Nghiên cứu về dịch chuyển không gian trong tiểu thuyết Linh Sơn của Cao Hành Kiện

• Tác giả: Nguyễn Công Cảnh
• Người hướng dẫn: PGS.TS Trần Lê Bảo
• Trường học: Đại học Quốc gia Hà Nội
• Chuyên ngành: Văn học nước ngoài
• Đề tài: Nghiên cứu dịch chuyển không gian trong tiểu thuyết Linh Sơn của Cao Hành Kiện
• Loại tài liệu: Luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2013
• Địa điểm: Hà Nội

• LỜI MỞ ĐẦU
• 1. CHƯƠNG 1: TỪ LÍ THUYẾT DỊCH CHUYỂN KHÔNG GIAN ĐẾN DỊCH CHUYỂN KHÔNG GIAN TRONG TIỂU THUYẾT LINH SƠN CỦA CAO HÀNH KIỆN
• 1.1. Không gian và sự dịch chuyển không gian nghệ thuật
• 1.2. Khái niệm “không gian nghệ thuật”. Trường phái địa lí – lịch sử và trường phái Hình thức Nga với vấn đề “sự dịch chuyển không gian”
• 1.3. Trường phái hình thức Nga
• 1.4. Từ dịch chuyển không gian trong văn học dân gian, du ký đến sự dịch chuyển không gian trong tiểu thuyết Linh Sơn
• 1.5. Dịch chuyển không gian trong thần thoại, sử thi, cổ tích
• 1.6. Sự mở rộng trục không gian theo tư duy nhị nguyên
• 1.7. Dịch chuyển tuyến tính
• 1.8. Dịch chuyển không gian trong thể tài du kí
• 1.9. Khái quát về dịch chuyển không gian trong tiểu thuyết Linh Sơn
• 1.10. Dưới góc nhìn trần thuật
• 2. SỰ DỊCH CHUYỂN CỦA TÂM VÀ THÂN GIỮA KHÔNG GIAN
• 2.1. Hành trình chiếm lĩnh không gian của nhân vật
• 2.2. Trạng thái chiếm lĩnh trong không gian vật lí. Trạng thái chiếm lĩnh trong không gian văn hóa – tư tưởng
• 2.3. Trạng thái chiếm lĩnh trong không gian tâm linh
• 2.4. Phương thức và phương tiện dịch chuyển
• 2.5. Dịch chuyển trong không gian hiện thực
• 2.6. Dịch chuyển trong không gian tâm lí
• 2.7. Cấu trúc sự dịch chuyển không gian trong Linh Sơn
• 2.8. Dịch chuyển một chiều
• 2.9. Dịch chuyển đa chiều
• 2.10. Tính đa nghĩa của sự dịch chuyển không gian trong Linh Sơn
• 2.11. Tìm về thiên nhiên như một phương thức trốn chạy hiện thực
• 2.12. Tìm về cội nguồn văn hóa, lịch sử
• 2.13. Hành trình giác ngộ tâm linh. Con người tìm sự an lạc trong tôn giáo. Tính không hay là chủ nghĩa hư vô
• 3. NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG VÀ TỔ CHỨC KHÔNG – THỜI GIAN TRONG LINH SƠN
• 3.1. Thời gian đa tuyến, đa chiều
• 3.2. Thời gian hành trình
• 3.3. Thời gian tự sự
• 3.4. Các kiểu không gian trong tiểu thuyết Linh Sơn
• 3.5. Không gian thiên nhiên
• 3.6. Không gian sinh hoạt
• 3.7. Không gian tâm lí
• 3.8. Không gian Thiêng
• 3.9. Nghệ thuật kỳ ảo hóa không gian. Hiện thực hóa không gian ảo
• 3.10. Nhòe mờ hóa ranh giới giữa thực và ảo
• 3.11. Không gian khép kín
• 3.12. Không gian đối lập
• 3.13. Nghệ thuật biểu trưng không gian. Người chỉ đường
• TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Giới thiệu về dịch chuyển không gian trong tiểu thuyết Linh Sơn

Nghiên cứu dịch chuyển không gian trong tiểu thuyết Linh Sơn của Cao Hành Kiện mở ra một góc nhìn mới về cách mà không gian được xây dựng và thể hiện trong tác phẩm. Không gian trong văn học không chỉ là bối cảnh mà còn là một yếu tố quan trọng trong việc phát triển nhân vật và cốt truyện. Tác phẩm Linh Sơn không chỉ đơn thuần là một hành trình vật lý mà còn là một hành trình tâm linh, nơi mà nhân vật khám phá bản thân và tìm kiếm ý nghĩa cuộc sống. Sự dịch chuyển không gian trong tác phẩm này thể hiện rõ nét qua các hình ảnh và biểu tượng, từ đó tạo nên một không gian nghệ thuật phong phú và đa dạng. Như một nhà phê bình đã nhận xét, "Mỗi bước đi của nhân vật đều mang theo những suy tư sâu sắc về cuộc sống và con người."

