Danh Từ và Danh Ngữ: Vấn Đề Chuyển Dịch Anh - Việt

Việc nghiên cứu ngữ, đặc biệt là ngữ danh từ, được nhiều nhà ngôn ngữ học trong và ngoài nước quan tâm và đi sâu miêu tả. Ta thấy có các công trình của O. Jerpersen (1924) [1958] với The Philosophy of Grammar, N. Chomsky (1965) với Aspects of the Theory of Syntax, R. Asher (Editor-in-Chief)(1994) với The Encyclopedia of Language and Linguistics, D.Geoffrey Pullum (2002) với The Cambridge Grammar of the English language. Trong cuốn The Noun Phrase, xuất bản năm 2004, Jan Rijkhoff đã đưa ra một mô hình ngữ nghĩa để mô tả cấu trúc bên dưới của bất kỳ ngôn ngữ tự nhiên nào. Ông phân tích danh ngữ như một hệ thống cấp bậc ngữ nghĩa cung cấp bốn bổ ngữ danh từ có liên quan đến chất lượng, số lượng, vị trí và diễn ngôn.

Phương pháp phân tích ngữ nghĩa – cú pháp: để tìm ra cấu trúc danh ngữ trong câu cũng như cấu trúc các thành tố trong nội bộ danh ngữ. Phương pháp so sánh - đối chiếu: được sử dụng để tìm những nét tương đồng cũng như dị biệt trong cấu trúc danh ngữ tiếng Anh và tiếng Việt. Từ đó đưa ra hướng dịch thuật để có một bản dịch chuyển tải được đầy đủ ý của văn bản gốc. Các ví dụ trích dẫn được lấy từ tác phẩm nguyên tác tiếng Anh The Adventures of Tom Sawyer của Mark Twain, Collier Books, New York, N., 1962 và bản dịch tiếng Việt Cuộc phiêu lưu của Tom Sawyer của Nguyễn Tuấn Quang, NXB. Măng Non, TP. Hồ Chí Minh, 1984.

Danh từ đếm được trong tiếng Anh chỉ một lớp những thực thể riêng lẻ của cùng một loại. Những thực thể đơn lẻ này là những phần nhỏ nhất theo nghĩa là chúng không thể được chia thành những phần nhỏ hơn cùng loại mà được xem như là một tổng thể. Ví dụ: “A boy” gồm có đầu, tay, chân, mắt, mũi, v. nhưng bản thân từng phần này không tạo nên được cái nghĩa “boy”, mà là tổng hợp của tất cả các bộ phận mới tạo nên cái nghĩa “boy” ấy. Những danh từ thuộc loại này có thể đếm được, có hình thức số, có thể kết hợp với số đếm hoặc lượng từ (one, two, several, every, each,…), và mạo từ bất định a/an.

Tên gọi danh từ khối cũng có thể gây hiểu lầm với những danh từ chỉ dùng để chỉ chất liệu, vì từ “khối” thường gợi lên trong tâm tưởng chúng ta hình ảnh những vật không hình thù, không phân lập. Nhưng sự phân biệt chất liệu và vật thể trong ngôn ngữ và trong thực tế khách quan không hề đồng nhất. Trong một công trình bàn về danh từ khối, T. Burge (1979) đã khẳng định: Không phải hễ là danh từ khối thì luôn luôn chỉ chất liệu, những danh từ khối như fruit (trái cây), clothing (quần áo), apparatus (bộ dụng cụ), hardware (đồ ngũ kim), đều không hề chỉ chất liệu, mà chỉ vật thể.

Loại từ phù hợp với sở chỉ của danh từ, chứ không phải với chính danh từ đó. Bởi vì loại từ là từ, chứ không phải là những chức năng ngữ pháp nên không hiếm trường hợp loại từ được lấy từ những ngôn ngữ khác. Ở khía cạnh này, chúng rất giống với những từ đo lường. Khi ta đếm ly cà phê ta không cần biết đó là loại ly gì hay loại cà phê nào. Tuy nhiên, không phải tất cả loại từ đều là từ đo lường. Dixon (1986), loại từ là những đơn vị từ vựng tự do, xuất hiện trong cùng danh ngữ với danh từ mà nó bổ nghĩa.

