Nghiên Cứu Hiện Trạng và Giải Pháp Phát Triển Bền Vững Thảm Thực Vật Rừng Ngập Mặn Vùng Cửa Sông Văn Úc

• Tác giả: Đặng Hùng Cường
• Người hướng dẫn: PGS. Nguyễn Xuân Huấn
• Trường học: Đại học Quốc gia Hà Nội
• Chuyên ngành: Khoa học Tự nhiên
• Đề tài: Nghiên Cứu Hiện Trạng, Biến Động Và Đề Xuất Các Giải Pháp Phát Triển Bền Vững Thảm Thực Vật Ở Hệ Sinh Thái Rừng Ngập Mặn Vùng Cửa Sông Văn Úc, Hải Phòng
• Loại tài liệu: Luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2012
• Địa điểm: Hà Nội

• MỞ ĐẦU
• 1. CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU
• 1.1. Cơ sở lí luận về nghiên cứu hiện trạng và biến động thảm thực vật hệ sinh thái rừng ngập mặn
• 1.2. Nghiên cứu về thảm thực vật
• 1.2.1. Khái niệm thảm thực vật
• 1.3. Lí luận về cơ chế và các động lực biến động thảm thực vật rừng ngập mặn
• 1.4. Công nghệ viễn thám và GIS trong nghiên cứu biến động thảm thực vật hệ sinh thái rừng ngập mặn
• 1.5. Cơ sở sinh thái học của phát triển bền vững các hệ sinh thái
• 1.6. Quan điểm về phát triển bền vững
• 1.7. Cơ sở sinh thái học của phát triển bền vững
• 1.8. Tổng quan những nghiên cứu về hiện trạng và biến động thảm thực vật hệ sinh thái rừng ngập mặn trên thế giới, ở Việt Nam và khu vực nghiên cứu
• 1.8.1. Các công trình nghiên cứu hiện trạng, biến động và phục hồi thảm thực vật hệ sinh thái rừng ngập mặn trên thế giới
• 1.8.2. Các công trình nghiên cứu hiện trạng và biến động thảm thực vật hệ sinh thái rừng ngập mặn Việt Nam
• 1.8.3. Các công trình nghiên cứu liên quan tới vùng cửa sông Văn Úc
• 2. CHƯƠNG 2: ĐỐI TƯỢNG, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 2.1. Đối tượng nghiên cứu
• 2.2. Thời gian nghiên cứu
• 2.3. Địa điểm nghiên cứu
• 2.4. Nội dung nghiên cứu
• 2.5. Phương pháp nghiên cứu
• 2.5.1. Phương pháp kế thừa và hồi cứu tài liệu
• 2.5.2. Các phương pháp nghiên cứu điều tra thực địa
• 2.5.3. Phương pháp xử lý và phân tích mẫu trong phòng thí nghiệm
• 2.5.4. Phương pháp bản đồ và GIS
• 3. CHƯƠNG 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
• 3.1. Điều kiện tự nhiên và kinh tế-xã hội khu vực nghiên cứu – những nhân tố tự nhiên tác động lên thảm thực vật ngập mặn vùng cửa sông Văn Úc
• 3.1.1. Điều kiện tự nhiên
• 3.1.2. Điều kiện kinh tế - xã hội và những nhân tố kinh tế-xã hội tác động lên thảm thực vật ngập mặn cửa sông Văn Úc
• 3.2. Hiện trạng thảm thực vật hệ sinh thái rừng ngập mặn ở vùng cửa sông Văn Úc
• 3.2.1. Đa dạng thành phần loài thảm thực vật ngập mặn cửa sông Văn Úc
• 3.2.2. Cấu trúc thảm thực vật ngập mặn khu vực cửa sông Văn Úc
• 3.3. Biến động thảm thực vật hệ sinh thái rừng ngập mặn khu vực cửa sông Văn Úc
• 3.3.1. Phân tích và dự báo diễn thế sinh thái của hệ sinh thái rừng ngập mặn vùng cửa sông Văn Úc
• 3.3.2. Phân tích biến động thảm thực vật ngập mặn
• 3.4. Đề xuất các giải pháp và định hướng quy hoạch bảo vệ và sử dụng bền vững hệ sinh thái rừng ngập mặn ở vùng cửa sông Văn Úc
• 3.4.1. Nguyên tắc cơ bản sử dụng hợp lý và bảo vệ thảm thực vật rừng ngập mặn ở cửa sông Văn Úc
• 3.4.2. Các giải pháp sử dụng hợp lý rừng ngập mặn cửa sông Văn Úc
• 3.4.3. Các giải pháp bảo vệ thảm rừng ngập mặn cửa sông Văn Úc
• 3.4.4. Định hướng quy hoạch nhằm bảo vệ và sử dụng bền vững thảm thực vật rừng ngập mặn ở vùng cửa sông Văn Úc
• KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
• TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Tổng Quan Nghiên Cứu Phát Triển Bền Vững Rừng Ngập Mặn 55