1.1. Khái niệm dịch chuyển không gian

Khái niệm dịch chuyển không gian trong văn học được hiểu là sự thay đổi vị trí của nhân vật trong không gian nghệ thuật, từ đó tạo ra những trải nghiệm và cảm xúc khác nhau. Trong Linh Sơn, Cao Hành Kiện đã khéo léo sử dụng không gian như một phương tiện để thể hiện những xung đột nội tâm của nhân vật. Hành trình của nhân vật không chỉ là một cuộc phiêu lưu mà còn là một quá trình tìm kiếm bản thân. Như một nhà nghiên cứu đã chỉ ra, "Không gian không chỉ là nơi diễn ra hành động mà còn là nơi phản ánh tâm trạng và cảm xúc của nhân vật."

II. Phân tích không gian trong tiểu thuyết Linh Sơn

Không gian trong Linh Sơn được xây dựng với nhiều lớp nghĩa, từ không gian vật lý đến không gian tâm linh. Cao Hành Kiện đã tạo ra một bức tranh không gian đa chiều, nơi mà mỗi không gian đều mang một ý nghĩa riêng. Không gian thiên nhiên được miêu tả sống động, thể hiện sự hùng vĩ và bí ẩn của núi rừng, đồng thời cũng là nơi nhân vật tìm kiếm sự an lạc. Một nhà phê bình đã nhận xét rằng, "Thiên nhiên trong Linh Sơn không chỉ là bối cảnh mà còn là một nhân vật sống động, ảnh hưởng đến tâm trạng và hành động của nhân vật." Sự dịch chuyển trong không gian không chỉ là một hành trình vật lý mà còn là một hành trình tâm linh, nơi mà nhân vật khám phá những giá trị sâu sắc của cuộc sống.

2.1. Không gian vật lý và tâm linh

Sự phân chia giữa không gian vật lý và không gian tâm linh trong Linh Sơn là một yếu tố quan trọng trong việc hiểu rõ hơn về hành trình của nhân vật. Cao Hành Kiện đã khéo léo kết hợp hai loại không gian này để tạo ra một bức tranh tổng thể về cuộc sống và con người. Hành trình của nhân vật không chỉ là một cuộc phiêu lưu vật lý mà còn là một cuộc tìm kiếm tâm linh. Như một nhà nghiên cứu đã chỉ ra, "Mỗi không gian mà nhân vật đi qua đều mang theo những bài học và trải nghiệm quý giá, giúp họ trưởng thành hơn."

III. Ý nghĩa của dịch chuyển không gian trong Linh Sơn

Ý nghĩa của dịch chuyển không gian trong Linh Sơn không chỉ dừng lại ở việc tạo ra bối cảnh cho câu chuyện mà còn là một phương tiện để nhân vật khám phá bản thân và tìm kiếm ý nghĩa cuộc sống. Cao Hành Kiện đã sử dụng không gian như một biểu tượng cho những khát vọng và nỗi đau của con người. Hành trình của nhân vật không chỉ là một cuộc tìm kiếm bên ngoài mà còn là một cuộc tìm kiếm bên trong. Một nhà phê bình đã nhận xét rằng, "Sự dịch chuyển không gian trong Linh Sơn là một hành trình đi tìm chính mình, nơi mà mỗi bước đi đều mang theo những suy tư sâu sắc về cuộc sống."

3.1. Tính biểu trưng của không gian

Tính biểu trưng của không gian trong Linh Sơn thể hiện rõ qua các hình ảnh và biểu tượng mà Cao Hành Kiện đã khéo léo xây dựng. Mỗi không gian mà nhân vật đi qua đều mang một ý nghĩa riêng, từ đó phản ánh những khát vọng và nỗi đau của con người. Như một nhà nghiên cứu đã chỉ ra, "Không gian trong Linh Sơn không chỉ là nơi diễn ra hành động mà còn là nơi phản ánh tâm trạng và cảm xúc của nhân vật."