Phần lớn danh từ tiếng Việt không đếm được, cho nên để có thể cá thể hóa hoặc đếm thì người ta phải dùng tổ hợp [loại từ (danh từ chỉ đơn vị) + danh từ không đếm được]. Theo Nguyễn Tài Cẩn (1977), loại từ là những từ chỉ đơn vị tự nhiên như anh, ông, con, cái, cuốn …. Nó kết hợp với những từ chỉ đơn vị quy ước như tấn, tạ, cân, thước, lít… tạo thành một loại gọi là những từ chỉ đơn vị. Những từ chỉ đơn vị có khả năng kết hợp với số đếm nên được xếp vào loại danh từ đếm được.

Sự biến đổi hình thái chủ yếu của danh từ theo số trong tiếng Anh thường là thêm '-s' hoặc '-es' vào cuối từ để biểu thị số nhiều. Tuy nhiên, có nhiều trường hợp đặc biệt cần lưu ý, ví dụ như những danh từ chỉ có số phức, tận cùng bằng –s (như news, physics), những danh từ chỉ có số phức, không tận cùng bằng –s (như people, cattle), và những danh từ vừa là số đơn, vừa là số phức (như sheep, deer).

Trong tiếng Việt, phạm trù số không được thể hiện rõ ràng như trong tiếng Anh. Để biểu thị số nhiều, người ta thường sử dụng các lượng từ chỉ số lượng không xác định (như nhiều, vài, một số) hoặc các phân lượng từ (như tất cả, mỗi). Việc dịch thuật từ tiếng Anh sang tiếng Việt cần chú ý đến ngữ cảnh để lựa chọn cách diễn đạt phù hợp, tránh dịch máy móc gây khó hiểu.

Quán từ xác định 'the' trong tiếng Anh được sử dụng để chỉ một đối tượng cụ thể, đã được đề cập trước đó hoặc được biết đến bởi cả người nói và người nghe. Trong tiếng Việt, không có quán từ tương đương, do đó, người dịch cần sử dụng các phương tiện khác để biểu thị tính xác định, ví dụ như sử dụng các từ 'này', 'kia', hoặc lặp lại danh từ.

Trong tiếng Việt, tính xác định có thể được biểu thị bằng nhiều phương tiện khác nhau, bao gồm trật tự từ, ngữ cảnh, và các từ chỉ định (như 'này', 'kia', 'đó'). Việc xác định đúng tính xác định của danh ngữ trong tiếng Anh và chuyển tải nó một cách chính xác sang tiếng Việt là một thách thức quan trọng trong dịch thuật.

Hệ thống đại từ nhân xưng trong tiếng Anh và tiếng Việt có nhiều điểm khác biệt. Tiếng Anh sử dụng các đại từ 'I', 'you', 'he', 'she', 'it', 'we', 'they' để chỉ ngôi và số. Tiếng Việt có hệ thống đại từ phức tạp hơn, với nhiều từ xưng hô khác nhau tùy thuộc vào tuổi tác, địa vị xã hội, và mối quan hệ giữa người nói và người nghe. Việc lựa chọn đại từ phù hợp trong dịch thuật là rất quan trọng để đảm bảo tính tự nhiên và chính xác của bản dịch.

Việc dịch đại từ sở hữu từ tiếng Anh sang tiếng Việt cũng đòi hỏi sự cẩn trọng. Trong tiếng Anh, đại từ sở hữu (như 'my', 'your', 'his', 'her', 'its', 'our', 'their') thường đứng trước danh từ. Trong tiếng Việt, có nhiều cách để biểu thị sở hữu, ví dụ như sử dụng giới từ 'của' hoặc sử dụng các cấu trúc ngữ pháp khác. Việc lựa chọn cách diễn đạt phù hợp phụ thuộc vào ngữ cảnh cụ thể.