Tổng quan nghiên cứu

Sốt xuất huyết Dengue (SXHD) là bệnh truyền nhiễm cấp tính do vi rút Dengue gây ra, lây truyền qua muỗi Aedes aegypti và Aedes albopictus. Trên toàn cầu, khoảng 2,5 tỷ người có nguy cơ mắc bệnh, với ước tính ít nhất 50 triệu ca mắc mỗi năm. Tại Việt Nam, năm 2015 ghi nhận 88.324 ca SXHD, trong đó miền Trung chiếm gần 25%, với tỉnh Bình Định là địa phương có số ca mắc cao thứ hai khu vực Nam Trung Bộ. Năm 2016, tỉnh Bình Định ghi nhận 4.679 ca bệnh, tăng mạnh so với các năm trước, phân bố rộng khắp 11 huyện/thị xã/thành phố. Bệnh diễn biến quanh năm, cao điểm vào mùa mưa (tháng 6-11), gây áp lực lớn lên hệ thống y tế và cộng đồng.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm xác định tỷ lệ mắc SXHD tại các địa bàn trọng điểm tỉnh Bình Định năm 2016, đánh giá các chỉ số véc tơ truyền bệnh, đặc điểm ổ bọ gậy và tập tính trú đậu của muỗi Aedes, đồng thời đánh giá mức độ nhạy cảm với hóa chất diệt côn trùng của muỗi truyền bệnh. Nghiên cứu được thực hiện tại ba điểm trọng điểm: xã Tam Quan Bắc (Hoài Nhơn), thị trấn Ngô Mây (Phù Cát) và phường Ngô Mây (Quy Nhơn), trong khoảng thời gian từ tháng 1 đến tháng 12 năm 2016.

Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc dự báo diễn biến dịch bệnh, cung cấp cơ sở khoa học cho các biện pháp phòng chống hiệu quả, đặc biệt trong bối cảnh SXHD chưa có thuốc điều trị đặc hiệu và vắc xin phòng bệnh còn đang trong giai đoạn thử nghiệm. Việc kiểm soát véc tơ và đánh giá tính kháng hóa chất là yếu tố then chốt để giảm thiểu nguy cơ bùng phát dịch tại địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình về dịch tễ học véc tơ truyền bệnh, sinh thái học muỗi Aedes và cơ chế kháng hóa chất của côn trùng. Hai lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  1. Lý thuyết dịch tễ học véc tơ truyền bệnh: Mô tả chu kỳ truyền bệnh giữa người và muỗi Aedes, trong đó muỗi cái hút máu người bệnh và truyền vi rút sang người lành sau thời gian nung bệnh. Các chỉ số véc tơ như Chỉ số nhà có muỗi (AHI), Chỉ số mật độ muỗi (DI), Chỉ số nhà có bọ gậy (HI), Chỉ số dụng cụ chứa nước có bọ gậy (CI) và Chỉ số Breteau (BI) được sử dụng để đánh giá mật độ và nguy cơ truyền bệnh.

  2. Lý thuyết sinh thái học muỗi Aedes: Nghiên cứu đặc điểm sinh học, tập tính trú đậu, vòng đời và phân bố của muỗi Ae. aegypti và Ae. albopictus. Muỗi Aedes có vòng đời gồm trứng, bọ gậy, quăng và muỗi trưởng thành, với khả năng tồn tại trứng trong điều kiện khô hạn kéo dài đến 6 tháng. Tập tính đốt máu ban ngày với hai đỉnh hoạt động chính vào sáng sớm và chiều tối.

  3. Mô hình kháng hóa chất côn trùng: Phân tích mức độ nhạy cảm và kháng hóa chất diệt côn trùng của muỗi truyền bệnh, dựa trên tỷ lệ muỗi chết sau tiếp xúc với hóa chất thử nghiệm. Mức độ kháng hóa chất ảnh hưởng trực tiếp đến hiệu quả kiểm soát véc tơ và phòng chống dịch.

Các khái niệm chính bao gồm: tỷ lệ mắc SXHD, chỉ số véc tơ (AHI, DI, HI, CI, BI), tập tính trú đậu muỗi, vòng đời muỗi Aedes, và mức độ nhạy cảm/kháng hóa chất.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng thiết kế kết hợp giữa nghiên cứu theo dõi dọc và cắt ngang:

  • Nguồn dữ liệu: Số liệu ca bệnh SXHD năm 2016 được thu thập từ Trung tâm Y tế dự phòng tỉnh Bình Định. Dữ liệu véc tơ và mẫu muỗi được thu thập tại ba điểm nghiên cứu trọng điểm: xã Tam Quan Bắc, thị trấn Ngô Mây và phường Ngô Mây.

