Tổng quan nghiên cứu

Qua các đợt khai quật khảo cổ học tại khu vực điện Kính Thiên từ năm 2011 đến 2013, tổng cộng thu thập được 3.765 hiện vật gốm men thuộc thời Lý và Trần, trong đó có 291 hiện vật thời Lý và 3.465 hiện vật thời Trần. Đây là một khối tư liệu quan trọng, góp phần làm sáng tỏ đặc trưng kỹ thuật và mỹ thuật của gốm men thời kỳ này tại trung tâm Hoàng thành Thăng Long. Vấn đề nghiên cứu tập trung vào việc hệ thống hóa, phân loại và phân tích các đặc trưng của gốm men thời Lý, Trần qua các đợt khai quật, nhằm làm rõ giá trị lịch sử văn hóa của khu vực điện Kính Thiên cũng như phản ánh đời sống xã hội và trình độ kỹ thuật sản xuất gốm men trong giai đoạn thế kỷ XI đến thế kỷ XIV.

Mục tiêu cụ thể của nghiên cứu là: (1) hệ thống và phân loại di vật gốm men thời Lý, Trần tại khu vực điện Kính Thiên; (2) xác định các đặc trưng về loại hình, dòng men, hoa văn và kỹ thuật chế tác; (3) so sánh và đánh giá mối tương quan với các di tích phụ cận trong khu vực Thăng Long – Hà Nội. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào gốm men thời Lý, Trần tại khu vực điện Kính Thiên, với so sánh tham chiếu đến các di tích khác trong khu vực Thăng Long. Thời gian nghiên cứu bao gồm các hiện vật có niên đại từ thế kỷ XI đến thế kỷ XIV.

Ý nghĩa nghiên cứu được thể hiện qua việc cung cấp dữ liệu khoa học có hệ thống về gốm men thời Lý, Trần, góp phần làm rõ diện mạo văn hóa, kỹ thuật và xã hội của Thăng Long thời trung đại, đồng thời hỗ trợ công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa tại khu vực điện Kính Thiên.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng các lý thuyết và mô hình nghiên cứu trong khảo cổ học và lịch sử văn hóa, bao gồm:

  • Lý thuyết phân loại khảo cổ học: Áp dụng các tiêu chí phân loại dựa trên đặc điểm kỹ thuật, hoa văn, loại hình và niên đại để hệ thống hóa di vật gốm men.
  • Mô hình phát triển kỹ thuật sản xuất gốm men: Nghiên cứu sự tiến hóa về kỹ thuật tạo hình, phủ men, chồng nung và trang trí hoa văn qua các giai đoạn lịch sử.
  • Khái niệm về dòng men gốm: Phân biệt các dòng men trắng, men ngọc, men xanh lục, men nâu, men trắng vẽ hoa nâu, men nâu vẽ hoa trắng dựa trên màu sắc, độ thủy tinh hóa và chất liệu.
  • Quan điểm duy vật biện chứng và duy vật lịch sử: Giúp lý giải mối quan hệ giữa đặc trưng gốm men với bối cảnh xã hội, kinh tế và văn hóa thời Lý – Trần tại khu vực điện Kính Thiên.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính là toàn bộ số di vật gốm men thời Lý, Trần thu được qua các đợt khai quật tại khu vực điện Kính Thiên từ năm 2011 đến 2013, với tổng diện tích khai quật lên đến khoảng 1.647 m². Cỡ mẫu gồm 3.765 hiện vật, trong đó có 291 hiện vật thời Lý và 3.465 hiện vật thời Trần.