Hệ sinh thái rừng ngập mặn (RNM) là vùng chuyển tiếp quan trọng giữa biển và đất liền, thường thấy ở vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới. Chúng phát triển mạnh ở các bãi lầy ven biển, cửa sông, chịu ảnh hưởng trực tiếp của thủy triều. Các nghiên cứu khoa học và thực tế chứng minh vai trò quan trọng của hệ sinh thái RNM đối với phát triển kinh tế và bảo vệ môi trường, đặc biệt là đời sống của cư dân ven biển. RNM cung cấp nguồn lâm sản giá trị (than, củi, tanin) và nguồn lợi thủy sản. RNM còn có vai trò chắn gió, chắn sóng, bảo vệ người dân và công trình ven biển. RNM là nguồn tài nguyên quý giá. Thảm thực vật rừng ngập mặn (TVNM) là khởi đầu cho sự hình thành hệ sinh thái RNM. Đây là các loài thực vật bậc cao có khả năng chịu mặn và sống trên bãi lầy, thường xuyên ngập nước. Sự phát triển của thảm TVNM trên các bãi bùn lầy, ngập mặn ven biển tạo nên hệ sinh thái RNM với năng suất sinh học cao, trữ lượng lớn và đóng vai trò quan trọng trong hệ sinh thái ven biển. Các sản phẩm của thảm TVNM (cành, lá) là nguồn cung cấp mùn bã hữu cơ, hệ thống rễ thở làm tăng khả năng bồi lắng, giữ chất dinh dưỡng, nơi cư trú và bãi đẻ an toàn cho nhiều loài thủy sản quý hiếm. Vì vậy, việc nghiên cứu nhằm bảo vệ, khôi phục và phát triển thảm TVNM là việc làm cấp bách, hiệu quả nhất nhằm phát triển và bảo tồn hệ sinh thái quan trọng này.

1.1. Khái niệm và phân loại thảm thực vật rừng ngập mặn

Có nhiều định nghĩa về thảm thực vật. Theo Trần Đình Lý (1998), thảm thực vật là lớp phủ thực vật ở một vùng cụ thể hay trên toàn bộ bề mặt Trái đất. Thành phần chủ yếu trong thảm thực vật là cá thể các loài cây gỗ, cỏ. Đối tượng nghiên cứu của môn học về thảm thực vật là những quần thể thực vật được hình thành do một số lượng lớn hay nhỏ những cá thể của các loài thực vật tập hợp lại. Các hệ thống phân loại thảm thực vật chủ yếu trên thế giới bao gồm hệ thống của Schimper A. chia thảm thực vật thành quần hệ thổ nhưỡng, quần hệ vùng núi và quần hệ khí hậu. Champion H. (1936) phân biệt 4 đai thảm thực vật lớn theo nhiệt độ ở vùng nhiệt đới gió mùa châu Á: nhiệt đới, á nhiệt đới, ôn đới và núi cao.

1.2. Nghiên cứu thảm thực vật rừng ngập mặn ở Việt Nam

Các công trình nghiên cứu về thảm thực vật trước năm 1960 chủ yếu do các nhà nghiên cứu nước ngoài thực hiện. Năm 1960, Loschau đưa ra bảng phân loại rừng theo trạng thái, được áp dụng rộng rãi ở nước ta trong điều tra tái sinh rừng và điều tra tài nguyên rừng theo trạng thái phục vụ công tác qui hoạch, thiết kế kinh doanh rừng. Trần Ngũ Phương (1970) xây dựng bảng phân loại rừng miền Bắc Việt Nam trên cơ sở nghiên cứu các qui luật diễn thế thứ sinh, diễn biến độ phì, những biến đổi tính chất vật lý, hóa học của đất qua các giai đoạn phát triển rừng. Thái Văn Trừng (1970) trên quan điểm sinh thái phát sinh đã xây dựng bảng phân loại rừng Việt Nam. Phan Kế Lộc (1985) đã áp dụng khung phân loại thực vật thế giới UNESCO (1973) để xây dựng bảng phân loại thảm thực vật Việt Nam và thể hiện trên bản đồ tỉ lệ 1:2.