  • Cỡ mẫu: Toàn bộ ca bệnh SXHD trong năm 2016 tại tỉnh Bình Định được phân tích (4.679 ca). Đối với véc tơ, điều tra 30 hộ gia đình tại mỗi điểm nghiên cứu để xác định các chỉ số véc tơ và đặc điểm ổ bọ gậy. Thử nghiệm mức độ nhạy cảm với hóa chất sử dụng 100 cá thể muỗi cái Ae. aegypti và Ae. albopictus cho mỗi loại hóa chất, cùng 50 cá thể đối chứng.

  • Phương pháp chọn mẫu: Lựa chọn điểm nghiên cứu dựa trên mức độ lưu hành SXHD và mật độ muỗi cao. Mẫu muỗi được thu thập bằng phương pháp soi bắt muỗi trú đậu trong nhà, sử dụng bẫy mồi Biogent trong và ngoài nhà, và thu thập bọ gậy từ các dụng cụ chứa nước.

  • Phân tích dữ liệu: Sử dụng phần mềm Excel 2010 để xử lý thống kê mô tả, phân tích diễn biến ca bệnh theo tuần, tháng và năm, tính toán các chỉ số véc tơ, và đánh giá mức độ nhạy cảm với hóa chất dựa trên tỷ lệ muỗi chết sau 24 giờ tiếp xúc.

  • Timeline nghiên cứu: Thực hiện trong năm 2016, với thu thập và phân tích dữ liệu liên tục theo các giai đoạn mùa khô và mùa mưa để đánh giá sự biến động của véc tơ và dịch bệnh.

Phương pháp nghiên cứu đảm bảo tính toàn diện, kết hợp dữ liệu dịch tễ học và sinh thái học véc tơ, đồng thời áp dụng kỹ thuật thử nghiệm chuẩn để đánh giá tính kháng hóa chất, từ đó cung cấp cái nhìn sâu sắc về tình hình SXHD tại Bình Định.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Diễn biến ca bệnh SXHD năm 2016 tại Bình Định: Tổng số ca bệnh là 4.679, tăng đáng kể so với năm 2015. Ca bệnh phân bố rộng khắp 11 huyện/thị xã/thành phố, trong đó Quy Nhơn có số ca cao nhất với 982 ca (chiếm 21%), tiếp theo là An Nhơn 851 ca (18,2%) và Phù Mỹ 575 ca (12,3%). Diễn biến ca bệnh theo tuần cho thấy bệnh xuất hiện quanh năm, với đỉnh dịch vào các tuần đầu năm và cuối năm, đặc biệt từ tuần 39 đến 50 số ca tăng mạnh. So với trung bình 5 năm 2011-2015, số ca mắc năm 2016 cao hơn khoảng 3 lần trong các tháng cao điểm.

  2. Tỷ lệ mắc theo loại bệnh và nhóm tuổi: Trong tổng số ca, 98,9% là SXHD thể nhẹ, 1,1% là SXHD nặng. Nhóm tuổi dưới 15 chiếm 32,3% tổng số ca mắc, trong khi nhóm tuổi trên 15 chiếm 67,7%. Tỷ lệ SXHD nặng tập trung chủ yếu ở nhóm tuổi trên 15 (84%). Các huyện như Quy Nhơn và Phù Cát có tỷ lệ mắc SXHD nặng cao hơn các địa phương khác.

  3. Chỉ số véc tơ và đặc điểm ổ bọ gậy: Các chỉ số véc tơ tại ba điểm nghiên cứu đều vượt ngưỡng an toàn của Bộ Y tế, với Chỉ số nhà có muỗi (AHI) trung bình khoảng 25%, Chỉ số mật độ muỗi (DI) đạt khoảng 1,5 muỗi cái/nhà. Chỉ số nhà có bọ gậy (HI) và Chỉ số Breteau (BI) cũng cao, phản ánh mật độ bọ gậy lớn, đặc biệt trong mùa mưa. Ổ bọ gậy chủ yếu tập trung trong các dụng cụ chứa nước sinh hoạt như bể xây, chum vại và các vật dụng phế thải chứa nước đọng.

  4. Mức độ nhạy cảm với hóa chất diệt côn trùng: Muỗi Ae. aegypti và Ae. albopictus tại các điểm nghiên cứu có tỷ lệ chết sau 24 giờ tiếp xúc với Alphacypermethrin 30mg/m2 đạt trên 90%, cho thấy muỗi còn nhạy cảm hoặc có khả năng kháng nhẹ với hóa chất này. Tuy nhiên, có sự khác biệt về mức độ nhạy cảm giữa các điểm, với tỷ lệ muỗi chết thấp nhất tại xã Tam Quan Bắc (khoảng 90%) và cao nhất tại phường Ngô Mây (trên 98%).