Phương pháp phân tích bao gồm:

  • Phân loại hiện vật: Dựa trên niên đại, dòng men, loại hình, kỹ thuật tạo chân đế, hoa văn trang trí và kỹ thuật chồng nung.
  • Phân tích kỹ thuật chế tác: Đánh giá kỹ thuật cắt tiện, vét cong chân đế, phương pháp chồng nung (bột chống dính, con kê rỗng, con kê bột chống dính, chồng nung trực tiếp).
  • So sánh đối chiếu: Đối chiếu với các sưu tập gốm men thời Lý, Trần ở các di tích khác trong khu vực Thăng Long – Hà Nội.
  • Phương pháp liên ngành: Kết hợp nghiên cứu khu vực học, Hán Nôm học và dân tộc học để giải thích các đặc trưng văn hóa và xã hội.
  • Thống kê và đo vẽ hiện vật: Ghi nhận số lượng, kích thước, hình dáng và các đặc điểm kỹ thuật của từng loại hình gốm men.
  • Chụp ảnh và xử lý ảnh: Tài liệu hóa hiện vật phục vụ phân tích và minh họa.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm 2011 đến 2013, tương ứng với các đợt khai quật và thu thập dữ liệu tại hiện trường, tiếp theo là giai đoạn phân tích, tổng hợp và viết luận văn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Đa dạng loại hình và dòng men gốm men thời Lý, Trần
    Qua khai quật, phát hiện 6 dòng men chính: men trắng, men ngọc, men xanh lục, men nâu, men trắng vẽ hoa nâu và men nâu vẽ hoa trắng. Trong đó, men trắng chiếm số lượng lớn nhất với 291 hiện vật thời Lý và 3.465 hiện vật thời Trần. Các loại hình phổ biến gồm bát, đĩa, âu, bình, vò, chậu, tước, hộp và nắp hộp.

  2. Kỹ thuật tạo chân đế và chồng nung đa dạng, tinh xảo
    Kỹ thuật tạo chân đế được phân thành hai nhóm chính: nhóm chân đế có góc chân đế cắt tiện và nhóm chân đế có góc chân đế vét cong. Phương pháp chồng nung bao gồm bột chống dính, con kê rỗng, con kê bột chống dính và chồng nung trực tiếp. Ví dụ, chân đế bát men trắng thời Lý có chiều cao từ 0,3 cm đến trên 2 cm, với các kiểu cắt tiện và vét cong rõ rệt, phản ánh trình độ kỹ thuật cao và đa dạng.

  3. Hoa văn trang trí phong phú, thể hiện nghệ thuật khắc chìm và in khuôn
    Hoa văn chủ yếu là motif hoa lá, dây lá, hoa sen, bướm, được tạo bằng kỹ thuật khắc chìm dưới men hoặc in khuôn. Một số hiện vật có hoa văn kết hợp chải răng lược, tạo nét mềm mại và tinh tế. Ví dụ, bát men ngọc thời Lý trang trí hoa văn cúc dây in khuôn, men xanh ngọc phủ đều, bề mặt mịn bóng.

  4. Sự khác biệt rõ rệt giữa gốm men thời Lý và Trần
    Gốm men thời Lý thường có men phủ mỏng, men trắng xanh hoặc trắng ngà, xương gốm mịn, xốp, hoa văn tinh tế, kỹ thuật chồng nung bằng con kê rỗng hoặc bột chống dính nhỏ, đều. Trong khi đó, gốm men thời Trần có men phủ dày hơn, men trắng xanh hoặc trắng mốc, xương gốm dày, thô hơn, kỹ thuật chồng nung thô hơn với dấu vết bột chống dính to, không đều, phản ánh sự phát triển và biến đổi kỹ thuật qua thời gian.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy gốm men thời Lý, Trần tại khu vực điện Kính Thiên phản ánh trình độ kỹ thuật sản xuất gốm men cao cấp, đa dạng về loại hình và hoa văn trang trí. Sự phân chia rõ ràng về kỹ thuật tạo chân đế và phương pháp chồng nung cho thấy sự phát triển kỹ thuật qua từng giai đoạn lịch sử. Các đặc trưng hoa văn và màu men cũng phản ánh xu hướng thẩm mỹ và kỹ thuật chế tác riêng biệt của từng thời kỳ.