II. Thách Thức Biến Động Thảm Thực Vật Rừng Ngập Mặn 58

Trong những năm vừa qua, sự bùng phát diện tích nuôi trồng thủy sản (NTTS) đã làm cho diện tích RNM ở nước ta suy giảm nghiêm trọng và môi trường bị ô nhiễm. Hậu quả là các đối tượng hải sản nuôi bị nhiễm bệnh, năng suất giảm sút, hàng trăm ha đầm bị bỏ hoang ảnh hưởng nghiêm trọng đến kinh tế khu vực ven biển. Bên cạnh đó, hiện tượng biến đổi khí hậu có quy mô trên toàn thế giới đang trở thành vấn đề được nhiều quốc gia quan tâm, ảnh hưởng của nó tới đời sống đã trở nên nghiêm trọng và gây ra thiệt hại do thiên tai mang lại ngày càng lớn. Theo nghiên cứu mới nhất của cơ quan liên chính phủ về biến đổi khí hậu của Liên hợp quốc (IPCC), đến cuối thế kỷ này (năm 2100), mực nước biển sẽ dâng lên từ 28 đến 43cm, nhiều vùng lục địa sẽ bị ngập chìm. Hải Phòng là một trong những vùng chịu thiệt hại lớn do những tác động nêu trên. Do vậy, vai trò của thảm TVNM khu vực ven biển trong việc bảo vệ xóm làng và đê biển trước tác động không nhỏ của thiên tai càng trở nên quan trọng.

2.1. Cơ chế và động lực biến động thảm thực vật ngập mặn

Sự biến đổi cảnh quan đã được nghiên cứu trên thế giới với những khái niệm khác nhau. Biến đổi cảnh quan (landscape change) là sự thay đổi cấu trúc và chức năng sinh thái theo thời gian; Biến đổi cảnh quan xuất hiện do các quyết định của con người, điều này sẽ tác động trở lại chính sách và quá trình tự phát triển của cảnh quan. Biến đổi cảnh quan là sự xuất hiện của các dạng cảnh quan mới hoặc mất đi các dạng cảnh quan cũ dưới các tác động ngoại sinh hoặc bởi quá trình tự phát triển của bản thân cảnh quan. Các nhân tố thuộc nhóm nền tảng rắn (mẫu chất, địa hình) và nhóm nền tảng nhiệt – ẩm (khí hậu, thủy – hải văn) đều có tính kém ổn định là yếu tố cơ bản ảnh hưởng đến quá trình, tính chất thành tạo, hướng khai thác và quản lý cảnh quan.

2.2. Các yếu tố tác động đến biến đổi rừng ngập mặn

Hoạt động phát triển như yếu tố thành tạo cảnh quan ngày một gia tăng liên quan đến đắp đê, sản xuất nông nghiệp và NTTS. Nhân tố con người đóng vai trò tích cực làm thay đổi cảnh quan với các hoạt động quai đê lấn biển từ lâu đời, thủy lợi, khai thác và nuôi trồng thủy hải sản, xây dựng đô thị và các khu công nghiệp đã đặt dấu ấn nhân sinh lên cảnh quan ven biển. Quá trình quai đê, lấn biển, khai thác bãi bồi và các hoạt động phát triển đã tác động mạnh mẽ đến cảnh quan làm hình thành các kiểu thảm thực vật thứ sinh nhân tác nhạy cảm và các kiểu sử dụng đất trong mối phụ thuộc vào động lực sông – biển – triều. Các yếu tố tự nhiên bao gồm sóng, thủy triều, động lực sông-biển, hải lưu, biến đổi khí hậu, quá trình xói lở, bồi tích, quá trình mặn hóa.

III. Giải Pháp Phát Triển Bền Vững Thảm Thực Vật Văn Úc 59

Việc nghiên cứu về thành phần loài, và phân bố của các loài cây ngập mặn ở trong và ngoài nước đã được tiến hành từ rất lâu. Tuy nhiên, trước những tác động của thiên nhiên và con người thì thảm TVNM luôn có sự biến động và mang tính thời sự. Để có được những giải pháp quản lý cũng như khai thác nguồn tài nguyên quý giá này một cách hợp lý và bền vững thì cần phải có những nghiên cứu cơ bản về hiện trạng thảm TVNM và thành phần loài cũng như mối quan hệ quần xã TVNM trong hệ sinh thái khu vực. Cửa sông Văn Úc, Hải Phòng là một trong những vùng đã từng có TVNM phân bố trên diện tích rộng với mật độ cây lớn và độ che phủ cao. Tuy nhiên, trong nhiều năm vừa qua, do những tác động của con người (chủ yếu là phá RNM làm đầm nuôi thuỷ sản một cách ồ ạt, không có quy hoạch) đã làm suy giảm nhanh diện tích có TVNM, làm biến đổi cảnh quan và môi trường. Kết quả là có rất nhiều đầm nuôi bị bỏ hoang hoặc nuôi trồng nhưng cho sản lượng rất thấp. Vì vậy cần có mô hình nuôi trồng sinh thái bền vững nhằm khôi phục khu RNM và cải thiện môi trường, có như vậy việc nuôi trồng mới đem lại hiệu quả dài lâu, phục vụ cuộc sống người dân ven biển.

