Tổng quan nghiên cứu

Việt Nam có tổng diện tích tự nhiên khoảng 33,12 triệu ha, trong đó diện tích có rừng đạt 13,52 triệu ha năm 2012, tăng bình quân 0,3 triệu ha/năm so với năm 1995. Tuy nhiên, chất lượng và đa dạng sinh học của rừng tự nhiên vẫn suy giảm, đặc biệt tại các khu rừng đặc dụng (RĐD) như Khu Bảo tồn Thiên nhiên Kim Hỷ, Bắc Kạn. Khu bảo tồn này có diện tích 14.772 ha, nằm trên địa bàn 7 xã thuộc hai huyện Na Rì và Bạch Thông, với địa hình đồi núi đá vôi phức tạp, đa dạng sinh học cao và nhiều loài quý hiếm. Dân cư trong vùng chủ yếu là các dân tộc thiểu số như Tày, Nùng, Dao, Mông, với trình độ dân trí thấp và sinh kế phụ thuộc lớn vào tài nguyên rừng.

Nghiên cứu tập trung đánh giá tiềm năng đồng quản lý tài nguyên rừng tại Khu BTTN Kim Hỷ, nhằm đề xuất các nguyên tắc và giải pháp đồng quản lý phù hợp, góp phần nâng cao hiệu quả quản lý bền vững tài nguyên rừng. Phạm vi nghiên cứu giới hạn trong các xã Lạng San, Lương Thượng, Ân Tình, Kim Hỷ, Côn Minh thuộc khu bảo tồn, với mục tiêu cụ thể là phân tích cơ sở khoa học, pháp lý, tiềm năng và thách thức trong đồng quản lý, đồng thời đề xuất các giải pháp thực tiễn. Ý nghĩa nghiên cứu không chỉ mang tính khoa học khi lần đầu tiên hệ thống hóa tiềm năng đồng quản lý tại khu vực này, mà còn có ý nghĩa thực tiễn trong việc điều chỉnh chính sách quản lý tài nguyên rừng tại Bắc Kạn và các vùng tương tự.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên khái niệm đồng quản lý tài nguyên thiên nhiên, được định nghĩa là sự hợp tác giữa chính phủ, cộng đồng và các bên liên quan trong việc chia sẻ quyền lợi, trách nhiệm và chức năng quản lý tài nguyên. Khung lý thuyết chính bao gồm:

  • Lý thuyết quản lý tài nguyên chung (Common-Pool Resource Management): Nhấn mạnh vai trò của cộng đồng trong việc quản lý tài nguyên chung nhằm tránh tình trạng khai thác quá mức.
  • Mô hình đồng quản lý (Co-management Model): Mô tả sự phối hợp giữa các chủ thể như nhà nước, cộng đồng và tổ chức phi chính phủ trong quản lý tài nguyên.
  • Khái niệm lâm nghiệp xã hội: Tập trung vào sự tham gia của cộng đồng trong phát triển và bảo vệ rừng, đồng thời cân bằng lợi ích kinh tế, xã hội và môi trường.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: đồng quản lý, đa dạng sinh học, tài nguyên rừng đặc dụng, cộng đồng địa phương, và chính sách quản lý rừng bền vững.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp phương pháp định tính và định lượng với các bước chính:

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập số liệu thứ cấp từ các báo cáo, tài liệu chính thức của Ban quản lý Khu BTTN Kim Hỷ, Sở NN&PTNT Bắc Kạn, Chi cục Kiểm lâm, cùng các văn bản pháp luật liên quan. Dữ liệu sơ cấp được thu thập qua khảo sát thực địa, phỏng vấn sâu và thảo luận nhóm với 70 hộ gia đình đại diện tại 4 xã trọng điểm (Lương Thượng, Ân Tình, Kim Hỷ, Côn Minh).
  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phần mềm Excel để xử lý số liệu định lượng, phân tích ma trận SWOT, ma trận so sánh cặp đôi về khả năng hợp tác giữa các bên liên quan. Phân tích định tính dựa trên phương pháp PRA (Participatory Rural Appraisal) và RRA (Rapid Rural Appraisal) nhằm đánh giá kiến thức bản địa, thể chế cộng đồng và mối quan hệ giữa các bên.
  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong giai đoạn 2012-2014, bao gồm thu thập tài liệu, khảo sát thực địa, phân tích số liệu và đề xuất giải pháp.