Tổng quan nghiên cứu

Dịch chuyển không gian là một hiện tượng phổ biến trong văn học, đặc biệt trong thể loại tiểu thuyết và du ký, phản ánh nhu cầu khám phá và nhận thức thế giới của con người. Luận văn tập trung nghiên cứu dịch chuyển không gian trong tiểu thuyết Linh Sơn của nhà văn Cao Hành Kiện, tác phẩm đoạt giải Nobel Văn học năm 2000. Linh Sơn kể về chuyến đi kéo dài 10 tháng, vượt qua khoảng cách 15.000 km dọc sông Trường Giang và thung lũng Tứ Xuyên, nhằm sưu tầm văn hóa dân gian và tìm kiếm ngọn núi Linh Sơn kỳ ảo. Nghiên cứu nhằm làm sáng tỏ tính quan niệm và biểu trưng của dịch chuyển không gian trong tác phẩm, đồng thời phân tích sự kết hợp giữa kỹ thuật tự sự phương Tây và triết lý phương Đông.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào bản dịch tiếng Việt của Linh Sơn (bản dịch Trần Đĩnh, 2003), với trọng tâm là các mô hình không gian tiêu biểu mang tính hiện thực và tâm linh. Mục tiêu là khám phá cách dịch chuyển không gian góp phần phản ánh nội dung tư tưởng, triết lý nhân sinh và bối cảnh chính trị xã hội Trung Quốc trong giai đoạn cách mạng văn hóa (1966-1976). Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc mở rộng hiểu biết về nghệ thuật tự sự và thi pháp học hiện đại, đồng thời góp phần đánh giá đúng giá trị văn học của Cao Hành Kiện trong bối cảnh giao lưu văn hóa Đông - Tây.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn kế thừa và phát triển các lý thuyết về không gian nghệ thuật trong văn học, đặc biệt là khái niệm chronotope của Bakhtin, nhấn mạnh mối liên hệ chặt chẽ giữa không gian và thời gian trong tác phẩm. Ngoài ra, nghiên cứu dựa trên các mô hình không gian nghệ thuật được Lotman phân loại thành không gian điểm, tuyến tính và mặt phẳng, nhằm phân tích cấu trúc không gian trong Linh Sơn.

Lý thuyết về dịch chuyển không gian trong văn học dân gian được khai thác từ trường phái hình thức Nga (V. Propp) với 31 chức năng và 7 vai trò nhân vật, đặc biệt chú ý đến các chức năng liên quan đến sự ra đi, phiêu lưu và trở về. Trường phái địa lý - lịch sử Phần Lan (Anti Aarne, Stith Thompson) cung cấp bảng tra cứu motif văn học dân gian, giúp phân loại các dạng dịch chuyển không gian kỳ ảo như hành trình lên thiên đường, xuống địa ngục, phương tiện thần kỳ hỗ trợ dịch chuyển.

Ngoài ra, luận văn tham khảo các công trình nghiên cứu về thể loại du ký, sử thi, thần thoại và truyện cổ tích để làm rõ sự phát triển và biến đổi của motif dịch chuyển không gian qua các thể loại văn học khác nhau. Các lý thuyết về trần thuật đa điểm nhìn, nghệ thuật dòng ý thức và độc thoại nội tâm cũng được áp dụng để phân tích kỹ thuật tự sự trong Linh Sơn.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp liên ngành kết hợp giữa phân tích văn bản, thi pháp học, so sánh loại hình và phương pháp folklore để khảo sát dịch chuyển không gian trong Linh Sơn. Nguồn dữ liệu chính là bản dịch tiếng Việt của tiểu thuyết Linh Sơn (bản dịch Trần Đĩnh, 715 trang).

Cỡ mẫu nghiên cứu là toàn bộ 81 chương của tác phẩm, trong đó phân tích chi tiết các chương có sự dịch chuyển không gian rõ nét. Phương pháp chọn mẫu dựa trên tiêu chí tính đại diện của các đoạn trích thể hiện các dạng không gian và hành trình của nhân vật. Phân tích tập trung vào các mô hình không gian thực và ảo, không gian tâm linh, cũng như kỹ thuật trần thuật đa ngôi kể.