So sánh với các nghiên cứu trước đây tại các di tích khác trong khu vực Thăng Long, kết quả này bổ sung và làm rõ hơn về sự đa dạng và đặc trưng của gốm men thời Lý, Trần, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học để đánh giá tính chất và vai trò của khu vực điện Kính Thiên trong hệ thống Hoàng thành Thăng Long. Dữ liệu có thể được trình bày qua các bảng thống kê số lượng hiện vật theo loại hình, dòng men, kỹ thuật chân đế và biểu đồ phân bố hoa văn để minh họa sự đa dạng và tỉ lệ từng đặc trưng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường khai quật và nghiên cứu chuyên sâu tại khu vực điện Kính Thiên
    Đề xuất mở rộng diện tích khai quật và tập trung nghiên cứu chuyên sâu về các lớp văn hóa thời Lý, Trần nhằm thu thập thêm hiện vật nguyên vẹn, phục vụ phân tích kỹ thuật và mỹ thuật gốm men. Thời gian thực hiện trong 3-5 năm tới, do Viện Khảo cổ học phối hợp với Trung tâm Bảo tồn Di sản Thăng Long – Hà Nội chủ trì.

  2. Xây dựng hệ thống cơ sở dữ liệu số về gốm men thời Lý, Trần
    Thiết lập cơ sở dữ liệu điện tử bao gồm hình ảnh, mô tả kỹ thuật, phân loại và niên đại hiện vật để phục vụ nghiên cứu và bảo tồn. Giải pháp này giúp quản lý và chia sẻ thông tin hiệu quả, dự kiến hoàn thành trong 2 năm, do các viện nghiên cứu khảo cổ và công nghệ thông tin phối hợp thực hiện.

  3. Phát triển chương trình đào tạo và nâng cao năng lực chuyên môn cho cán bộ khảo cổ
    Tổ chức các khóa đào tạo về kỹ thuật phân tích gốm men, kỹ thuật khai quật và xử lý hiện vật nhằm nâng cao chất lượng nghiên cứu và bảo tồn. Thời gian triển khai liên tục hàng năm, do các trường đại học và viện nghiên cứu khảo cổ đảm nhiệm.

  4. Tăng cường công tác bảo tồn và trưng bày hiện vật gốm men thời Lý, Trần
    Đề xuất cải thiện điều kiện bảo quản hiện vật tại các bảo tàng, đồng thời xây dựng các triển lãm chuyên đề giới thiệu giá trị gốm men thời Lý, Trần nhằm nâng cao nhận thức cộng đồng và thu hút khách tham quan. Thời gian thực hiện trong 1-2 năm, do Bảo tàng Lịch sử Quốc gia và Bảo tàng Hà Nội phối hợp thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà nghiên cứu khảo cổ học và lịch sử nghệ thuật
    Luận văn cung cấp dữ liệu chi tiết về kỹ thuật và mỹ thuật gốm men thời Lý, Trần, hỗ trợ nghiên cứu chuyên sâu về lịch sử văn hóa và phát triển kỹ thuật sản xuất gốm sứ Việt Nam.

  2. Cán bộ quản lý và bảo tồn di sản văn hóa
    Thông tin về đặc trưng và giá trị của gốm men tại khu vực điện Kính Thiên giúp định hướng công tác bảo tồn, trưng bày và phát huy giá trị di tích lịch sử.

  3. Giảng viên và sinh viên chuyên ngành khảo cổ học, lịch sử văn hóa
    Luận văn là tài liệu tham khảo quý giá cho việc giảng dạy và học tập về khảo cổ học đô thị, kỹ thuật chế tác gốm men và lịch sử văn hóa Việt Nam thời trung đại.

  4. Nhà thiết kế và nghệ nhân gốm sứ
    Các phân tích về kỹ thuật tạo hình, phủ men và hoa văn trang trí cung cấp nguồn cảm hứng và kiến thức kỹ thuật truyền thống để phát triển sản phẩm gốm sứ đương đại.