Phương pháp chuyên gia cũng được áp dụng để lấy ý kiến đóng góp từ cán bộ quản lý khu bảo tồn, kiểm lâm, chính quyền địa phương và các tổ chức liên quan nhằm đảm bảo tính thực tiễn và khả thi của các giải pháp đề xuất.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Cơ sở pháp lý và tổ chức quản lý hiện tại: Khu BTTN Kim Hỷ được quản lý bởi Ban quản lý trực thuộc Chi cục Kiểm lâm tỉnh Bắc Kạn, phối hợp với UBND các xã và các trạm kiểm lâm địa bàn. Các văn bản pháp luật như Quyết định số 2089/QĐ-BNN-TCLN (2012) quy định về quản lý rừng đặc dụng và các chính sách khoán bảo vệ rừng tạo cơ sở pháp lý cho đồng quản lý. Tuy nhiên, vai trò của cộng đồng dân cư trong quản lý còn hạn chế, chưa được trao quyền chính thức.

  2. Tiềm năng đồng quản lý tại Khu BTTN Kim Hỷ: Với diện tích 14.772 ha, trong đó 11.505 ha là phân khu bảo vệ nghiêm ngặt, khu bảo tồn có đa dạng sinh học cao với nhiều loài quý hiếm như Du sam núi đá, Thiết sam giả. Dân số trong vùng lõi và vùng đệm khoảng 12.302 người, chủ yếu là dân tộc thiểu số với sinh kế phụ thuộc vào rừng. Khảo sát cho thấy 94,3% hộ dân sống bằng nông nghiệp và khai thác lâm sản phụ, tạo áp lực lớn lên tài nguyên rừng. Tuy nhiên, cộng đồng có kiến thức bản địa phong phú và có thể tham gia tích cực vào công tác bảo vệ rừng nếu được hỗ trợ và trao quyền.

  3. Thách thức trong đồng quản lý: Địa hình đồi núi đá vôi phức tạp, độ dốc trung bình 25-30 độ, nhiều nơi trên 45 độ gây khó khăn trong tuần tra, kiểm soát. Tình trạng khai thác vàng sa khoáng trái phép vẫn diễn ra, mặc dù đã giảm đáng kể nhờ các đợt truy quét. Trình độ dân trí thấp, đặc biệt 80% người trên 45 tuổi mù chữ, hạn chế khả năng tiếp cận thông tin và tham gia quản lý. Mâu thuẫn lợi ích giữa các bên liên quan và thiếu cơ chế chia sẻ lợi ích rõ ràng cũng là rào cản lớn.

  4. Vai trò các bên liên quan: UBND tỉnh, Sở NN&PTNT, Chi cục Kiểm lâm, Ban quản lý khu bảo tồn, chính quyền xã, trạm kiểm lâm, các đoàn thể xã hội và cộng đồng dân cư đều có vai trò quan trọng trong quản lý tài nguyên rừng. Tuy nhiên, sự phối hợp chưa đồng bộ, vai trò của cộng đồng dân cư chưa được phát huy tối đa. Mô hình đồng quản lý thành công ở các khu bảo tồn khác trong nước như Vườn quốc gia Xuân Sơn, KBT Mù Cang Chải cho thấy sự tham gia của cộng đồng giúp giảm thiểu vi phạm và nâng cao hiệu quả bảo vệ rừng.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy đồng quản lý tài nguyên rừng tại Khu BTTN Kim Hỷ có nhiều tiềm năng nhưng cũng đối mặt với không ít thách thức. Địa hình phức tạp và áp lực khai thác tài nguyên từ cộng đồng nghèo là những yếu tố khách quan khó kiểm soát. Tuy nhiên, việc áp dụng mô hình đồng quản lý dựa trên sự phối hợp giữa Ban quản lý khu bảo tồn, chính quyền địa phương và cộng đồng dân cư có thể tạo ra sự đồng thuận và nâng cao hiệu quả bảo vệ rừng.

