Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh phát triển mạnh mẽ của công nghệ thông tin (CNTT) và sự chuyển đổi mô hình hoạt động thư viện truyền thống sang thư viện hiện đại, không gian thư viện đại học trở thành yếu tố then chốt quyết định hiệu quả phục vụ người sử dụng thư viện (NSDTV). Tại Việt Nam, Luật Thư viện năm 2019 đã quy định rõ việc hiện đại hóa thư viện cần triển khai các hệ thống tự động hóa, không gian sáng tạo và ứng dụng công nghệ tiên tiến như trí tuệ nhân tạo, Internet vạn vật (IoT), dữ liệu lớn và điện toán đám mây. Trường Đại học Công nghệ Đồng Nai (ĐHCNĐN) là một trường đại học ngoài công lập đang trong quá trình đổi mới giáo dục và đào tạo theo hướng hội nhập quốc tế. Trung tâm Thông tin - Thư viện (TT-TV) của trường được giao nhiệm vụ xây dựng đề án tổ chức không gian thư viện hiện đại giai đoạn 2020-2025 nhằm đáp ứng nhu cầu ngày càng đa dạng của NSDTV.

Nghiên cứu tập trung khảo sát thực trạng không gian thư viện tại Trung tâm TT-TV Trường ĐHCNĐN từ năm 2017 đến 2020, phân tích các khu chức năng, môi trường và trang thiết bị công nghệ hiện có, đồng thời đề xuất các giải pháp cải tạo, thiết kế không gian thư viện hiện đại, linh hoạt và thân thiện với người dùng. Mục tiêu chính là nâng cao hiệu quả sử dụng không gian thư viện, tạo điều kiện thuận lợi cho học tập, nghiên cứu và sáng tạo của sinh viên, giảng viên và cán bộ thư viện. Nghiên cứu có ý nghĩa khoa học trong việc đóng góp cơ sở lý luận về không gian thư viện đại học tại Việt Nam và ý nghĩa thực tiễn trong việc hỗ trợ phát triển Trung tâm TT-TV Trường ĐHCNĐN, đồng thời làm tài liệu tham khảo cho các thư viện đại học khác trong nước.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình về không gian thư viện đại học hiện đại, bao gồm:

  • Khái niệm không gian thư viện: Không gian thư viện không chỉ là nơi lưu trữ tài liệu mà còn là môi trường tương tác, học tập, nghiên cứu và sáng tạo của NSDTV. Theo tiêu chuẩn IFLA, không gian thư viện bao gồm cả không gian vật lý và không gian ảo, tạo điều kiện thuận lợi cho việc tiếp cận thông tin và giao lưu học thuật.

  • Mô hình Learning Commons: Mô hình không gian học tập chung tập trung vào việc tạo ra môi trường học tập linh hoạt, đa dạng, hỗ trợ các hoạt động cá nhân và nhóm, đồng thời tích hợp công nghệ hiện đại để nâng cao trải nghiệm người dùng.

  • Nguyên tắc thiết kế không gian thư viện: Bao gồm đảm bảo chức năng hoạt động, khả năng lưu trữ và bảo tồn tài liệu, tính linh hoạt, an toàn, bền vững, thẩm mỹ và khả năng tiếp cận cho người khuyết tật. Tiêu chuẩn ISO/TR 11219:2012 và các quy định của IFLA được áp dụng để định hướng thiết kế không gian thư viện phù hợp với nhu cầu hiện đại.

  • Yếu tố ảnh hưởng đến thiết kế không gian thư viện: Chính sách và tầm nhìn lãnh đạo, nguồn lực tài chính, hạ tầng kỹ thuật công nghệ, kinh nghiệm thực tế, đặc điểm NSDTV và trình độ đội ngũ người làm công tác thư viện (NLCTTV).

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu kết hợp định tính và định lượng:

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập dữ liệu từ Trung tâm TT-TV Trường ĐHCNĐN, các thư viện đại học tiêu biểu trong và ngoài nước, các văn bản pháp luật liên quan như Luật Thư viện 2019, tiêu chuẩn ISO/TR 11219:2012, và các tài liệu chuyên ngành.

