Luận văn thạc sĩ về hành động ngôn từ gây cười trong truyện cười dân gian Việt Nam

• Tác giả: Đỗ Thị Hải Hà
• Người hướng dẫn: GS.TS Nguyễn Văn Hiệp
• Trường học: Trường Đại học Hải Phòng
• Chuyên ngành: Ngữ văn
• Đề tài: Hành Động Ngôn Từ Gây Cười Trong Truyện Cười Dân Gian Việt Nam
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2020
• Địa điểm: Hải Phòng

• LỜI CAM ĐOAN
• 1. CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN
• 1.1. Tổng quan về hành động ngôn từ
• 2. CHƯƠNG 2: KHẢO SÁT NHỮNG HÀNH ĐỘNG NGÔN TỪ GÂY CƯỜI TRONG TRUYỆN CƯỜI DÂN GIAN VIỆT NAM TỪ GÓC ĐỘ PHƯƠNG CHÂM HỘI THOẠI VÀ LẬP LUẬN
• 3. CHƯƠNG 3: ĐÁNH GIÁ TÁC DỤNG VÀ Ý NGHĨA CỦA NHỮNG HÀNH ĐỘNG NGÔN TỪ GÂY CƯỜI TRONG TRUYỆN CƯỜI DÂN GIAN VIỆT NAM
• TÀI LIỆU THAM KHẢO
• PHỤ LỤC 1

I. Tổng quan về hành động ngôn từ

Hành động ngôn từ là một khái niệm quan trọng trong ngữ dụng học, được J.Austin khởi xướng. Theo đó, hành động ngôn từ không chỉ đơn thuần là việc sử dụng ngôn ngữ mà còn là một hành động xã hội. Hành động này diễn ra trong bối cảnh giao tiếp, nơi mà người nói và người nghe tương tác với nhau. Đỗ Hữu Châu đã chỉ ra rằng ngữ dụng học nghiên cứu mối quan hệ giữa ngôn ngữ và ngữ cảnh, đặc biệt là các hành động ngôn ngữ trong giao tiếp. Hành động ngôn từ có thể được phân loại thành nhiều loại khác nhau, bao gồm hành động miêu tả, yêu cầu, khuyên nhủ, và đe dọa. Mỗi loại hành động này đều có mục đích và cách thức thực hiện riêng, tạo nên sự phong phú trong giao tiếp. Việc hiểu rõ về hành động ngôn từ giúp người nghiên cứu có cái nhìn sâu sắc hơn về cách thức mà ngôn ngữ được sử dụng trong các tình huống cụ thể.

1.1. Khái niệm hành động ngôn từ

Hành động ngôn từ được định nghĩa là hành động mà người nói thực hiện thông qua ngôn ngữ. Theo Đỗ Hữu Châu, hành động này không chỉ là việc phát ngôn mà còn bao gồm các yếu tố như ngữ cảnh, mục đích giao tiếp và phản ứng của người nghe. Hành động ngôn từ có thể được chia thành nhiều loại, từ hành động đơn giản như hỏi, yêu cầu đến những hành động phức tạp hơn như thuyết phục hay đe dọa. Mỗi hành động đều có vai trò quan trọng trong việc truyền đạt thông điệp và tạo ra sự tương tác giữa các cá nhân. Việc phân tích hành động ngôn từ trong truyện cười dân gian Việt Nam sẽ giúp làm rõ hơn về cách thức mà ngôn ngữ được sử dụng để tạo ra tiếng cười và phản ánh các mối quan hệ xã hội.

II. Khái quát truyện cười dân gian từ góc độ ngôn ngữ

Truyện cười dân gian Việt Nam là một thể loại văn học đặc sắc, phản ánh đời sống và tâm tư của người dân lao động. Tính hài hước trong truyện cười không chỉ đơn thuần là sự giải trí mà còn mang ý nghĩa sâu sắc về xã hội. Các yếu tố gây cười trong truyện cười dân gian thường được xây dựng dựa trên những mâu thuẫn, nghịch lý trong cuộc sống. Những yếu tố này có thể là sự phóng đại, sự bất ngờ trong tình huống, hoặc sự châm biếm đối tượng cụ thể. Việc phân tích ngôn ngữ trong truyện cười giúp làm rõ cách thức mà các tác giả dân gian đã sử dụng ngôn từ để tạo ra tiếng cười, đồng thời phản ánh những vấn đề xã hội mà họ muốn chỉ trích. Truyện cười không chỉ là một hình thức giải trí mà còn là một phương tiện để giáo dục và phê phán xã hội.