3.1. Nguyên tắc sử dụng hợp lý và bảo vệ thảm thực vật

Cần có các nguyên tắc cơ bản để sử dụng hợp lý và bảo vệ thảm thực vật rừng ngập mặn ở cửa sông Văn Úc. Các giải pháp sử dụng hợp lý rừng ngập mặn cửa sông Văn Úc cần được xây dựng dựa trên các nghiên cứu khoa học về hệ sinh thái, đa dạng sinh học, và các yếu tố kinh tế - xã hội liên quan. Cần có sự tham gia của cộng đồng địa phương trong quá trình xây dựng và thực hiện các giải pháp. Các giải pháp cần đảm bảo tính bền vững về mặt kinh tế, xã hội và môi trường.

3.2. Giải pháp bảo vệ thảm rừng ngập mặn cửa sông Văn Úc

Các giải pháp bảo vệ thảm rừng ngập mặn cửa sông Văn Úc bao gồm: tăng cường công tác quản lý và giám sát việc khai thác và sử dụng tài nguyên rừng ngập mặn; ngăn chặn các hoạt động phá rừng, lấn chiếm đất rừng; phục hồi và tái tạo rừng ngập mặn; nâng cao nhận thức của cộng đồng về vai trò và giá trị của rừng ngập mặn; xây dựng các chính sách và cơ chế khuyến khích bảo vệ rừng ngập mặn.

3.3. Định hướng quy hoạch sử dụng bền vững thảm thực vật

Định hướng quy hoạch nhằm bảo vệ và sử dụng bền vững thảm thực vật rừng ngập mặn ở vùng cửa sông Văn Úc cần dựa trên các nguyên tắc: bảo tồn đa dạng sinh học; sử dụng hợp lý tài nguyên; phát triển kinh tế - xã hội bền vững; đảm bảo sự tham gia của cộng đồng; thích ứng với biến đổi khí hậu. Quy hoạch cần xác định rõ các khu vực bảo tồn, khu vực phát triển kinh tế, và khu vực sử dụng đa mục tiêu.

IV. Nghiên Cứu Hiện Trạng Thảm Thực Vật Rừng Ngập Mặn 55

Trước những vấn đề mang tính cấp thiết đối với hệ sinh thái RNM cửa sông Văn Úc, tôi đã lựa chọn đề tài: “Nghiên cứu hiện trạng, biến động và đề xuất các giải pháp phát triển bền vững thảm thực vật ở hệ sinh thái rừng ngập mặn vùng cửa sông Văn Úc, Hải Phòng” với các mục đích: Nghiên cứu về hiện trạng thảm TVNM vùng cửa sông Văn Úc trên cơ sở thu thập số liệu từ các công trình nghiên cứu trước đây và số liệu qua các đợt khảo sát thực địa. Trên cơ sở kết quả thu được, xây dựng danh lục thực vật và xác định cấu trúc RNM cửa sông Văn Úc. Phân tích xu thế biến đổi của RNM trên cơ sở giải đoán ảnh vệ tinh qua các thời kỳ và xác định nguyên nhân biến đổi của thảm thực vật cửa sông Văn Úc. Đề xuất các biện pháp bảo tồn và phát triển bền vững nguồn tài nguyên TVNM khu vực cửa sông Văn Úc.

4.1. Điều kiện tự nhiên và kinh tế xã hội khu vực nghiên cứu

Khu vực nghiên cứu chịu ảnh hưởng của các yếu tố tự nhiên như khí hậu, thủy văn, địa hình, thổ nhưỡng. Các yếu tố kinh tế - xã hội như dân số, sản xuất nông nghiệp, nuôi trồng thủy sản, du lịch cũng tác động đến thảm thực vật ngập mặn. Cần đánh giá chi tiết các yếu tố này để hiểu rõ hơn về hiện trạng và biến động của thảm thực vật.

4.2. Đa dạng thành phần loài thảm thực vật ngập mặn

Thành phần loài thảm thực vật ngập mặn khu vực cửa sông Văn Úc bao gồm nhiều loài cây khác nhau, mỗi loài có đặc điểm sinh thái riêng. Cần xác định danh sách các loài cây ngập mặn, đánh giá mức độ đa dạng sinh học, và xác định các loài cây quý hiếm cần được bảo tồn.

