Tổng quan nghiên cứu

Qua các đợt khai quật khảo cổ học tại khu vực điện Kính Thiên từ năm 2011 đến 2013, tổng số hiện vật gốm men thời Lý, Trần thu được là khoảng 3.765 hiện vật, trong đó gốm men thời Lý chiếm 291 hiện vật và thời Trần chiếm 3.465 hiện vật. Khu vực điện Kính Thiên, thuộc trung tâm Hoàng thành Thăng Long, là một di tích có tầm quan trọng lịch sử và văn hóa bậc nhất, từng là chính điện thiết triều của các triều đại Lê Sơ, Mạc và Lê Trung Hưng, đồng thời được cho là vị trí của chính điện Thiên An thời Lý, Trần. Nghiên cứu gốm men thời Lý, Trần tại đây nhằm hệ thống hóa, phân loại di vật, tìm hiểu đặc trưng kỹ thuật, nghệ thuật và giá trị lịch sử văn hóa của đồ gốm, đồng thời góp phần làm sáng tỏ diện mạo và đời sống xã hội thời Lý, Trần ở Thăng Long.

Mục tiêu nghiên cứu cụ thể gồm: hệ thống và phân loại di vật gốm men thời Lý, Trần qua các đợt khai quật; phân tích đặc trưng kỹ thuật, hoa văn, loại hình; so sánh với các khu vực phụ cận để đánh giá mối tương quan và đặc điểm riêng biệt của gốm men tại điện Kính Thiên. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào gốm men thời Lý, Trần niên đại thế kỷ XI đến XIV, trong khu vực điện Kính Thiên, Thăng Long – Hà Nội. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp dữ liệu khoa học cho khảo cổ học đô thị, lịch sử nghệ thuật gốm sứ Việt Nam, đồng thời làm rõ vai trò và tính chất của khu di tích điện Kính Thiên trong lịch sử Thăng Long.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng các lý thuyết và mô hình nghiên cứu trong khảo cổ học và lịch sử nghệ thuật, bao gồm:

  • Lý thuyết phân loại và typology: Phân loại hiện vật dựa trên đặc điểm kỹ thuật, hình thái, hoa văn và niên đại nhằm xác định tiến trình phát triển của gốm men thời Lý, Trần.
  • Mô hình kỹ thuật chế tác gốm: Nghiên cứu kỹ thuật tạo hình, phủ men, chồng nung, và trang trí hoa văn để đánh giá trình độ công nghệ và nghệ thuật sản xuất gốm.
  • Khái niệm về dòng men và loại hình gốm: Phân biệt các dòng men trắng, men ngọc, men xanh lục, men nâu, men trắng vẽ hoa nâu, men nâu vẽ hoa trắng; đồng thời phân loại theo loại hình bát, đĩa, âu, bình, vò, chậu, hộp, nắp hộp.
  • Quan điểm duy vật biện chứng và duy vật lịch sử: Áp dụng để giải thích mối quan hệ giữa đồ gốm với đời sống xã hội, kinh tế, văn hóa thời Lý, Trần tại khu vực điện Kính Thiên.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Toàn bộ số di vật gốm men thời Lý, Trần thu được qua các đợt khai quật tại khu vực điện Kính Thiên từ năm 2011 đến 2013, gồm 291 hiện vật thời Lý và 3.465 hiện vật thời Trần.
  • Phương pháp thu thập: Khai quật khảo cổ học tại hiện trường với tổng diện tích khai quật lên đến khoảng 1.647 m², gồm các hố khai quật phân bố quanh bậc thềm rồng và khu vực phụ cận điện Kính Thiên.
  • Phương pháp phân tích: Thống kê, đo vẽ hiện vật, chụp ảnh, xử lý ảnh; phân loại theo niên đại, dòng men, loại hình; phân tích kỹ thuật chế tác (chân đế, men, chồng nung); so sánh đối chiếu với các sưu tập gốm men ở khu vực Thăng Long và các di tích khác.
  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Tập trung vào các hiện vật đủ dáng và mảnh vỡ chân đế, miệng, thân có thể xác định kiểu loại và niên đại tương đối. Lý do chọn chân đế làm tiêu chí chính do đặc điểm kỹ thuật chân đế phản ánh rõ nét kỹ thuật chế tác và phân loại.
  • Timeline nghiên cứu: Khai quật từ 2011 đến 2013, phân tích và tổng hợp dữ liệu trong giai đoạn 2013-2015.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Đa dạng dòng men và loại hình gốm men thời Lý, Trần
    Gốm men thời Lý gồm các dòng men trắng, ngọc, xanh lục, nâu, men trắng vẽ hoa nâu và men nâu vẽ hoa trắng. Trong đó, dòng men trắng chiếm số lượng lớn nhất với 149 hiện vật bát men trắng thời Lý, chiếm khoảng 51% tổng số gốm men Lý. Gốm men thời Trần phong phú hơn với số lượng hiện vật lớn gấp hơn 10 lần thời Lý, phản ánh sự phát triển kỹ thuật và sản xuất gốm.