2.1. Tính hài hước trong truyện cười dân gian

Tính hài hước trong truyện cười dân gian Việt Nam được thể hiện qua nhiều hình thức khác nhau. Các tác giả thường sử dụng những tình huống bất ngờ, những câu nói châm biếm để tạo ra tiếng cười. Hài hước không chỉ đơn thuần là sự vui vẻ mà còn là một cách để phản ánh những mâu thuẫn trong xã hội. Những yếu tố như sự phóng đại, sự trái ngược giữa hình thức và nội dung, hay sự lặp lại cũng thường được sử dụng để tạo ra hiệu ứng hài hước. Điều này cho thấy rằng, truyện cười không chỉ là một sản phẩm văn hóa mà còn là một phương tiện để người dân thể hiện quan điểm và cảm xúc của mình về cuộc sống.

III. Đánh giá tác dụng và ý nghĩa của những hành động ngôn từ gây cười

Những hành động ngôn từ gây cười trong truyện cười dân gian Việt Nam không chỉ mang lại tiếng cười mà còn có nhiều tác dụng xã hội quan trọng. Chúng có thể được sử dụng như một công cụ để phê phán, chỉ trích những thói hư tật xấu trong xã hội. Hành động ngôn từ gây cười có thể giúp người nghe nhận thức rõ hơn về những vấn đề xã hội, từ đó tạo ra sự thay đổi tích cực trong cộng đồng. Ngoài ra, tiếng cười còn có tác dụng giải tỏa căng thẳng, mang lại niềm vui và sự thoải mái cho người nghe. Việc nghiên cứu những hành động ngôn từ này giúp làm rõ hơn vai trò của ngôn ngữ trong việc tạo ra tiếng cười và phản ánh các giá trị văn hóa của người Việt.

3.1. Tác dụng xã hội của hành động ngôn từ gây cười

Hành động ngôn từ gây cười trong truyện cười dân gian Việt Nam có tác dụng xã hội sâu sắc. Chúng không chỉ mang lại tiếng cười mà còn là một phương tiện để phê phán những thói hư tật xấu trong xã hội. Những câu chuyện cười thường chỉ trích các vấn đề như tham nhũng, bất công xã hội, hay những thói quen xấu của con người. Qua đó, người dân có thể nhận thức rõ hơn về những vấn đề này và từ đó có những hành động tích cực để thay đổi. Hơn nữa, tiếng cười còn giúp gắn kết cộng đồng, tạo ra sự gần gũi và thân thiện giữa mọi người.

Tổng quan nghiên cứu

Truyện cười dân gian Việt Nam là một phần quan trọng trong kho tàng văn học dân gian, phản ánh trí tuệ và đời sống tinh thần của nhân dân lao động qua nhiều thời kỳ lịch sử. Theo ước tính, truyện cười dân gian đã xuất hiện từ thời kỳ suy vong của giai cấp phong kiến và tiếp tục phát triển đến ngày nay với hàng nghìn tác phẩm được lưu truyền rộng rãi. Luận văn tập trung khảo sát 50 truyện cười dân gian Việt Nam, chủ yếu từ các nguồn như "Tiếu lâm Việt Nam hay nhất" (2015), "101 truyện cười dân gian xưa và nay" (2015), và "Tiếu lâm Việt Nam" của Tiến Đức.

Vấn đề nghiên cứu đặt ra là làm thế nào để giải mã các hành động ngôn từ gây cười trong truyện cười dân gian Việt Nam dưới góc độ ngữ dụng học, đặc biệt là dựa trên phương châm hội thoại và lập luận. Mục tiêu cụ thể của nghiên cứu là phân tích các hành động ngôn từ gây cười, làm rõ cơ chế vi phạm phương châm hội thoại và quy tắc lập luận trong truyện cười, từ đó góp phần làm sáng tỏ vai trò của ngôn ngữ trong việc tạo nên tiếng cười và ý nghĩa xã hội của truyện cười dân gian.

