Tổng quan nghiên cứu

Chợ Viềng, tọa lạc tại huyện Vụ Bản, tỉnh Nam Định, là một trong những phiên chợ truyền thống đặc sắc của Việt Nam, thu hút hàng nghìn người tham gia mỗi dịp đầu xuân. Phiên chợ chỉ họp một lần duy nhất vào đêm mùng 7, rạng sáng ngày mùng 8 tháng Giêng hàng năm, mang đậm giá trị văn hóa, tâm linh và kinh tế. Theo số liệu khảo sát năm 2018, phiên chợ có khoảng 200-300 sản phẩm truyền thống được trao đổi với doanh thu ước tính hơn 11 tỷ đồng, thể hiện sự phát triển kinh tế gắn liền với giá trị văn hóa truyền thống. Tuy nhiên, đại dịch Covid-19 đã làm giảm mạnh hoạt động chợ, với doanh thu năm 2020 chỉ đạt khoảng 2 tỷ đồng, giảm 80% so với năm 2018.

Nghiên cứu nhằm phân tích, đánh giá các giá trị văn hóa của chợ Viềng, từ đó đề xuất các giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị truyền thống trong bối cảnh hiện đại và hội nhập quốc tế. Phạm vi nghiên cứu tập trung trên địa bàn hai xã Kim Thái và Trung Thành, huyện Vụ Bản, trong giai đoạn từ năm 2018 đến nay. Việc nghiên cứu không chỉ góp phần nâng cao nhận thức của cộng đồng về giá trị văn hóa mà còn hỗ trợ phát triển kinh tế - xã hội địa phương, đồng thời bảo vệ và quảng bá hình ảnh di sản văn hóa phi vật thể đã được UNESCO công nhận.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về văn hóa và giá trị văn hóa, trong đó văn hóa được hiểu là tổng thể các giá trị vật chất và tinh thần do con người sáng tạo, phản ánh bản sắc dân tộc và xã hội. Theo UNESCO, văn hóa bao gồm nghệ thuật, lối sống, tín ngưỡng và hệ thống giá trị, tạo nên tính cách xã hội. Giá trị văn hóa được xem là sự đánh giá mang tính cộng đồng đối với các hiện tượng văn hóa, có tác dụng chi phối nhận thức và hành vi của con người.

Ngoài ra, nghiên cứu vận dụng khái niệm về chợ truyền thống như một không gian giao lưu kinh tế, văn hóa và tâm linh, nơi lưu giữ các giá trị truyền thống đặc trưng của cộng đồng. Các giá trị văn hóa của chợ truyền thống được phân loại thành giá trị kinh tế, tâm linh, giao lưu cộng cảm và bảo tồn văn hóa truyền thống. Mô hình nghiên cứu tập trung vào mối quan hệ giữa các giá trị này và sự phát triển bền vững của chợ Viềng trong bối cảnh hiện đại.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu tài liệu, điền dã và phân tích định lượng, định tính. Nguồn dữ liệu bao gồm các tài liệu sách, báo, đề tài nghiên cứu liên quan đến chợ truyền thống và chợ Viềng, cùng với dữ liệu thực địa thu thập từ năm 2018 đến nay.

Phương pháp điền dã là chủ đạo, với việc quan sát trực tiếp, ghi chép, quay phim, chụp ảnh và phỏng vấn các cán bộ quản lý chợ, tiểu thương và du khách. Cỡ mẫu khảo sát gồm hơn 100 hộ kinh doanh và hàng nghìn lượt khách tham gia phiên chợ. Phân tích dữ liệu sử dụng các công cụ thống kê mô tả để làm rõ thực trạng hoạt động và giá trị văn hóa, đồng thời so sánh các chỉ số kinh tế qua các năm, đặc biệt trong giai đoạn ảnh hưởng của đại dịch Covid-19.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm 2018 đến 2022, bao gồm các giai đoạn thu thập dữ liệu, phân tích và đề xuất giải pháp bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa chợ Viềng.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Giá trị kinh tế và trao đổi sản phẩm truyền thống: Năm 2018, chợ Viềng có khoảng 200-300 sản phẩm truyền thống được trao đổi, doanh thu ước tính hơn 11 tỷ đồng, tăng 8,9% so với năm 2017. Tuy nhiên, trong các năm 2019-2021, do ảnh hưởng của dịch Covid-19, số lượng sản phẩm giảm còn khoảng 50 mặt hàng, doanh thu chỉ đạt gần 2 tỷ đồng, giảm 80% so với năm 2018.

