Năng lực quản lý và kinh nghiệm thi công của nhà thầu nước ngoài được xác định là nhân tố có ảnh hưởng lớn nhất, chiếm khoảng 35% mức độ tác động, do thiếu hiểu biết về môi trường thi công và phối hợp kém với các bên liên quan.

  2. Tại sao thủ tục hành chính lại gây ảnh hưởng đến chi phí xây dựng?
    Thủ tục hành chính phức tạp, chậm trễ trong phê duyệt hồ sơ và thay đổi chính sách làm tăng thời gian thi công, phát sinh chi phí lưu kho, nhân công và thiết bị, từ đó làm vượt ngân sách dự án.

  3. Làm thế nào để giảm thiểu rủi ro vượt chi phí trong giai đoạn thi công?
    Áp dụng quản lý dự án chuyên nghiệp, sử dụng phần mềm quản lý chi phí, tăng cường đào tạo nhân sự, cải thiện phối hợp giữa các bên và thiết lập hệ thống giám sát rủi ro thường xuyên là các biện pháp hiệu quả.

  4. Nhà thầu phụ và nhà cung cấp ảnh hưởng như thế nào đến chi phí?
    Việc cung ứng vật tư kém chất lượng, chậm trễ giao hàng và quản lý yếu kém của nhà thầu phụ làm phát sinh chi phí sửa chữa, thay thế và kéo dài tiến độ thi công, ảnh hưởng khoảng 22% đến vượt chi phí.

  5. Nghiên cứu này có thể áp dụng cho các dự án xây dựng trong nước không?
    Mặc dù tập trung vào nhà thầu nước ngoài, các kết quả và giải pháp cũng có thể tham khảo để cải thiện quản lý chi phí cho nhà thầu trong nước, đặc biệt trong các dự án có sự tham gia của nhiều bên liên quan và rủi ro cao.

Kết luận

  • Nghiên cứu xác định năm nhóm nhân tố chính ảnh hưởng đến vượt chi phí xây dựng của nhà thầu nước ngoài tại Việt Nam, trong đó năng lực quản lý nhà thầu nước ngoài và chủ đầu tư là hai nhóm có ảnh hưởng lớn nhất.
  • Phương pháp phân tích thành tố chính (PCA) và kiểm định thống kê đã giúp đánh giá chính xác mức độ tác động của từng nhân tố.
  • Các giải pháp đề xuất tập trung vào nâng cao năng lực quản lý, cải thiện phối hợp giữa các bên, đơn giản hóa thủ tục hành chính và thiết lập hệ thống giám sát rủi ro.
  • Nghiên cứu góp phần bổ sung kiến thức về quản lý chi phí xây dựng trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế và đầu tư nước ngoài tại Việt Nam.
  • Các bước tiếp theo bao gồm mở rộng quy mô khảo sát, áp dụng mô hình quản lý chi phí tiên tiến và theo dõi hiệu quả các giải pháp đề xuất trong thực tiễn.

Để nâng cao hiệu quả quản lý chi phí xây dựng, các nhà thầu nước ngoài và chủ đầu tư nên áp dụng ngay các khuyến nghị từ nghiên cứu này nhằm giảm thiểu rủi ro vượt chi phí và đảm bảo thành công cho dự án.