Thảo luận kết quả

Diễn biến ca bệnh SXHD tại Bình Định năm 2016 phản ánh xu hướng gia tăng dịch bệnh trong chu kỳ dịch 3-5 năm, chịu ảnh hưởng rõ rệt của điều kiện khí hậu nhiệt đới ẩm, đặc biệt là mùa mưa với nhiệt độ trung bình 25-27°C và độ ẩm trên 79%. Sự phân bố rộng rãi của ca bệnh và ổ dịch tại nhiều địa phương cho thấy việc kiểm soát véc tơ còn nhiều khó khăn, nhất là khi các chỉ số véc tơ đều vượt ngưỡng an toàn, tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển và lan truyền vi rút Dengue.

Tỷ lệ mắc cao ở nhóm tuổi dưới 15 phù hợp với đặc điểm dịch tễ học SXHD tại các vùng nhiệt đới, nơi trẻ em là nhóm dễ bị tổn thương do chưa có miễn dịch đặc hiệu. Tỷ lệ SXHD nặng tập trung ở nhóm người lớn có thể liên quan đến các lần mắc bệnh tái phát với các típ vi rút khác nhau, gây tăng nguy cơ sốc Dengue.

Chỉ số véc tơ cao phản ánh mật độ muỗi và bọ gậy lớn, đặc biệt trong các dụng cụ chứa nước sinh hoạt không được che đậy kỹ, là nguồn phát sinh chính của véc tơ truyền bệnh. Tập tính trú đậu của muỗi Ae. aegypti chủ yếu trong nhà, trên quần áo, chăn màn và các vật dụng có độ cao dưới 2m, phù hợp với các nghiên cứu trong nước và quốc tế.

Mức độ nhạy cảm với hóa chất diệt côn trùng cho thấy muỗi vẫn còn đáp ứng tốt với Alphacypermethrin, tuy nhiên sự xuất hiện khả năng kháng nhẹ tại một số điểm cảnh báo nguy cơ giảm hiệu quả kiểm soát nếu không có biện pháp quản lý hợp lý. Kết quả này tương đồng với các nghiên cứu trong khu vực Đông Nam Á, nơi muỗi Aedes đã phát triển tính kháng với nhiều loại hóa chất do sử dụng kéo dài và không đúng cách.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ diễn biến ca bệnh theo tuần và tháng, bảng phân bố ca bệnh theo địa phương và nhóm tuổi, cùng bảng tổng hợp các chỉ số véc tơ và tỷ lệ muỗi chết sau thử nghiệm hóa chất, giúp minh họa rõ nét tình hình dịch tễ và sinh thái véc tơ tại Bình Định.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường giám sát và xử lý véc tơ định kỳ
    Thực hiện giám sát véc tơ thường xuyên tại các địa bàn trọng điểm, đặc biệt trong mùa mưa, nhằm phát hiện sớm và xử lý kịp thời các ổ bọ gậy. Mục tiêu giảm chỉ số Breteau (BI) xuống dưới ngưỡng an toàn trong vòng 6 tháng. Chủ thể thực hiện: Trung tâm Y tế dự phòng tỉnh và các huyện.

  2. Nâng cao nhận thức cộng đồng về phòng chống SXHD
    Tổ chức các chiến dịch truyền thông, giáo dục sức khỏe nhằm nâng cao ý thức người dân trong việc loại bỏ dụng cụ chứa nước đọng, che đậy bể chứa nước và sử dụng màn chống muỗi. Mục tiêu tăng tỷ lệ hộ gia đình thực hiện biện pháp phòng chống véc tơ lên trên 80% trong 1 năm. Chủ thể thực hiện: Ban chỉ đạo phòng chống dịch, các tổ chức xã hội.

  3. Quản lý và sử dụng hợp lý hóa chất diệt côn trùng
    Áp dụng các biện pháp phun hóa chất đúng kỹ thuật, luân phiên sử dụng các loại hóa chất để hạn chế phát triển tính kháng của muỗi. Mục tiêu duy trì tỷ lệ muỗi chết trên 95% sau phun trong 2 năm tới. Chủ thể thực hiện: Trung tâm Y tế dự phòng, Viện Sốt rét – KST – CT Quy Nhơn.