Phạm vi nghiên cứu giới hạn trong 50 truyện cười dân gian Việt Nam, tập trung vào các hành động ngôn từ gây cười được thực hiện trong các tình huống hội thoại và lập luận. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bổ sung kiến thức về ngữ dụng học tiếng Việt, đồng thời góp phần phát triển nghiên cứu văn học dân gian Việt Nam, đặc biệt là thể loại truyện cười, qua đó nâng cao hiểu biết về giao tiếp ngôn ngữ và văn hóa dân gian.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai lý thuyết chính: lý thuyết hành động ngôn từ của J. Austin và lý thuyết phương châm hội thoại của H.P. Grice, cùng với lý thuyết lập luận trong giao tiếp.

• Lý thuyết hành động ngôn từ: Austin phân loại hành động ngôn từ thành ba loại gồm hành động tạo lời, hành động tại lời và hành động mượn lời. Trong đó, hành động tại lời được nghiên cứu sâu nhất vì nó thể hiện ý định giao tiếp cụ thể của người nói. Các hành động tại lời được phân loại thành năm nhóm lớn: cam kết, tuyên bố, biểu cảm, điều khiển và xác tín.

• Phương châm hội thoại: Grice đề xuất bốn nguyên tắc cơ bản trong giao tiếp gồm nguyên tắc về lượng, chất, quan hệ và cách thức. Ngoài ra, nguyên tắc lịch sự cũng được xem xét, bao gồm tôn trọng thể diện và khiêm tốn trong giao tiếp. Vi phạm các phương châm này là một trong những thủ pháp gây cười phổ biến trong truyện cười dân gian.

• Lý thuyết lập luận: Lập luận trong giao tiếp được hiểu là quá trình dẫn dắt người nghe đến một kết luận dựa trên các luận cứ. Các chỉ dẫn lập luận như tác tử lập luận (ví dụ: "nhưng", "mới") và kết tử lập luận (ví dụ: "nên", "vì") giúp xác định cấu trúc và hướng đi của lập luận. Lập luận trong truyện cười thường chứa đựng sự vi phạm hoặc đảo ngược logic để tạo hiệu ứng hài hước.

Ba khái niệm chính được sử dụng xuyên suốt nghiên cứu là: hành động ngôn từ (đặc biệt là hành động tại lời), phương châm hội thoại (và sự vi phạm của nó), và lập luận (và sự vi phạm quy tắc lập luận).

Phương pháp nghiên cứu

• Nguồn dữ liệu: Nghiên cứu khảo sát 50 truyện cười dân gian Việt Nam được tuyển chọn từ các tuyển tập truyện cười tiêu biểu xuất bản trong giai đoạn 2015-2016.

• Phương pháp chọn mẫu: Mẫu được chọn theo phương pháp phi xác suất, tập trung vào các truyện có đặc điểm rõ ràng về hành động ngôn từ gây cười, đảm bảo tính đại diện cho hai loại truyện cười chính là truyện khôi hài và truyện trào phúng.

• Phương pháp phân tích: Sử dụng kết hợp thủ pháp thống kê – phân loại để tổng hợp các hành động ngôn từ gây cười; phương pháp miêu tả để trình bày chi tiết các ngữ liệu hội thoại; thủ pháp phân tích – tổng hợp để làm rõ cơ chế vi phạm phương châm hội thoại và quy tắc lập luận; và phương pháp phân tích diễn ngôn để nghiên cứu cấu trúc ngôn ngữ trong các phát ngôn gây cười.

• Timeline nghiên cứu: Quá trình nghiên cứu kéo dài khoảng 12 tháng, bao gồm thu thập dữ liệu, phân tích lý thuyết, khảo sát thực nghiệm và hoàn thiện luận văn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Phân loại hành động ngôn từ gây cười: Trong 50 truyện cười khảo sát, có 28% truyện chứa hành động ngôn từ vi phạm phương châm về lượng, 24% vi phạm phương châm về chất, 18% vi phạm phương châm quan hệ, 20% vi phạm phương châm cách thức, và 10% vi phạm nguyên tắc lịch sự. Ngoài ra, 30% truyện có hành động ngôn từ vi phạm quy tắc lập luận, tạo nên sự mâu thuẫn logic gây cười.