So sánh với các nghiên cứu quốc tế và trong nước, như mô hình tại Nepal, Thái Lan, Nam Phi và các khu bảo tồn ở Việt Nam, cho thấy sự tham gia của cộng đồng không chỉ giúp giảm thiểu xung đột mà còn tạo ra lợi ích kinh tế xã hội cho người dân, từ đó tăng động lực bảo vệ tài nguyên. Việc xây dựng cơ chế chia sẻ lợi ích rõ ràng, hỗ trợ kỹ thuật và đào tạo nâng cao nhận thức là yếu tố then chốt để thành công.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố dân số theo dân tộc, biểu đồ cơ cấu kinh tế hộ gia đình, bảng tổng hợp các bên liên quan và ma trận đánh giá khả năng hợp tác để minh họa rõ hơn các mối quan hệ và tiềm năng hợp tác trong đồng quản lý.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng cơ cấu tổ chức đồng quản lý rõ ràng: Thiết lập Ban đồng quản lý gồm đại diện Ban quản lý khu bảo tồn, chính quyền địa phương, cộng đồng dân cư và các tổ chức liên quan. Cơ cấu này cần có quy chế hoạt động minh bạch, phân định rõ quyền hạn và trách nhiệm, đảm bảo sự tham gia bình đẳng của cộng đồng. Thời gian thực hiện: 1 năm; Chủ thể: Sở NN&PTNT, UBND tỉnh, Ban quản lý khu bảo tồn.

  2. Tăng cường đào tạo, nâng cao nhận thức cộng đồng: Triển khai các chương trình đào tạo kỹ năng quản lý rừng, bảo tồn đa dạng sinh học và phát triển sinh kế bền vững cho người dân, đặc biệt là phụ nữ và thanh niên. Sử dụng phương pháp truyền thông phù hợp với trình độ dân trí. Thời gian: 2 năm; Chủ thể: Ban quản lý khu bảo tồn phối hợp với các tổ chức phi chính phủ.

  3. Phát triển các mô hình sinh kế bền vững: Hỗ trợ người dân phát triển mô hình nông-lâm kết hợp, trồng rừng gỗ lớn, nuôi trồng thủy sản, du lịch sinh thái cộng đồng nhằm giảm phụ thuộc vào khai thác rừng tự nhiên. Kèm theo đó là hỗ trợ tiếp cận vốn, kỹ thuật và thị trường. Thời gian: 3 năm; Chủ thể: UBND xã, các tổ chức hỗ trợ phát triển kinh tế.

  4. Hoàn thiện cơ chế chính sách chia sẻ lợi ích: Xây dựng chính sách chi trả dịch vụ môi trường rừng, khoán bảo vệ rừng với mức hỗ trợ phù hợp (khoảng 300.000 đồng/ha/năm), đồng thời quy định rõ quyền lợi và nghĩa vụ của cộng đồng trong đồng quản lý. Thời gian: 1-2 năm; Chủ thể: Bộ NN&PTNT, UBND tỉnh.

  5. Tăng cường giám sát, kiểm tra và xử lý vi phạm: Phối hợp giữa lực lượng kiểm lâm, công an và cộng đồng trong tuần tra bảo vệ rừng, ngăn chặn khai thác trái phép, đặc biệt là khai thác vàng sa khoáng. Áp dụng công nghệ giám sát hiện đại như camera, GIS để nâng cao hiệu quả. Thời gian: liên tục; Chủ thể: Ban quản lý khu bảo tồn, lực lượng chức năng.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý rừng và bảo tồn: Giúp hiểu rõ cơ sở khoa học, pháp lý và thực tiễn đồng quản lý tài nguyên rừng, từ đó áp dụng hiệu quả trong công tác quản lý tại các khu bảo tồn tương tự.