4.3. Cấu trúc thảm thực vật ngập mặn khu vực cửa sông

Cấu trúc thảm thực vật ngập mặn khu vực cửa sông Văn Úc thể hiện qua mật độ cây, độ che phủ, chiều cao cây, và phân tầng thực vật. Cần mô tả chi tiết cấu trúc thảm thực vật, xác định các kiểu rừng ngập mặn khác nhau, và đánh giá vai trò của từng kiểu rừng trong hệ sinh thái.

V. Phân Tích Biến Động Thảm Thực Vật Rừng Ngập Mặn 57

Phân tích biến động thảm thực vật ngập mặn là quá trình quan trọng để hiểu rõ về sự thay đổi của hệ sinh thái RNM theo thời gian. Việc này bao gồm việc xác định các khu vực bị mất rừng, khu vực được phục hồi, và khu vực có sự thay đổi về cấu trúc thảm thực vật. Phân tích biến động giúp chúng ta đánh giá được tác động của các yếu tố tự nhiên và con người đến RNM, từ đó đưa ra các giải pháp quản lý và bảo tồn hiệu quả.

5.1. Phân tích biến động thảm thực vật ngập mặn qua ảnh viễn thám

Sử dụng ảnh viễn thám qua các thời kỳ khác nhau là một phương pháp hiệu quả để phân tích biến động thảm thực vật ngập mặn. Ảnh viễn thám cung cấp thông tin về diện tích, độ che phủ, và cấu trúc thảm thực vật. Bằng cách so sánh ảnh viễn thám của các năm khác nhau, chúng ta có thể xác định được sự thay đổi của RNM theo thời gian.

5.2. Phân tích và dự báo diễn thế sinh thái rừng ngập mặn

Diễn thế sinh thái là quá trình thay đổi của quần xã sinh vật theo thời gian. Phân tích diễn thế sinh thái rừng ngập mặn giúp chúng ta hiểu rõ về quá trình phục hồi và suy thoái của RNM. Dự báo diễn thế sinh thái giúp chúng ta đưa ra các giải pháp quản lý và bảo tồn RNM một cách chủ động.

VI. Kết Luận và Kiến Nghị Phát Triển Rừng Ngập Mặn 54

Nghiên cứu về phát triển bền vững thảm thực vật rừng ngập mặn vùng cửa sông Văn Úc có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo tồn đa dạng sinh học rừng ngập mặn, bảo vệ môi trường và phát triển kinh tế - xã hội bền vững cho cộng đồng địa phương. Kết quả nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho việc xây dựng các chính sách và giải pháp quản lý, bảo tồn và sử dụng hợp lý tài nguyên rừng ngập mặn. Cần có sự hợp tác giữa các nhà khoa học, nhà quản lý, cộng đồng địa phương và các tổ chức quốc tế để thực hiện các giải pháp này một cách hiệu quả.

6.1. Tóm tắt kết quả nghiên cứu chính về rừng ngập mặn

Tóm tắt các kết quả nghiên cứu về hiện trạng, biến động, và các yếu tố tác động đến thảm thực vật rừng ngập mặn vùng cửa sông Văn Úc. Nhấn mạnh những đóng góp mới của nghiên cứu so với các nghiên cứu trước đây.

6.2. Đề xuất các kiến nghị về chính sách và quản lý

Đề xuất các kiến nghị cụ thể về chính sách và quản lý nhằm bảo tồn và phát triển bền vững thảm thực vật rừng ngập mặn vùng cửa sông Văn Úc. Các kiến nghị cần dựa trên kết quả nghiên cứu và phù hợp với điều kiện thực tế của địa phương.

Tổng quan nghiên cứu

Hệ sinh thái rừng ngập mặn (RNM) là vùng chuyển tiếp giữa môi trường biển và đất liền, phân bố chủ yếu ở các vùng biển nhiệt đới và cận nhiệt đới. Tại Việt Nam, đặc biệt là vùng cửa sông Văn Úc, Hải Phòng, thảm thực vật ngập mặn (TVNM) đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ môi trường, phát triển kinh tế và duy trì đa dạng sinh học. Diện tích RNM tại xã Vinh Quang là 443 ha, xã Tiên Hưng 97 ha và xã Đông Hưng 397,5 ha, tạo thành hệ sinh thái phong phú và đa dạng. Tuy nhiên, trong những thập kỷ gần đây, sự phát triển ồ ạt của nuôi trồng thủy sản (NTTS) và các hoạt động kinh tế xã hội đã làm suy giảm nghiêm trọng diện tích RNM, ảnh hưởng đến môi trường và sinh kế người dân ven biển.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung vào khảo sát hiện trạng, phân tích biến động thảm TVNM từ năm 1986 đến 2012, đồng thời đề xuất các giải pháp phát triển bền vững nhằm bảo vệ và phục hồi hệ sinh thái RNM vùng cửa sông Văn Úc. Nghiên cứu được thực hiện trong giai đoạn từ tháng 11/2010 đến tháng 10/2012, tại các xã ven biển huyện Tiên Lãng, thành phố Hải Phòng. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp dữ liệu khoa học phục vụ quản lý tài nguyên thiên nhiên, bảo tồn đa dạng sinh học và phát triển kinh tế bền vững khu vực ven biển.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