  4. Phát triển nghiên cứu và ứng dụng công nghệ mới
    Khuyến khích nghiên cứu các biện pháp kiểm soát sinh học, sử dụng tinh dầu thực vật có hiệu quả diệt muỗi, và triển khai thử nghiệm vắc xin Dengvaxia phù hợp với đối tượng nguy cơ. Mục tiêu thử nghiệm và áp dụng trong vòng 3-5 năm. Chủ thể thực hiện: Các viện nghiên cứu, trường đại học, cơ quan y tế.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ y tế dự phòng và phòng chống dịch
    Giúp nâng cao hiểu biết về diễn biến dịch SXHD, chỉ số véc tơ và kỹ thuật giám sát, từ đó xây dựng kế hoạch phòng chống hiệu quả tại địa phương.

  2. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành y tế công cộng, côn trùng học
    Cung cấp dữ liệu thực tiễn về sinh thái muỗi Aedes, tính kháng hóa chất và phương pháp nghiên cứu dịch tễ học véc tơ truyền bệnh.

  3. Quản lý chính sách y tế và lãnh đạo địa phương
    Hỗ trợ ra quyết định dựa trên bằng chứng khoa học về phân bổ nguồn lực, triển khai các biện pháp phòng chống dịch phù hợp với tình hình thực tế.

  4. Cộng đồng dân cư tại các vùng có nguy cơ cao
    Nâng cao nhận thức và tham gia tích cực vào các hoạt động phòng chống SXHD, giảm thiểu nguy cơ mắc bệnh và bùng phát dịch.

Câu hỏi thường gặp

  1. SXHD là bệnh gì và lây truyền như thế nào?
    SXHD là bệnh do vi rút Dengue gây ra, lây truyền qua muỗi Aedes aegypti và Ae. albopictus. Muỗi cái hút máu người bệnh rồi truyền vi rút sang người lành qua vết đốt, không lây trực tiếp từ người sang người.

  2. Tại sao tỷ lệ mắc SXHD lại cao vào mùa mưa?
    Mùa mưa tạo điều kiện thuận lợi cho muỗi sinh sản và phát triển, các dụng cụ chứa nước đọng nhiều hơn, làm tăng mật độ véc tơ và nguy cơ lây truyền vi rút.

  3. Các chỉ số véc tơ như BI, HI có ý nghĩa gì?
    BI (Breteau Index) đo số dụng cụ chứa nước có bọ gậy trên 100 nhà, HI (House Index) là tỷ lệ nhà có bọ gậy. Các chỉ số này phản ánh mật độ véc tơ và nguy cơ dịch bệnh, khi vượt ngưỡng an toàn thì nguy cơ bùng phát dịch cao.

  4. Muỗi Aedes có thể kháng hóa chất diệt côn trùng không?
    Có, việc sử dụng hóa chất không đúng cách hoặc kéo dài có thể tạo áp lực chọn lọc làm muỗi phát triển tính kháng, giảm hiệu quả kiểm soát.

  5. Làm thế nào để phòng chống SXHD hiệu quả?
    Kết hợp nhiều biện pháp: loại bỏ nơi sinh sản muỗi, sử dụng màn chống muỗi, phun hóa chất đúng kỹ thuật, nâng cao nhận thức cộng đồng và giám sát véc tơ thường xuyên.

Kết luận

  • Năm 2016, tỉnh Bình Định ghi nhận 4.679 ca SXHD, tăng mạnh so với các năm trước, phân bố rộng khắp địa bàn.
  • Tỷ lệ mắc cao nhất ở nhóm tuổi dưới 15, SXHD nặng chủ yếu ở nhóm trên 15 tuổi.
  • Các chỉ số véc tơ đều vượt ngưỡng an toàn, đặc biệt trong mùa mưa, tạo điều kiện thuận lợi cho dịch bệnh phát triển.
  • Muỗi truyền bệnh vẫn còn nhạy cảm với hóa chất Alphacypermethrin, nhưng có dấu hiệu kháng nhẹ tại một số điểm.
  • Cần triển khai đồng bộ các biện pháp giám sát, phòng chống véc tơ, nâng cao nhận thức cộng đồng và quản lý sử dụng hóa chất hợp lý để kiểm soát dịch hiệu quả.

Next steps: Tăng cường giám sát véc tơ và dịch bệnh, áp dụng các biện pháp phòng chống tích hợp, nghiên cứu sâu hơn về tính kháng hóa chất và thử nghiệm các biện pháp mới.

Call-to-action: Các cơ quan y tế và cộng đồng cần phối hợp chặt chẽ để giảm thiểu tác động của SXHD, bảo vệ sức khỏe người dân và hạn chế bùng phát dịch trong tương lai.