  • Phương pháp định tính: Quan sát trực tiếp không gian thư viện hiện tại và các thư viện điển hình để đánh giá ưu điểm, hạn chế; phỏng vấn lãnh đạo trường và cán bộ thư viện nhằm thu thập ý kiến chuyên môn.

  • Phương pháp định lượng: Khảo sát xã hội học bằng bảng hỏi với các đối tượng NSDTV và NLCTTV tại Trung tâm TT-TV Trường ĐHCNĐN để đánh giá tầm quan trọng và mức độ đáp ứng của không gian thư viện hiện nay. Cỡ mẫu khảo sát khoảng vài trăm người dùng, đảm bảo tính đại diện.

  • Phân tích số liệu: Sử dụng thống kê mô tả, phân tích so sánh tỷ lệ phần trăm để rút ra kết luận khách quan về thực trạng và nhu cầu cải tạo không gian thư viện.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu thực hiện trong giai đoạn 2017-2020, tập trung khảo sát thực trạng, phân tích dữ liệu và đề xuất giải pháp cho giai đoạn phát triển 2020-2025.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng không gian thư viện hiện tại còn nhiều hạn chế: Trung tâm TT-TV Trường ĐHCNĐN có diện tích sử dụng 3.335 m² với hai tầng, được xây dựng trên cơ sở tòa nhà thi đấu cũ. Không gian mang tính khép kín, thiếu linh hoạt, chưa đa dạng loại hình chỗ ngồi và chưa đầy đủ các khu chức năng theo tiêu chuẩn thiết kế thư viện đại học hiện đại. Ví dụ, các phòng chức năng như phòng học nhóm, phòng đào tạo người sử dụng thư viện chưa được bố trí hợp lý, gây khó khăn cho việc tiếp cận và sử dụng của NSDTV.

  2. Mức độ đáp ứng nhu cầu của NSDTV còn thấp: Khảo sát với hơn 200 NSDTV cho thấy chỉ khoảng 45% đánh giá không gian thư viện hiện tại đáp ứng tốt nhu cầu học tập và nghiên cứu. Các yếu tố như ánh sáng, không gian yên tĩnh, trang thiết bị công nghệ được đánh giá chưa đạt yêu cầu, trong khi 70% người dùng mong muốn có không gian học tập linh hoạt, đa dạng và thân thiện hơn.

  3. Ứng dụng công nghệ còn hạn chế: Trung tâm TT-TV đã trang bị một số thiết bị công nghệ như máy tính, mạng wifi, tuy nhiên hệ thống tự mượn trả tài liệu, giám sát an ninh và các giải pháp công nghệ thông minh như RFID, IoT chưa được triển khai đầy đủ. Điều này làm giảm tính tiện ích và hiệu quả quản lý không gian thư viện.

  4. Đội ngũ NLCTTV còn mỏng và thiếu kỹ năng chuyên môn: Trung tâm có 1 giám đốc, 2 nhân viên và 15 cộng tác viên làm việc theo ca, chưa có bộ phận chuyên môn rõ ràng. Kỹ năng tin học và ngoại ngữ của NLCTTV chưa đáp ứng được yêu cầu vận hành thư viện hiện đại, ảnh hưởng đến chất lượng phục vụ và hướng dẫn NSDTV.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy không gian thư viện Trường ĐHCNĐN chưa đáp ứng được các tiêu chuẩn quốc tế và nhu cầu ngày càng cao của NSDTV trong bối cảnh chuyển đổi số và đổi mới giáo dục. So sánh với các thư viện đại học tiêu biểu như Thư viện Perkins (Đại học Duke, Mỹ) hay Thư viện INSPiRE (Đại học Tôn Đức Thắng, Việt Nam), Trung tâm TT-TV ĐHCNĐN còn thiếu sự linh hoạt trong thiết kế không gian, thiếu các khu vực học tập đa dạng và chưa ứng dụng công nghệ hiện đại đồng bộ.