• Lý thuyết về thảm thực vật và hệ sinh thái RNM: Thảm TVNM là lớp thực vật bậc cao có khả năng chịu mặn, sống trên bãi lầy ven biển, tạo nên hệ sinh thái RNM với năng suất sinh học cao và vai trò bảo vệ bờ biển. Các khái niệm về phân loại thảm thực vật theo hệ thống UNESCO (1973) và các nghiên cứu về cấu trúc, thành phần loài TVNM được áp dụng để đánh giá hiện trạng.

• Lý thuyết biến động cảnh quan (Landscape Change): Biến động cảnh quan được hiểu là sự thay đổi cấu trúc và chức năng sinh thái theo thời gian do các nhân tố tự nhiên và xã hội tác động. Mô hình phân tích biến động sử dụng ảnh viễn thám đa thời gian kết hợp GIS để đánh giá sự thay đổi diện tích và phân bố thảm TVNM.

• Lý thuyết phát triển bền vững: Dựa trên định nghĩa của Ủy ban Quốc tế về Môi trường và Phát triển (1987), phát triển bền vững là sự phát triển đáp ứng nhu cầu hiện tại mà không làm tổn hại khả năng của các thế hệ tương lai. Nghiên cứu tích hợp các yếu tố kinh tế, xã hội và môi trường nhằm đề xuất giải pháp bảo tồn và phát triển bền vững thảm TVNM.

Các khái niệm chính bao gồm: thảm thực vật ngập mặn, biến động cảnh quan, phát triển bền vững, viễn thám và GIS, cấu trúc hệ sinh thái RNM.

Phương pháp nghiên cứu

• Nguồn dữ liệu: Nghiên cứu sử dụng dữ liệu thứ cấp từ các công trình nghiên cứu trước đây, báo cáo khoa học, tài liệu địa phương và dữ liệu ảnh vệ tinh (Spot, Landsat, Aster) từ năm 1986 đến 2008. Dữ liệu thực địa được thu thập qua ba đợt khảo sát từ tháng 11/2010 đến tháng 10/2012 tại các xã Vinh Quang, Tiên Hưng, Đông Hưng.

• Phương pháp phân tích: Ảnh vệ tinh được xử lý bằng phần mềm ENVI 4.5 với kỹ thuật nắn chỉnh hình học và phân loại có kiểm định theo hàm xác suất cực đại (Maximum Likelihood). Bản đồ hiện trạng thảm TVNM được xây dựng và phân tích biến động bằng phần mềm MapInfo 11.0. Phân tích thực địa theo phương pháp ô tiêu chuẩn 10x10m, đo đạc các chỉ tiêu sinh thái như chiều cao, đường kính thân, độ che phủ và thành phần loài. Mẫu thực vật được xử lý và xác định tên khoa học theo hệ thống phân loại Brummitt (1992).

• Cỡ mẫu và chọn mẫu: Ba ô tiêu chuẩn đại diện cho các vùng triều khác nhau được thiết lập ngẫu nhiên nhằm phản ánh chính xác cấu trúc và thành phần thảm TVNM. Phương pháp chọn mẫu đảm bảo tính đại diện và độ tin cậy cao cho kết quả nghiên cứu.

• Timeline nghiên cứu: Thu thập và phân tích dữ liệu ảnh vệ tinh giai đoạn 1986-2008; khảo sát thực địa từ 2010-2012; tổng hợp, phân tích và đề xuất giải pháp trong năm 2012.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Hiện trạng thảm thực vật ngập mặn: Diện tích TVNM tại xã Vinh Quang là 443 ha, Tiên Hưng 97 ha và Đông Hưng 397,5 ha. Thành phần loài chủ yếu gồm Bần chua (Sonneratia caseolaris), Trang và Sú. Chiều cao trung bình cây Bần chua đạt 5,5-8,5 m, đường kính thân từ 10-12 cm, độ che phủ cao tạo môi trường sống đa dạng cho sinh vật.