2. Vi phạm phương châm hội thoại là thủ pháp phổ biến nhất: Các hành động ngôn từ vi phạm phương châm hội thoại thường xuyên xuất hiện trong truyện cười dân gian, đặc biệt là vi phạm phương châm về lượng (thông tin thừa hoặc thiếu) và phương châm về chất (nói điều không đúng hoặc không có bằng chứng). Ví dụ, trong truyện "Thà chết còn hơn", nhân vật phóng đại thái quá thói hà tiện, vi phạm phương châm chất, tạo tiếng cười sâu sắc.

3. Vi phạm quy tắc lập luận tạo hiệu ứng hài hước: Nhiều truyện cười sử dụng sự mâu thuẫn trong lập luận, như đảo ngược quan hệ nhân quả hoặc kết luận phi lý, để gây cười. Ví dụ, câu chuyện về việc một nhân vật đưa ra kết luận trái ngược với luận cứ được trình bày, khiến người nghe bật cười vì sự phi lý đó.

4. Sự kết hợp các yếu tố gây cười: Truyện cười dân gian thường kết hợp vi phạm phương châm hội thoại với vi phạm quy tắc lập luận, cùng với các biện pháp nghệ thuật như phóng đại, tạo kịch tính và sử dụng yếu tố tục để tăng tính hài hước. Khoảng 60% truyện khảo sát sử dụng đồng thời nhiều thủ pháp này.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của tiếng cười trong truyện cười dân gian Việt Nam là sự vi phạm có chủ ý các quy tắc giao tiếp ngôn ngữ, đặc biệt là phương châm hội thoại và quy tắc lập luận. Vi phạm phương châm về lượng và chất làm cho thông tin trở nên bất ngờ, mâu thuẫn hoặc phi lý, kích thích sự nhận thức và bật cười của người nghe. Vi phạm phương châm quan hệ và cách thức tạo ra sự không liên quan hoặc mơ hồ, khiến người nghe phải suy luận thêm để hiểu ý nghĩa hàm ẩn, từ đó tạo hiệu ứng hài hước.

So với các nghiên cứu trước đây, luận văn bổ sung bằng cách phân tích chi tiết các hành động ngôn từ gây cười dưới góc độ ngữ dụng học, kết hợp với lý thuyết lập luận, giúp làm rõ cơ chế ngôn ngữ tạo nên tiếng cười trong truyện dân gian. Kết quả cũng cho thấy sự đa dạng và phong phú trong cách sử dụng ngôn ngữ để gây cười, phản ánh trí tuệ và sáng tạo của nhân dân lao động.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố tỷ lệ vi phạm các phương châm hội thoại và quy tắc lập luận trong 50 truyện cười khảo sát, cùng bảng phân loại các thủ pháp gây cười điển hình kèm ví dụ minh họa.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường nghiên cứu ngữ dụng học trong văn học dân gian: Khuyến khích các nhà nghiên cứu mở rộng khảo sát các thể loại văn học dân gian khác dưới góc độ hành động ngôn từ và phương châm hội thoại nhằm phát hiện thêm các thủ pháp ngôn ngữ độc đáo, góp phần bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân gian.

2. Ứng dụng kết quả nghiên cứu trong giảng dạy ngôn ngữ và văn học: Đề xuất đưa nội dung về hành động ngôn từ gây cười và phương châm hội thoại vào chương trình giảng dạy Ngữ văn phổ thông và đại học để giúp học sinh, sinh viên hiểu sâu sắc hơn về giao tiếp và nghệ thuật ngôn ngữ.

3. Phát triển các sản phẩm văn hóa dựa trên truyện cười dân gian: Khuyến khích các đơn vị truyền thông, nghệ thuật khai thác các yếu tố hành động ngôn từ gây cười trong truyện cười dân gian để sáng tạo các chương trình giải trí, phim hoạt hình, kịch nói nhằm bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống.

4. Xây dựng kho dữ liệu số về truyện cười dân gian: Đề xuất xây dựng hệ thống lưu trữ và phân tích dữ liệu truyện cười dân gian theo tiêu chuẩn ngữ dụng học, giúp các nhà nghiên cứu dễ dàng tiếp cận và khai thác thông tin phục vụ nghiên cứu chuyên sâu.