Nguyên nhân chủ yếu là do hạn chế về nguồn lực tài chính, thiếu tầm nhìn chiến lược và chính sách đầu tư từ lãnh đạo nhà trường, cũng như trình độ chuyên môn của đội ngũ NLCTTV chưa được nâng cao. Việc tổ chức không gian thư viện hiện đại đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa thiết kế kiến trúc, công nghệ thông tin và quản lý nhân sự.

Dữ liệu khảo sát có thể được trình bày qua các biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ đánh giá mức độ đáp ứng các yếu tố không gian, biểu đồ tròn phân bố nhu cầu của NSDTV về các khu chức năng và bảng thống kê số lượng trang thiết bị công nghệ hiện có so với tiêu chuẩn đề xuất. Những biểu đồ này giúp minh họa rõ nét các điểm mạnh, điểm yếu và nhu cầu cải thiện không gian thư viện.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Thiết kế lại không gian thư viện theo mô hình Learning Commons

    • Động từ hành động: Tái cấu trúc, bố trí
    • Target metric: Tăng diện tích không gian học tập linh hoạt lên ít nhất 50%
    • Timeline: Triển khai trong giai đoạn 2021-2023
    • Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu phối hợp với kiến trúc sư và chuyên gia thư viện

  2. Đầu tư hoàn thiện hệ thống công nghệ thông tin và tự động hóa

    • Động từ hành động: Trang bị, tích hợp
    • Target metric: 100% các dịch vụ mượn trả tự động, giám sát an ninh hiện đại
    • Timeline: Hoàn thành trong năm 2022
    • Chủ thể thực hiện: Trung tâm TT-TV phối hợp với phòng CNTT nhà trường

  3. Đào tạo nâng cao năng lực đội ngũ NLCTTV

    • Động từ hành động: Tổ chức đào tạo, bồi dưỡng
    • Target metric: 100% NLCTTV đạt chuẩn kỹ năng tin học và ngoại ngữ cơ bản
    • Timeline: Liên tục từ 2021 đến 2025
    • Chủ thể thực hiện: Phòng nhân sự và Trung tâm TT-TV

  4. Xây dựng chính sách và tầm nhìn phát triển không gian thư viện hiện đại

    • Động từ hành động: Ban hành, triển khai
    • Target metric: Có kế hoạch phát triển không gian thư viện dài hạn 5-10 năm
    • Timeline: Hoàn thiện trong năm 2021
    • Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu và Hội đồng quản trị trường

  5. Cải thiện môi trường vật lý và trang thiết bị nội thất

    • Động từ hành động: Cải tạo, nâng cấp
    • Target metric: Tăng mức độ hài lòng của NSDTV về môi trường thư viện lên trên 80%
    • Timeline: Giai đoạn 2022-2024
    • Chủ thể thực hiện: Trung tâm TT-TV phối hợp với đơn vị thiết kế nội thất

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Lãnh đạo các trường đại học và quản lý thư viện

    • Lợi ích: Hiểu rõ tầm quan trọng của không gian thư viện hiện đại, từ đó xây dựng chính sách và kế hoạch phát triển phù hợp.
    • Use case: Lập đề án cải tạo, xây dựng thư viện mới hoặc nâng cấp thư viện hiện có.

  2. Người làm công tác thư viện (NLCTTV)

    • Lợi ích: Nắm bắt các nguyên tắc thiết kế, tiêu chuẩn quốc tế và xu hướng công nghệ để nâng cao hiệu quả phục vụ.
    • Use case: Đào tạo, nâng cao kỹ năng và áp dụng công nghệ trong quản lý thư viện.

  3. Chuyên gia thiết kế kiến trúc và nội thất công trình công cộng

    • Lợi ích: Tham khảo các tiêu chuẩn, nguyên tắc thiết kế không gian thư viện đại học hiện đại, đảm bảo tính linh hoạt và thân thiện với người dùng.
    • Use case: Thiết kế hoặc cải tạo các công trình thư viện phù hợp với yêu cầu thực tế và xu hướng phát triển.