2. Biến động diện tích thảm TVNM (1986-2008): Diện tích thảm TVNM giảm khoảng 30% trong giai đoạn này, chủ yếu do chuyển đổi sang nuôi trồng thủy sản và các hoạt động kinh tế khác. Tốc độ bồi tụ bãi triều trung bình 20 m/năm không đủ bù đắp cho sự mất diện tích do khai thác và phá rừng. Các đợt xói lở bờ biển cũng làm giảm diện tích thảm TVNM tại một số khu vực.

3. Ảnh hưởng của các yếu tố tự nhiên: Độ mặn nước sông thay đổi theo mùa, mùa khô độ mặn trung bình 6,8‰, mùa mưa 3‰, ảnh hưởng đến sự phân bố và phát triển của các loài TVNM. Trầm tích chủ yếu là bùn bột và cát nhỏ, pH môi trường trầm tích dao động từ 7,11 đến 8,09, tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển của Bần chua. Thế năng oxy hóa trầm tích từ 73 đến 140 mV phản ánh môi trường ôxy hóa vừa phải, phù hợp với hệ sinh thái RNM.

4. Tác động kinh tế - xã hội: Dân số ba xã vùng cửa sông Văn Úc là 17.054 người, với tốc độ tăng dân số dưới 1%/năm, gây áp lực lên tài nguyên đất và môi trường. Cơ cấu kinh tế chuyển dịch theo hướng tích cực, tuy nhiên diện tích NTTS tăng lên 354,9 ha, chiếm phần lớn diện tích đất ven biển, làm suy giảm diện tích RNM. Sản lượng thủy sản nuôi trồng đạt 814 tấn, năng suất 2,6 tấn/ha, trong khi sản lượng khai thác ven bờ là 1.388 tấn.

Thảo luận kết quả

Sự suy giảm diện tích thảm TVNM tại cửa sông Văn Úc phản ánh tác động tiêu cực của các hoạt động khai thác và nuôi trồng thủy sản không bền vững. Mặc dù tốc độ bồi tụ bãi triều đạt khoảng 20 m/năm, nhưng không đủ bù đắp cho diện tích mất do phá rừng và xói lở bờ biển. Các yếu tố tự nhiên như biến động độ mặn, trầm tích và thủy triều đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì sự phát triển của thảm TVNM, phù hợp với các nghiên cứu trước đây về hệ sinh thái RNM tại Việt Nam và khu vực Đông Nam Á.

Phân tích dữ liệu viễn thám và GIS cho thấy rõ xu hướng biến động diện tích thảm TVNM qua các giai đoạn, minh họa bằng biểu đồ diện tích và bản đồ phân bố thảm thực vật. So sánh với các nghiên cứu quốc tế, biến động này tương đồng với xu hướng suy giảm RNM do áp lực phát triển kinh tế và biến đổi khí hậu. Kết quả cũng nhấn mạnh vai trò quan trọng của thảm TVNM trong việc giảm thiểu tác động thiên tai như bão, sóng lớn và xâm nhập mặn, góp phần bảo vệ bờ biển và sinh kế người dân.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường bảo vệ và phục hồi thảm TVNM: Thực hiện các chương trình trồng lại và phục hồi rừng ngập mặn tại các khu vực bị suy giảm, ưu tiên xã Vinh Quang với diện tích RNM lớn nhất. Mục tiêu tăng diện tích TVNM lên ít nhất 10% trong vòng 5 năm, do UBND huyện Tiên Lãng phối hợp với các tổ chức môi trường thực hiện.

2. Quản lý và quy hoạch nuôi trồng thủy sản bền vững: Áp dụng mô hình nuôi trồng sinh thái kết hợp bảo tồn RNM, hạn chế mở rộng diện tích đầm nuôi mới, kiểm soát chất lượng nước và xử lý nước thải. Mục tiêu giảm thiểu ô nhiễm môi trường và duy trì năng suất thủy sản ổn định trong 3 năm tới, do Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn chủ trì.

3. Giám sát và ứng dụng công nghệ viễn thám, GIS: Thiết lập hệ thống giám sát biến động thảm TVNM định kỳ hàng năm bằng ảnh vệ tinh và GIS để kịp thời phát hiện các thay đổi, phục vụ công tác quản lý và ra quyết định. Thực hiện trong vòng 2 năm đầu, do Viện Tài nguyên và Môi trường biển phối hợp với Đại học Khoa học Tự nhiên.