  2. Giá trị tâm linh đặc sắc: Phiên chợ diễn ra vào thời điểm đầu năm mới, với hoạt động mua bán mang ý nghĩa "mua may bán rủi", cầu tài lộc và bình an cho cả năm. Mặt hàng cây cảnh chiếm tỷ lệ cao nhất (53% năm 2018), được người dân ưa chuộng như biểu tượng may mắn. Hoạt động tín ngưỡng tại quần thể di tích Phủ Dầy gắn liền với chợ Viềng cũng góp phần làm tăng giá trị tâm linh.

  3. Giá trị giao lưu cộng cảm: Chợ Viềng không chỉ là nơi trao đổi hàng hóa mà còn là không gian giao lưu văn hóa, tình cảm giữa người dân địa phương và khách thập phương. Các hoạt động giao tiếp ứng xử, giữ gìn truyền thống và phát huy tinh thần cộng đồng được thể hiện rõ qua các mối quan hệ xã hội tại phiên chợ.

  4. Công tác quản lý và bảo tồn: UBND huyện Vụ Bản đã triển khai nhiều biện pháp quản lý chặt chẽ, đảm bảo an ninh trật tự, vệ sinh môi trường và phòng chống dịch bệnh. Công tác thanh tra, kiểm tra được tăng cường nhằm ngăn chặn các hành vi mê tín dị đoan, buôn bán hàng giả và các vi phạm khác. Tuy nhiên, vẫn còn tồn tại hạn chế trong việc xử lý triệt để các vi phạm và nâng cao ý thức cộng đồng.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy chợ Viềng giữ vai trò quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống, đồng thời góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế địa phương. Sự giảm sút hoạt động trong giai đoạn dịch bệnh phản ánh sự nhạy cảm của các giá trị văn hóa truyền thống trước các biến động xã hội và kinh tế.

So sánh với các phiên chợ truyền thống khác như chợ tình Sa Pa hay chợ Âm Dương Bắc Ninh, chợ Viềng nổi bật với giá trị tâm linh sâu sắc và tính cộng đồng cao. Việc duy trì các nghi lễ tín ngưỡng tại Phủ Dầy và các hoạt động mua bán không kỳ kèo tạo nên nét đặc trưng riêng biệt, góp phần làm phong phú đời sống văn hóa xã hội.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện sự biến động doanh thu và số lượng sản phẩm qua các năm, bảng phân loại các mặt hàng tiêu biểu và sơ đồ mô tả các hoạt động văn hóa - tâm linh tại phiên chợ. Những phát hiện này khẳng định tầm quan trọng của việc kết hợp giữa bảo tồn văn hóa và phát triển kinh tế trong bối cảnh hiện đại.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đầu tư nghiên cứu và định hướng chiến lược bảo tồn: Xây dựng kế hoạch dài hạn nhằm bảo tồn các giá trị văn hóa đặc trưng của chợ Viềng, đồng thời phát huy vai trò của di tích Phủ Dầy trong các hoạt động tâm linh. Thời gian thực hiện: 3-5 năm. Chủ thể: UBND huyện Vụ Bản phối hợp với các viện nghiên cứu văn hóa.

  2. Đào tạo và nâng cao năng lực nguồn nhân lực quản lý: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về quản lý văn hóa, kỹ năng tổ chức sự kiện và xử lý các vấn đề phát sinh tại phiên chợ. Thời gian: hàng năm. Chủ thể: Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Nam Định, trường Đại học Nội vụ Hà Nội.

  3. Phát triển du lịch văn hóa - tâm linh gắn với chợ Viềng: Xây dựng các tour du lịch kết nối Phủ Dầy, chợ Viềng và các điểm di tích lịch sử trong huyện, tạo sản phẩm du lịch đặc sắc thu hút khách trong và ngoài nước. Thời gian: 2-4 năm. Chủ thể: Ban quản lý du lịch huyện, doanh nghiệp lữ hành.

  4. Tăng cường công tác quản lý, kiểm tra và bảo vệ môi trường: Nâng cao hiệu quả công tác an ninh trật tự, phòng chống mê tín dị đoan, xử lý nghiêm các vi phạm; đồng thời duy trì môi trường xanh - sạch - đẹp tại khu vực chợ. Thời gian: liên tục hàng năm. Chủ thể: Công an huyện, Ban quản lý chợ, UBND xã Kim Thái và Trung Thành.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý văn hóa và du lịch địa phương: Nghiên cứu giúp nâng cao hiệu quả quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống, đồng thời phát triển du lịch bền vững.