  4. Sinh viên, giảng viên và NSDTV

    • Lợi ích: Hiểu về vai trò và lợi ích của không gian thư viện hiện đại đối với học tập và nghiên cứu.
    • Use case: Tham gia phản hồi, đóng góp ý kiến cải thiện không gian thư viện, nâng cao trải nghiệm sử dụng.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao không gian thư viện lại quan trọng đối với sinh viên và giảng viên?
    Không gian thư viện ảnh hưởng trực tiếp đến hiệu quả học tập và nghiên cứu. Một không gian linh hoạt, yên tĩnh, có trang thiết bị hiện đại giúp sinh viên và giảng viên tập trung, sáng tạo và tương tác hiệu quả hơn. Ví dụ, thư viện Perkins (Đại học Duke) đã trở thành trung tâm trí tuệ và xã hội nhờ thiết kế không gian thân thiện và công nghệ tiên tiến.

  2. Các tiêu chuẩn quốc tế nào được áp dụng trong thiết kế không gian thư viện?
    Tiêu chuẩn ISO/TR 11219:2012 và hướng dẫn của IFLA là các tài liệu tham khảo quan trọng, quy định về diện tích, chức năng, khả năng tiếp cận, an toàn và bền vững. Những tiêu chuẩn này giúp đảm bảo thư viện đáp ứng nhu cầu đa dạng của người dùng và thích ứng với công nghệ mới.

  3. Làm thế nào để nâng cao năng lực đội ngũ người làm công tác thư viện?
    Đào tạo chuyên sâu về kỹ năng tin học, ngoại ngữ và quản lý thư viện hiện đại là cần thiết. Các khóa học, hội thảo và thực hành ứng dụng công nghệ mới giúp NLCTTV nâng cao hiệu quả phục vụ và hướng dẫn người dùng.

  4. Công nghệ nào nên được ứng dụng trong không gian thư viện hiện đại?
    Các công nghệ như hệ thống mượn trả tự động RFID, mạng wifi phủ sóng toàn bộ, hệ thống giám sát an ninh, máy tính đa chức năng, và các thiết bị đa phương tiện hỗ trợ học tập là cần thiết. Ví dụ, Thư viện INSPiRE (Đại học Tôn Đức Thắng) đã ứng dụng đồng bộ công nghệ RFID và hệ thống quản lý hiện đại.

  5. Làm sao để thiết kế không gian thư viện phù hợp với người khuyết tật?
    Theo Đạo luật về người Mỹ khuyết tật (ADA) và tiêu chuẩn Việt Nam, không gian thư viện cần có lối đi rộng rãi, thang máy có tín hiệu thị giác và thính giác, phòng vệ sinh phù hợp, bàn dịch vụ dễ tiếp cận và các biển chỉ dẫn chữ nổi. Điều này giúp đảm bảo mọi người đều có thể sử dụng thư viện một cách thuận tiện và an toàn.

Kết luận

  • Không gian thư viện đại học hiện đại là yếu tố then chốt nâng cao hiệu quả học tập, nghiên cứu và sáng tạo của NSDTV.
  • Thực trạng không gian thư viện Trường ĐHCNĐN còn nhiều hạn chế về thiết kế, công nghệ và nguồn lực nhân sự, chưa đáp ứng đầy đủ nhu cầu hiện đại.
  • Nghiên cứu đã đề xuất các giải pháp thiết kế lại không gian theo mô hình Learning Commons, đầu tư công nghệ, đào tạo đội ngũ và xây dựng chính sách phát triển bền vững.
  • Việc cải tạo và phát triển không gian thư viện cần được thực hiện đồng bộ trong giai đoạn 2021-2025 với sự phối hợp chặt chẽ giữa lãnh đạo nhà trường, Trung tâm TT-TV và các chuyên gia.
  • Kêu gọi các bên liên quan quan tâm đầu tư, áp dụng các tiêu chuẩn quốc tế và công nghệ tiên tiến để xây dựng không gian thư viện hiện đại, thân thiện và hiệu quả, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục và nghiên cứu của Trường ĐHCNĐN.