4. Nâng cao nhận thức cộng đồng và đào tạo kỹ năng quản lý tài nguyên: Tổ chức các chương trình tuyên truyền, đào tạo cho người dân ven biển về giá trị và vai trò của RNM, khuyến khích tham gia bảo vệ và phát triển bền vững. Mục tiêu nâng cao nhận thức cho ít nhất 70% dân cư trong 3 năm, do UBND xã và các tổ chức phi chính phủ thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Nhà quản lý tài nguyên và môi trường: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách bảo vệ và phát triển bền vững hệ sinh thái RNM, quy hoạch sử dụng đất ven biển hiệu quả.

2. Các nhà khoa học và nghiên cứu sinh: Tham khảo phương pháp nghiên cứu kết hợp viễn thám, GIS và khảo sát thực địa trong đánh giá biến động thảm thực vật, phát triển các nghiên cứu tiếp theo về hệ sinh thái ven biển.

3. Người dân và cộng đồng địa phương: Hiểu rõ vai trò của thảm TVNM trong bảo vệ môi trường và sinh kế, từ đó tham gia tích cực vào các hoạt động bảo tồn và phát triển bền vững.

4. Các tổ chức phi chính phủ và dự án phát triển bền vững: Áp dụng các giải pháp đề xuất để triển khai các chương trình phục hồi rừng ngập mặn, quản lý nuôi trồng thủy sản và nâng cao nhận thức cộng đồng.

Câu hỏi thường gặp

1. Tại sao thảm thực vật ngập mặn lại quan trọng đối với vùng ven biển?
   Thảm TVNM cung cấp nguồn lâm sản, bảo vệ bờ biển khỏi sóng gió, giảm thiểu xói lở và tạo môi trường sống cho nhiều loài thủy sản quý hiếm. Ví dụ, nghiên cứu cho thấy rừng Bần chua giảm độ cao sóng tới 77%, bảo vệ đê biển hiệu quả.

2. Nguyên nhân chính gây suy giảm diện tích thảm TVNM tại cửa sông Văn Úc là gì?
   Chủ yếu do phát triển nuôi trồng thủy sản không bền vững, phá rừng để làm đầm nuôi, cùng với tác động của biến đổi khí hậu và xói lở bờ biển.

3. Phương pháp nào được sử dụng để đánh giá biến động thảm TVNM?
   Kết hợp phân tích ảnh vệ tinh đa thời gian (Spot, Landsat) với GIS và khảo sát thực địa theo ô tiêu chuẩn, cho phép đánh giá chính xác sự thay đổi diện tích và cấu trúc thảm TVNM.

4. Các giải pháp nào được đề xuất để phát triển bền vững thảm TVNM?
   Bao gồm phục hồi rừng ngập mặn, quản lý nuôi trồng thủy sản sinh thái, giám sát bằng công nghệ viễn thám và nâng cao nhận thức cộng đồng.

5. Vai trò của biến đổi khí hậu đối với hệ sinh thái RNM như thế nào?
   Biến đổi khí hậu gây ra mực nước biển dâng, bão lũ gia tăng, ảnh hưởng trực tiếp đến sự phân bố và sức khỏe của thảm TVNM, làm tăng nguy cơ xói lở và suy giảm diện tích rừng ngập mặn.

Kết luận

• Đã xác định được hiện trạng và biến động diện tích thảm TVNM vùng cửa sông Văn Úc từ năm 1986 đến 2012 với sự suy giảm khoảng 30% do tác động của con người và biến đổi môi trường.
• Phân tích các yếu tố tự nhiên như độ mặn, trầm tích và thủy triều cho thấy điều kiện sinh thái phù hợp cho sự phát triển của các loài TVNM chủ yếu là Bần chua, Trang và Sú.
• Tác động kinh tế - xã hội như phát triển nuôi trồng thủy sản và tăng dân số gây áp lực lớn lên hệ sinh thái RNM, đòi hỏi các giải pháp quản lý bền vững.
• Đề xuất các giải pháp bảo tồn, phục hồi và quản lý bền vững thảm TVNM dựa trên cơ sở khoa học và công nghệ viễn thám, GIS, đồng thời nâng cao nhận thức cộng đồng.
• Tiếp tục triển khai giám sát biến động thảm TVNM định kỳ và nghiên cứu sâu hơn về tác động của biến đổi khí hậu để điều chỉnh chính sách phù hợp.

Luận văn kêu gọi các nhà quản lý, nhà khoa học và cộng đồng địa phương cùng phối hợp hành động nhằm bảo vệ và phát triển bền vững hệ sinh thái rừng ngập mặn vùng cửa sông Văn Úc, góp phần bảo vệ môi trường và nâng cao đời sống người dân ven biển.