Tổng quan nghiên cứu

Hemophilia B là một bệnh lý rối loạn chảy máu di truyền lặn liên kết với nhiễm sắc thể X, do thiếu hụt yếu tố IX trong quá trình đông máu. Tỷ lệ mắc bệnh ước tính khoảng 1/30 trong tổng số các trường hợp hemophilia, với biểu hiện lâm sàng đa dạng từ mức độ nhẹ đến nặng, ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng cuộc sống người bệnh. Nghiên cứu được thực hiện tại Viện Huyết học – Truyền máu Trung ương trong giai đoạn 2020-2021, với mục tiêu mô tả đặc điểm đột biến gen F9 ở người bệnh hemophilia B và phân tích tình trạng mang gen của các thành viên trong gia đình người bệnh. Tổng cộng 112 hồ sơ bệnh án người bệnh và 33 hồ sơ xét nghiệm của thành viên gia đình được thu thập và phân tích. Việc xác định đột biến gen F9 không chỉ giúp chẩn đoán chính xác bệnh mà còn hỗ trợ tư vấn di truyền, chẩn đoán trước sinh và quản lý nguy cơ tạo chất ức chế trong điều trị. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc xây dựng cơ sở dữ liệu đột biến gen F9 tại Việt Nam, góp phần nâng cao hiệu quả phòng ngừa và kiểm soát bệnh hemophilia B trong cộng đồng.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết di truyền liên quan đến bệnh hemophilia B, một rối loạn di truyền gen lặn liên kết nhiễm sắc thể X, do đột biến trên gen F9 mã hóa yếu tố IX. Gen F9 có chiều dài khoảng 34 kb, gồm 8 exon và 7 intron, mã hóa một protein yếu tố IX gồm 461 axit amin với 5 domain chức năng. Các đột biến gen F9 đa dạng, bao gồm đột biến điểm, mất đoạn, chèn đoạn và đột biến lớn, ảnh hưởng đến cấu trúc và chức năng của yếu tố IX, từ đó quyết định mức độ bệnh. Mô hình phân tích đột biến gen kết hợp kỹ thuật giải trình tự Sanger và MLPA được áp dụng để phát hiện các loại đột biến khác nhau. Các khái niệm chính bao gồm: đột biến điểm (missense, nonsense), đột biến mất đoạn/lặp đoạn gen lớn, hemophilia B Leyden (đột biến vùng promoter ảnh hưởng đến biểu hiện gen theo tuổi), và tình trạng mang gen ở thành viên nữ trong gia đình.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu thiết kế hồi cứu, thu thập dữ liệu từ hồ sơ bệnh án và xét nghiệm của 112 người bệnh hemophilia B và 33 thành viên nữ trong gia đình (mẹ, chị/em gái) tại Viện Huyết học – Truyền máu Trung ương trong giai đoạn 2020-2021. Mẫu được chọn theo phương pháp không xác suất, toàn bộ hồ sơ đáp ứng tiêu chuẩn lựa chọn được đưa vào phân tích. Mẫu máu ngoại vi được lấy để tách chiết ADN, sau đó thực hiện giải trình tự gen F9 bằng kỹ thuật Sanger với 12 cặp mồi đặc hiệu theo phương pháp Vidal, đồng thời sử dụng kỹ thuật MLPA để phát hiện mất đoạn/lặp đoạn gen lớn. Dữ liệu được phân tích bằng phần mềm CLC Genomic Workbench, Coffalyser và Excel 365. Các biến số định lượng được trình bày dưới dạng trung bình ± độ lệch chuẩn, biến số định tính mô tả bằng tần số và tỷ lệ phần trăm. Đánh giá tác động của đột biến mới được thực hiện bằng phần mềm PolyPhen-2 và SIFT. Nghiên cứu tuân thủ các quy định đạo đức trong nghiên cứu y sinh học.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Đặc điểm người bệnh: Trong 112 người bệnh, 99,11% là nam giới, chỉ có 0,89% nữ giới. Bệnh mức độ nặng chiếm 75,89%, trung bình 19,64%, nhẹ 4,46%. Độ tuổi trung bình là 23 ± 16 tuổi.