  2. Kỹ thuật chế tác tinh xảo và đa dạng
    Kỹ thuật tạo chân đế được phân thành hai nhóm chính: nhóm chân đế có góc chân đế cắt tiện và nhóm chân đế có góc chân đế vét cong. Phương pháp chồng nung đa dạng gồm sử dụng bột chống dính, con kê rỗng, con kê bột chống dính, chồng nung trực tiếp và con kê cục đất. Ví dụ, phương pháp chồng nung bằng bột chống dính thời Lý để lại dấu vết nhỏ, đều, khác biệt so với thời Trần có dấu vết to, dày và không đều.

  3. Hoa văn trang trí phong phú và tinh tế
    Hoa văn chủ yếu là khắc chìm dưới men với các motif hoa lá, dây hoa, hoa sen, bướm, kết hợp kỹ thuật in khuôn và chải răng lược. Một số hiện vật có trang trí hoa văn phức tạp như hộp tròn trang trí múi, nắp hộp khắc hoa lá nổi bật. Hoa văn phản ánh trình độ mỹ thuật cao và tính sáng tạo của nghệ nhân thời Lý, Trần.

  4. Giá trị lịch sử và văn hóa của gốm men tại điện Kính Thiên
    Gốm men thời Lý, Trần tại điện Kính Thiên không chỉ thể hiện kỹ thuật sản xuất cao cấp mà còn phản ánh đặc trưng văn hóa, xã hội và kinh tế của Thăng Long thời kỳ này. Ví dụ, sự xuất hiện của các loại hình đồ dùng sinh hoạt như bát, đĩa, bình, vò, hộp cho thấy đời sống sinh hoạt phong phú trong Hoàng cung. Đồng thời, các đặc trưng kỹ thuật và hoa văn gốm men góp phần xác định tính chất và vai trò của khu di tích điện Kính Thiên trong lịch sử.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy gốm men thời Lý, Trần tại điện Kính Thiên có sự đa dạng về dòng men, loại hình và kỹ thuật chế tác, phản ánh trình độ kỹ thuật và mỹ thuật phát triển vượt bậc so với các giai đoạn trước. Số lượng hiện vật thời Trần lớn hơn nhiều so với thời Lý, cho thấy sự phát triển mạnh mẽ của nghề gốm trong giai đoạn này. Các kỹ thuật chồng nung và tạo chân đế đa dạng cho thấy sự cải tiến kỹ thuật nhằm nâng cao chất lượng sản phẩm.

So sánh với các nghiên cứu trước đây tại các địa điểm khác trong Thăng Long như 18 Hoàng Diệu, 62-64 Trần Phú, cho thấy các đặc trưng kỹ thuật và hoa văn gốm men tại điện Kính Thiên có nét tương đồng nhưng cũng có những điểm riêng biệt, phản ánh tính chất đặc thù của khu vực trung tâm Hoàng thành. Ví dụ, kỹ thuật chồng nung bằng bột chống dính nhỏ, đều ở thời Lý tại điện Kính Thiên khác với dấu vết to, dày ở các địa điểm khác.

Dữ liệu có thể được trình bày qua các biểu đồ phân bố số lượng hiện vật theo dòng men, loại hình và kỹ thuật chồng nung; bảng so sánh đặc điểm kỹ thuật chân đế giữa các nhóm; hình ảnh minh họa các kiểu chân đế và hoa văn tiêu biểu. Các bảng thống kê chi tiết giúp minh chứng cho sự phân loại và đánh giá tiến trình phát triển của gốm men.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tiếp tục khai quật mở rộng tại khu vực điện Kính Thiên và các khu vực phụ cận
    Mục tiêu tăng cường thu thập hiện vật gốm men thời Lý, Trần để hoàn thiện hệ thống phân loại và nghiên cứu tiến trình phát triển kỹ thuật. Thời gian thực hiện trong 3-5 năm tới, do Viện Khảo cổ học phối hợp với Trung tâm Bảo tồn Di sản Thăng Long – Hà Nội chủ trì.

  2. Ứng dụng công nghệ phân tích hiện đại trong nghiên cứu gốm men
    Sử dụng kỹ thuật phân tích vật liệu như quang phổ, kính hiển vi điện tử để xác định thành phần xương gốm, men và kỹ thuật nung, giúp nâng cao độ chính xác trong phân loại và niên đại. Thời gian triển khai trong 2 năm, do các phòng thí nghiệm khảo cổ học liên ngành thực hiện.

  3. Xây dựng cơ sở dữ liệu số về gốm men thời Lý, Trần
    Tập hợp toàn bộ dữ liệu hiện vật, hình ảnh, bản vẽ, phân loại thành cơ sở dữ liệu trực tuyến phục vụ nghiên cứu và giáo dục. Mục tiêu nâng cao khả năng truy cập và chia sẻ thông tin. Thời gian thực hiện 1-2 năm, do Viện Khảo cổ học phối hợp với các đơn vị công nghệ thông tin.