Câu hỏi thường gặp

  1. Gốm men thời Lý, Trần có những đặc trưng kỹ thuật nào nổi bật?
    Gốm men thời Lý, Trần nổi bật với kỹ thuật tạo chân đế đa dạng gồm cắt tiện và vét cong, cùng các phương pháp chồng nung như bột chống dính, con kê rỗng và chồng nung trực tiếp. Hoa văn trang trí chủ yếu là khắc chìm và in khuôn, thể hiện trình độ kỹ thuật cao và tinh xảo.

  2. Số lượng hiện vật gốm men thời Lý, Trần thu được qua khai quật là bao nhiêu?
    Tổng số hiện vật gốm men thu được là khoảng 3.765 hiện vật, trong đó có 291 hiện vật thời Lý và 3.465 hiện vật thời Trần, chủ yếu là các mảnh vỡ nhỏ nhưng đa dạng về loại hình và dòng men.

  3. Phân biệt gốm men thời Lý và thời Trần dựa trên những tiêu chí nào?
    Gốm men thời Lý thường có men phủ mỏng, men trắng xanh hoặc trắng ngà, xương gốm mịn, hoa văn tinh tế và kỹ thuật chồng nung nhỏ, đều. Gốm men thời Trần có men phủ dày hơn, men trắng xanh hoặc trắng mốc, xương gốm dày, thô hơn, kỹ thuật chồng nung thô hơn với dấu vết bột chống dính to, không đều.

  4. Ý nghĩa của nghiên cứu gốm men thời Lý, Trần tại điện Kính Thiên là gì?
    Nghiên cứu giúp làm rõ trình độ kỹ thuật, mỹ thuật và đặc trưng văn hóa của gốm men thời Lý, Trần, đồng thời cung cấp thông tin về đời sống xã hội và diện mạo khu vực điện Kính Thiên trong lịch sử, góp phần bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa.

  5. Các phương pháp chồng nung gốm men thời Lý, Trần có điểm gì khác biệt?
    Phương pháp chồng nung bao gồm bột chống dính (nhúng mép chân đế vào bột chống dính), con kê rỗng (đặt con kê hình ống trong lòng chân đế), con kê bột chống dính (con kê được vê từ bột chống dính) và chồng nung trực tiếp (không dùng chất chống dính). Thời Lý thường dùng bột chống dính nhỏ, đều, còn thời Trần dấu vết bột chống dính to, không đều, phản ánh sự biến đổi kỹ thuật.

Kết luận

  • Luận văn đã hệ thống và phân loại chi tiết 3.765 hiện vật gốm men thời Lý, Trần thu được qua các đợt khai quật tại điện Kính Thiên, làm rõ đặc trưng kỹ thuật và mỹ thuật của từng dòng men và loại hình.
  • Phân tích kỹ thuật tạo chân đế và phương pháp chồng nung cho thấy sự phát triển kỹ thuật tinh xảo và đa dạng qua các giai đoạn lịch sử.
  • Hoa văn trang trí chủ yếu là khắc chìm và in khuôn, phản ánh thẩm mỹ và kỹ thuật chế tác cao cấp của gốm men thời Lý, Trần.
  • Nghiên cứu góp phần làm sáng tỏ giá trị lịch sử văn hóa của khu vực điện Kính Thiên và Thăng Long thời trung đại, đồng thời hỗ trợ công tác bảo tồn di sản.
  • Đề xuất mở rộng khai quật, xây dựng cơ sở dữ liệu số, đào tạo chuyên môn và nâng cao công tác bảo tồn để phát huy giá trị nghiên cứu trong tương lai.

Mời các nhà nghiên cứu, cán bộ bảo tồn và cộng đồng quan tâm tiếp tục khai thác và phát huy giá trị của gốm men thời Lý, Trần tại điện Kính Thiên nhằm bảo tồn di sản văn hóa quý báu của dân tộc.