  2. Tỷ lệ phát hiện đột biến: Tỷ lệ phân tích đột biến thành công đạt 100% khi kết hợp giải trình tự Sanger và MLPA. Trong đó, 97,32% người bệnh phát hiện đột biến gen bằng giải trình tự Sanger, 2,68% còn lại được xác định mất đoạn gen lớn qua MLPA.

  3. Đa dạng đột biến: Có 66 loại đột biến khác nhau được phát hiện, trong đó 17 đột biến mới chưa từng được công bố. Đột biến điểm chiếm tỷ lệ cao nhất (87%), tập trung chủ yếu ở exon (89,39%), đặc biệt exon 8 chiếm 43,94% số đột biến.

  4. Tương quan kiểu đột biến và mức độ bệnh: Các đột biến gây ảnh hưởng lớn như đột biến dịch khung đọc, vô nghĩa, mất đoạn lớn chỉ xuất hiện ở người bệnh mức độ nặng, không có trường hợp mức độ nhẹ hoặc trung bình mang các đột biến này. Tỷ lệ hemophilia B đơn phát trong các gia đình là 28,57%.

  5. Tình trạng mang gen trong gia đình: Trong 33 thành viên nữ được phân tích, 21 người (63,64%) mang gen bệnh, trong đó 13 người mang đột biến liên quan đến bệnh mức độ nặng, 8 người mang đột biến liên quan đến mức độ trung bình. 12 người không mang gen bệnh.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với các nghiên cứu quốc tế về đặc điểm đột biến gen F9 và mối liên quan giữa kiểu đột biến với mức độ bệnh. Tỷ lệ đột biến điểm cao phản ánh cơ chế đột biến chủ yếu do lỗi sao chép ADN. Việc tập trung đột biến ở exon 8 tương đồng với các báo cáo trên thế giới, cho thấy vùng này là điểm nóng của đột biến. Phát hiện 17 đột biến mới góp phần làm phong phú cơ sở dữ liệu đột biến gen F9, hỗ trợ tư vấn di truyền chính xác hơn. Tỷ lệ mang gen cao ở thành viên nữ trong gia đình nhấn mạnh vai trò quan trọng của việc sàng lọc và tư vấn di truyền nhằm phòng ngừa bệnh cho thế hệ tiếp theo. Kết quả cũng cho thấy kỹ thuật phối hợp giải trình tự Sanger và MLPA là phương pháp hiệu quả, toàn diện trong phát hiện đột biến gen F9. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố đột biến theo exon và bảng so sánh tỷ lệ đột biến theo mức độ bệnh để minh họa rõ ràng hơn.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Phân tích tình trạng mang gen cho thành viên nữ trong gia đình: Thực hiện xét nghiệm phân tích đột biến gen F9 cho tất cả phụ nữ trong gia đình người bệnh nhằm phát hiện sớm người mang gen bệnh, giảm thiểu nguy cơ truyền bệnh cho thế hệ sau. Thời gian thực hiện trong vòng 6 tháng tới, do các trung tâm di truyền và huyết học chủ trì.

  2. Tư vấn di truyền và chẩn đoán trước sinh: Cung cấp dịch vụ tư vấn di truyền cho người mang gen bệnh, đặc biệt là phụ nữ trong độ tuổi sinh đẻ, kết hợp chẩn đoán trước sinh để giúp họ có cơ hội sinh con khỏe mạnh. Triển khai trong vòng 1 năm, phối hợp giữa Viện Huyết học và các trung tâm y tế địa phương.

  3. Xây dựng cơ sở dữ liệu đột biến gen F9 quốc gia: Cập nhật và mở rộng cơ sở dữ liệu đột biến gen F9 tại Việt Nam, phục vụ công tác chẩn đoán, tư vấn và nghiên cứu khoa học. Thực hiện liên tục, phối hợp giữa các viện nghiên cứu và bệnh viện chuyên khoa.