  2. Chính quyền địa phương và các cơ quan quản lý nhà nước: Cung cấp thông tin để xây dựng, điều chỉnh chính sách, cơ chế hỗ trợ đồng quản lý, nâng cao sự phối hợp giữa các bên liên quan.

  3. Các tổ chức phi chính phủ và nhà nghiên cứu: Là tài liệu tham khảo để phát triển các dự án hỗ trợ cộng đồng, nghiên cứu về quản lý tài nguyên thiên nhiên bền vững và phát triển sinh kế.

  4. Cộng đồng dân cư sống trong và vùng đệm khu bảo tồn: Giúp nâng cao nhận thức về vai trò, quyền lợi và trách nhiệm trong bảo vệ tài nguyên rừng, từ đó tăng cường sự tham gia tích cực vào công tác đồng quản lý.

Câu hỏi thường gặp

  1. Đồng quản lý tài nguyên rừng là gì?
    Đồng quản lý là hình thức hợp tác giữa chính quyền, cộng đồng và các bên liên quan trong việc chia sẻ quyền lợi, trách nhiệm và chức năng quản lý tài nguyên rừng nhằm bảo vệ và phát triển bền vững.

  2. Tại sao cần áp dụng đồng quản lý tại Khu BTTN Kim Hỷ?
    Khu bảo tồn có đa dạng sinh học cao nhưng chịu áp lực lớn từ khai thác tài nguyên và dân cư nghèo. Đồng quản lý giúp tăng cường sự tham gia của cộng đồng, giảm xung đột và nâng cao hiệu quả bảo vệ rừng.

  3. Những thách thức chính trong thực hiện đồng quản lý là gì?
    Bao gồm địa hình phức tạp, trình độ dân trí thấp, mâu thuẫn lợi ích giữa các bên, thiếu cơ chế chia sẻ lợi ích rõ ràng và tình trạng khai thác tài nguyên trái phép.

  4. Làm thế nào để cộng đồng được hưởng lợi từ đồng quản lý?
    Thông qua các chính sách chi trả dịch vụ môi trường, khoán bảo vệ rừng, phát triển sinh kế bền vững và tham gia vào các hoạt động quản lý, cộng đồng có thể nhận được lợi ích kinh tế và xã hội.

  5. Các bên liên quan cần phối hợp như thế nào để đồng quản lý hiệu quả?
    Cần xây dựng cơ cấu tổ chức đồng quản lý minh bạch, tăng cường đào tạo, truyền thông, phối hợp tuần tra bảo vệ rừng và hoàn thiện chính sách hỗ trợ, đảm bảo quyền lợi và trách nhiệm của từng bên.

Kết luận

  • Đồng quản lý tài nguyên rừng tại Khu BTTN Kim Hỷ là giải pháp phù hợp để bảo vệ đa dạng sinh học và phát triển bền vững tài nguyên rừng.
  • Khu bảo tồn có tiềm năng lớn với đa dạng sinh học phong phú và cộng đồng dân cư có kiến thức bản địa sâu sắc.
  • Thách thức chính gồm địa hình phức tạp, áp lực khai thác tài nguyên, trình độ dân trí thấp và mâu thuẫn lợi ích giữa các bên.
  • Đề xuất các giải pháp đồng quản lý bao gồm xây dựng cơ cấu tổ chức, nâng cao nhận thức cộng đồng, phát triển sinh kế bền vững, hoàn thiện chính sách chia sẻ lợi ích và tăng cường giám sát.
  • Các bước tiếp theo cần triển khai thí điểm mô hình đồng quản lý, đánh giá hiệu quả và nhân rộng tại các khu bảo tồn tương tự, đồng thời kêu gọi sự phối hợp chặt chẽ giữa các cấp chính quyền, cộng đồng và tổ chức liên quan.

Hành động ngay hôm nay để bảo vệ và phát triển bền vững tài nguyên rừng tại Khu BTTN Kim Hỷ, góp phần vào sự phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh Bắc Kạn và cả nước.