Các giải pháp trên nên được thực hiện trong vòng 3-5 năm tới, với sự phối hợp của các trường đại học, viện nghiên cứu, cơ quan văn hóa và truyền thông.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Sinh viên và nghiên cứu sinh ngành Ngôn ngữ học, Văn học dân gian: Luận văn cung cấp kiến thức chuyên sâu về hành động ngôn từ và phương châm hội thoại trong truyện cười dân gian, giúp nâng cao năng lực phân tích ngôn ngữ và văn bản.

2. Giáo viên Ngữ văn và giảng viên đại học: Tài liệu tham khảo hữu ích để thiết kế bài giảng về ngữ dụng học, giao tiếp ngôn ngữ và văn học dân gian, đồng thời phát triển phương pháp giảng dạy sáng tạo.

3. Nhà biên kịch, nghệ sĩ hài, nhà sản xuất chương trình giải trí: Hiểu rõ cơ chế tạo tiếng cười qua ngôn ngữ giúp sáng tạo nội dung hài hước, kịch bản hấp dẫn dựa trên truyện cười dân gian.

4. Nhà nghiên cứu văn hóa và xã hội học: Luận văn cung cấp góc nhìn về vai trò của truyện cười trong đời sống xã hội, góp phần nghiên cứu văn hóa dân gian và giao tiếp xã hội.

Câu hỏi thường gặp

1. Hành động ngôn từ gây cười là gì?
   Hành động ngôn từ gây cười là các hành động tại lời trong giao tiếp bằng ngôn ngữ mà người nói thực hiện nhằm tạo ra tiếng cười, thường thông qua việc vi phạm có chủ ý các phương châm hội thoại hoặc quy tắc lập luận. Ví dụ, nói quá mức hoặc nói điều không đúng sự thật để tạo hiệu ứng hài hước.

2. Tại sao vi phạm phương châm hội thoại lại gây cười?
   Vi phạm phương châm hội thoại làm cho thông tin trở nên bất ngờ, mâu thuẫn hoặc phi lý, khiến người nghe phải suy luận thêm để hiểu ý nghĩa hàm ẩn, từ đó tạo ra tiếng cười. Ví dụ, khi một người nói quá nhiều hoặc quá ít thông tin so với yêu cầu, gây ra sự hài hước.

3. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng trong luận văn?
   Luận văn sử dụng phương pháp thống kê – phân loại, miêu tả, phân tích – tổng hợp và phân tích diễn ngôn để khảo sát 50 truyện cười dân gian, tập trung vào các hành động ngôn từ gây cười dưới góc độ ngữ dụng học.

4. Truyện cười dân gian Việt Nam có những loại nào?
   Truyện cười dân gian Việt Nam được chia thành hai loại chính: truyện khôi hài (mục đích giải trí, nhân vật thường có hành vi nhầm lẫn đáng cười) và truyện trào phúng (mục đích phê phán, châm biếm các thói hư tật xấu trong xã hội).

5. Lập luận trong truyện cười có vai trò gì?
   Lập luận trong truyện cười giúp dẫn dắt người nghe đến kết luận hài hước thông qua sự mâu thuẫn hoặc đảo ngược logic trong các luận cứ và kết luận, tạo nên hiệu ứng bất ngờ và tiếng cười sâu sắc.

Kết luận

• Luận văn đã hệ thống hóa và phân tích các hành động ngôn từ gây cười trong truyện cười dân gian Việt Nam dựa trên lý thuyết hành động ngôn từ, phương châm hội thoại và lập luận.
• Vi phạm phương châm hội thoại và quy tắc lập luận là hai thủ pháp ngôn ngữ chủ yếu tạo nên tiếng cười trong truyện cười dân gian.
• Nghiên cứu góp phần làm sáng tỏ cơ chế ngôn ngữ tạo tiếng cười, đồng thời bổ sung kiến thức về ngữ dụng học và văn học dân gian Việt Nam.
• Kết quả nghiên cứu có thể ứng dụng trong giảng dạy, nghiên cứu văn học, phát triển sản phẩm văn hóa và truyền thông.
• Đề xuất các bước tiếp theo gồm mở rộng nghiên cứu sang các thể loại văn học dân gian khác, ứng dụng trong giáo dục và xây dựng kho dữ liệu số về truyện cười dân gian.

Mời quý độc giả và các nhà nghiên cứu tiếp tục khai thác và phát huy giá trị của truyện cười dân gian Việt Nam trong các lĩnh vực học thuật và thực tiễn.