  2. Giảng viên và sinh viên ngành Quản lý văn hóa, Du lịch: Tài liệu tham khảo thực tiễn về mô hình bảo tồn và phát triển giá trị văn hóa truyền thống trong bối cảnh hiện đại.

  3. Doanh nghiệp lữ hành và nhà đầu tư du lịch: Hiểu rõ tiềm năng và giá trị văn hóa đặc sắc của chợ Viềng để xây dựng sản phẩm du lịch phù hợp, thu hút khách.

  4. Cộng đồng dân cư địa phương và các tổ chức xã hội: Nâng cao nhận thức về giá trị văn hóa, ý thức bảo vệ và phát huy truyền thống, góp phần xây dựng cộng đồng phát triển bền vững.

Câu hỏi thường gặp

  1. Chợ Viềng họp vào thời gian nào và có đặc điểm gì nổi bật?
    Chợ Viềng họp duy nhất một lần trong năm, vào đêm mùng 7, rạng sáng ngày mùng 8 tháng Giêng. Phiên chợ nổi bật với giá trị tâm linh "mua may bán rủi", không có việc mặc cả, tạo không khí thân thiện và may mắn cho người tham gia.

  2. Giá trị văn hóa chính của chợ Viềng là gì?
    Chợ Viềng mang giá trị văn hóa đa dạng gồm giá trị kinh tế, tâm linh, giao lưu cộng cảm và bảo tồn truyền thống. Trong đó, giá trị tâm linh và giao lưu cộng đồng được đề cao, tạo nên nét đặc trưng riêng biệt so với các chợ truyền thống khác.

  3. Ảnh hưởng của đại dịch Covid-19 đến chợ Viềng như thế nào?
    Dịch bệnh đã làm giảm mạnh hoạt động chợ, doanh thu năm 2020 chỉ đạt khoảng 2 tỷ đồng, giảm 80% so với năm 2018. Nhiều hoạt động mua bán và lễ hội bị hạn chế hoặc tạm dừng nhằm phòng chống dịch.

  4. Các biện pháp quản lý và bảo tồn chợ Viềng hiện nay ra sao?
    UBND huyện Vụ Bản phối hợp với các cơ quan chức năng tăng cường công tác an ninh, vệ sinh môi trường, phòng chống mê tín dị đoan và kiểm tra chất lượng sản phẩm. Đồng thời, phát triển du lịch văn hóa gắn với di tích Phủ Dầy.

  5. Làm thế nào để phát huy giá trị văn hóa chợ Viềng trong tương lai?
    Cần tăng cường đầu tư nghiên cứu, đào tạo nguồn nhân lực, phát triển du lịch văn hóa - tâm linh, đồng thời nâng cao công tác quản lý, bảo vệ môi trường và ý thức cộng đồng nhằm duy trì và phát huy các giá trị truyền thống.

Kết luận

  • Chợ Viềng là phiên chợ truyền thống độc đáo, hội tụ các giá trị kinh tế, văn hóa, tâm linh và giao lưu cộng đồng đặc sắc của huyện Vụ Bản, tỉnh Nam Định.
  • Doanh thu và số lượng sản phẩm truyền thống tại chợ đạt đỉnh năm 2018 với hơn 11 tỷ đồng, tuy nhiên bị ảnh hưởng nghiêm trọng bởi đại dịch Covid-19.
  • Giá trị tâm linh và giao lưu cộng cảm là điểm nhấn tạo nên sức hấp dẫn và bản sắc riêng của chợ Viềng so với các chợ truyền thống khác.
  • Công tác quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa chợ Viềng đã được địa phương chú trọng, song vẫn cần nâng cao hiệu quả và ý thức cộng đồng.
  • Đề xuất các giải pháp chiến lược về nghiên cứu, đào tạo, phát triển du lịch và quản lý nhằm bảo tồn và phát huy bền vững giá trị văn hóa chợ Viềng trong giai đoạn tới.

Luận văn này cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn quan trọng cho các nhà quản lý, nghiên cứu và cộng đồng trong việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống gắn với phát triển kinh tế - xã hội địa phương. Các bước tiếp theo cần tập trung vào triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời mở rộng nghiên cứu để nâng cao hiệu quả bảo tồn và phát triển bền vững.