  4. Nâng cao năng lực kỹ thuật xét nghiệm: Đào tạo, trang bị kỹ thuật giải trình tự gen Sanger và MLPA cho các phòng xét nghiệm tuyến tỉnh nhằm mở rộng khả năng chẩn đoán phân tử bệnh hemophilia B trên toàn quốc. Kế hoạch đào tạo trong 12 tháng tới, do Bộ Y tế và các trường đại học y tế chủ trì.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Bác sĩ chuyên khoa huyết học và di truyền y học: Nâng cao kiến thức về đặc điểm đột biến gen F9, hỗ trợ chẩn đoán và điều trị bệnh hemophilia B hiệu quả hơn.

  2. Nhân viên kỹ thuật xét nghiệm phân tử: Áp dụng quy trình kỹ thuật giải trình tự Sanger và MLPA trong phát hiện đột biến gen, nâng cao chất lượng xét nghiệm.

  3. Chuyên gia tư vấn di truyền: Sử dụng dữ liệu đột biến gen để tư vấn chính xác cho người mang gen và gia đình, giảm thiểu nguy cơ di truyền bệnh.

  4. Nhà nghiên cứu y sinh học và di truyền: Tham khảo cơ sở dữ liệu đột biến gen F9 và phương pháp phân tích để phát triển các nghiên cứu tiếp theo về bệnh hemophilia B và các bệnh di truyền liên quan.

Câu hỏi thường gặp

  1. Hemophilia B là bệnh gì và nguyên nhân do đâu?
    Hemophilia B là bệnh rối loạn chảy máu di truyền do thiếu hụt yếu tố IX, nguyên nhân chính là các đột biến trên gen F9 mã hóa yếu tố này, làm giảm hoặc mất chức năng protein.

  2. Tại sao cần phân tích đột biến gen F9 ở người bệnh?
    Phân tích đột biến giúp xác định chính xác nguyên nhân gây bệnh, dự đoán mức độ bệnh, hỗ trợ tư vấn di truyền và chẩn đoán người mang gen trong gia đình.

  3. Kỹ thuật giải trình tự Sanger và MLPA có vai trò gì trong nghiên cứu?
    Giải trình tự Sanger phát hiện đa số đột biến điểm và nhỏ, MLPA phát hiện mất đoạn/lặp đoạn gen lớn, phối hợp giúp phát hiện toàn diện các loại đột biến gen F9.

  4. Tỷ lệ phát hiện đột biến gen trong nghiên cứu là bao nhiêu?
    Tỷ lệ phát hiện đột biến gen đạt 100% khi kết hợp hai kỹ thuật, trong đó 97,32% phát hiện qua giải trình tự Sanger và 2,68% qua MLPA.

  5. Làm thế nào để phòng ngừa bệnh hemophilia B trong gia đình có người bệnh?
    Phân tích tình trạng mang gen cho thành viên nữ, tư vấn di truyền và chẩn đoán trước sinh là các biện pháp hiệu quả giúp phòng ngừa bệnh cho thế hệ sau.

Kết luận

  • Nghiên cứu đã mô tả thành công đặc điểm đa dạng của 66 loại đột biến gen F9 ở 112 người bệnh hemophilia B, trong đó có 17 đột biến mới.
  • Tỷ lệ phát hiện đột biến gen đạt 100% khi phối hợp kỹ thuật giải trình tự Sanger và MLPA, khẳng định hiệu quả phương pháp phân tích.
  • Tình trạng mang gen bệnh được xác định ở 63,64% thành viên nữ trong gia đình, nhấn mạnh vai trò quan trọng của sàng lọc và tư vấn di truyền.
  • Kết quả nghiên cứu góp phần xây dựng cơ sở dữ liệu đột biến gen F9 tại Việt Nam, hỗ trợ công tác chẩn đoán, điều trị và phòng ngừa bệnh hemophilia B.
  • Đề xuất triển khai phân tích mang gen, tư vấn di truyền và nâng cao năng lực kỹ thuật xét nghiệm nhằm cải thiện quản lý bệnh trong tương lai.

Hành động tiếp theo: Các cơ sở y tế và phòng xét nghiệm cần áp dụng quy trình phân tích đột biến gen F9 thường quy, đồng thời mở rộng chương trình tư vấn di truyền cho gia đình người bệnh để giảm thiểu gánh nặng bệnh tật trong cộng đồng.