  4. Tổ chức các hội thảo khoa học chuyên đề về gốm men thời Lý, Trần
    Mục đích trao đổi, cập nhật kết quả nghiên cứu, thu hút sự tham gia của các nhà khảo cổ, lịch sử nghệ thuật trong và ngoài nước. Thời gian tổ chức định kỳ hàng năm, do Viện Khảo cổ học và các trường đại học liên quan đảm nhận.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà khảo cổ học và nghiên cứu lịch sử nghệ thuật
    Luận văn cung cấp dữ liệu chi tiết về kỹ thuật, loại hình và hoa văn gốm men thời Lý, Trần, hỗ trợ nghiên cứu chuyên sâu về lịch sử sản xuất gốm và văn hóa vật chất thời trung đại Việt Nam.

  2. Giảng viên và sinh viên ngành khảo cổ học, lịch sử nghệ thuật
    Là tài liệu tham khảo quý giá cho việc giảng dạy và học tập, giúp hiểu rõ phương pháp phân loại, phân tích hiện vật và ứng dụng lý thuyết trong khảo cổ học.

  3. Nhà quản lý di sản văn hóa và bảo tàng
    Cung cấp cơ sở khoa học để bảo tồn, trưng bày và phát huy giá trị di sản gốm men thời Lý, Trần tại các di tích và bảo tàng, góp phần phát triển du lịch văn hóa.

  4. Chuyên gia và doanh nghiệp trong lĩnh vực phục chế và sản xuất gốm truyền thống
    Thông tin về kỹ thuật chế tác và hoa văn truyền thống giúp phục hồi và phát triển nghề gốm truyền thống, đồng thời tạo ra sản phẩm mang giá trị văn hóa lịch sử.

Câu hỏi thường gặp

  1. Gốm men thời Lý, Trần có đặc điểm kỹ thuật nào nổi bật?
    Gốm men thời Lý, Trần nổi bật với kỹ thuật tạo chân đế đa dạng gồm cắt tiện và vét cong, cùng các phương pháp chồng nung như bột chống dính, con kê rỗng, chồng nung trực tiếp. Hoa văn trang trí tinh tế bằng kỹ thuật khắc chìm và in khuôn dưới men.

  2. Số lượng hiện vật gốm men thời Lý, Trần thu được tại điện Kính Thiên là bao nhiêu?
    Tổng số hiện vật gốm men thời Lý, Trần thu được khoảng 3.765 hiện vật, trong đó thời Lý có 291 hiện vật và thời Trần có 3.465 hiện vật, phản ánh sự phát triển nghề gốm qua các thời kỳ.

  3. Phân biệt gốm men thời Lý và thời Trần dựa trên tiêu chí nào?
    Có thể phân biệt dựa trên kỹ thuật chân đế, phương pháp chồng nung, màu sắc men, độ dày xương gốm và hoa văn trang trí. Ví dụ, dấu vết bột chống dính nhỏ, đều thường thuộc thời Lý, còn dấu vết to, dày không đều thuộc thời Trần.

  4. Ý nghĩa của nghiên cứu gốm men thời Lý, Trần tại điện Kính Thiên là gì?
    Nghiên cứu giúp làm sáng tỏ trình độ kỹ thuật, mỹ thuật và đặc trưng văn hóa xã hội thời Lý, Trần, đồng thời góp phần xác định tính chất và vai trò của khu di tích điện Kính Thiên trong lịch sử Thăng Long.

  5. Luận văn có đề xuất gì cho việc bảo tồn và phát huy giá trị gốm men?
    Luận văn đề xuất tiếp tục khai quật, ứng dụng công nghệ phân tích hiện đại, xây dựng cơ sở dữ liệu số và tổ chức hội thảo khoa học nhằm bảo tồn, nghiên cứu và phát huy giá trị gốm men thời Lý, Trần.

Kết luận

  • Luận văn đã hệ thống hóa và phân loại khoảng 3.765 hiện vật gốm men thời Lý, Trần thu được qua các đợt khai quật tại điện Kính Thiên từ 2011 đến 2013.
  • Xác định được đặc trưng kỹ thuật chế tác, hoa văn trang trí và loại hình gốm men, phản ánh trình độ kỹ thuật và mỹ thuật cao của thời kỳ này.
  • Gốm men thời Lý, Trần tại điện Kính Thiên góp phần làm rõ đặc điểm lịch sử văn hóa và đời sống xã hội Thăng Long thời trung đại.
  • Đề xuất các giải pháp nghiên cứu tiếp theo nhằm nâng cao giá trị khoa học và bảo tồn di sản gốm men.
  • Khuyến khích các nhà nghiên cứu, quản lý di sản và cộng đồng cùng tham gia phát huy giá trị gốm men thời Lý, Trần trong tương lai.

Hành trình nghiên cứu tiếp theo cần tập trung vào mở rộng khai quật, ứng dụng công nghệ phân tích hiện đại và xây dựng cơ sở dữ liệu số toàn diện. Để đóng góp vào sự phát triển bền vững của ngành khảo cổ học và bảo tồn di sản văn hóa, mời các chuyên gia và nhà quản lý cùng hợp tác nghiên cứu và bảo tồn giá trị gốm men thời Lý, Trần.