Timeline nghiên cứu kéo dài trong khoảng thời gian từ năm 2012 đến 2013, với các giai đoạn thu thập tư liệu, phân tích lý thuyết, khảo sát văn bản và tổng hợp kết quả. Việc đối chiếu với các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước giúp đảm bảo tính khách quan và toàn diện của luận văn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Dịch chuyển không gian đa chiều và đa tuyến tính: Trong 81 chương của Linh Sơn, có 34 chương trần thuật ở ngôi thứ hai gắn với hành trình của nhân vật "mi", 39 chương ở ngôi thứ nhất gắn với "ta", 3 chương ở ngôi thứ ba và 5 chương ở vai trò tác giả. Sự dịch chuyển không gian không chỉ diễn ra trong không gian thực mà còn trong không gian ảo, tâm linh và suy tưởng, tạo nên cấu trúc đa chiều phức tạp.

2. Không gian núi rừng và sông nước chiếm ưu thế: Nhân vật "ta" chủ yếu chiếm lĩnh không gian núi cao với 25 lần dịch chuyển lên các đỉnh núi như Ngũ Lĩnh (3200m), Đại Tuyết Sơn, Võ Đang, trong khi "mi" gắn với không gian sông nước, đặc biệt là dòng sông Quên lú với 15 chương liên quan. Núi rừng biểu tượng cho sự siêu thoát, tĩnh lặng, còn sông nước tượng trưng cho sự chảy trôi, buông bỏ và cái chết.

3. Sự chiếm lĩnh không gian mang tính nhận thức và tâm linh: Mỗi lần dịch chuyển đến không gian mới, nhân vật đạt được một ngưỡng nhận thức về địa lý, văn hóa (đối với "ta") hoặc tâm lý, tư tưởng (đối với "mi"). Không gian không chỉ là địa điểm vật lý mà còn là không gian biểu tượng, phản ánh trạng thái nội tâm và hành trình giác ngộ.

4. Dịch chuyển không gian như hành trình tìm kiếm bản thể và sự an lạc: Hành trình đến Linh Sơn không chỉ là chuyến đi thực tế mà còn là hành trình nội tâm, tìm kiếm sự yên bình và giác ngộ tâm linh. Dịch chuyển không gian trong tác phẩm mang tính bi kịch, phản ánh những bế tắc, trấn động tinh thần trong bối cảnh chính trị xã hội Trung Quốc thời cách mạng văn hóa.

Thảo luận kết quả

Sự đa chiều trong dịch chuyển không gian của Linh Sơn thể hiện sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa kỹ thuật tự sự phương Tây và triết lý phương Đông, tạo nên một cấu trúc tiểu thuyết độc đáo. Việc phân chia ngôi kể giữa "ta" và "mi" không chỉ làm rõ hai chiều không gian thực và tâm linh mà còn phản ánh sự phân đôi trong bản thể con người.

So sánh với các nghiên cứu về du ký truyền thống Trung Quốc như Tây Du Ký, Linh Sơn có sự khác biệt rõ rệt về tính hiện đại và phức tạp trong kỹ thuật trần thuật, đồng thời mang đậm dấu ấn cá nhân và chính trị. Không gian núi rừng trong Linh Sơn vừa là không gian vật lý vừa là không gian thiêng liêng, gắn với tín ngưỡng Phật giáo và Đạo giáo, tạo nên chiều sâu biểu tượng phong phú.

Việc nhân vật "mi" gắn với dòng sông Quên lú như một biểu tượng của sự chảy trôi và cái chết phản ánh quan niệm về sự vô thường và hư vô trong triết lý phương Đông. Các biểu đồ thể hiện tần suất xuất hiện các loại không gian (núi, sông, rừng) và phân bố chương theo ngôi kể sẽ giúp minh họa rõ nét hơn sự đa dạng và phân bố không gian trong tác phẩm.

Kết quả nghiên cứu góp phần làm rõ vai trò quan trọng của dịch chuyển không gian trong việc xây dựng nội dung tư tưởng và nghệ thuật tự sự của Linh Sơn, đồng thời mở rộng hiểu biết về mối quan hệ giữa không gian nghệ thuật và nhận thức con người trong văn học hiện đại.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường nghiên cứu liên ngành về không gian nghệ thuật: Khuyến khích các nhà nghiên cứu kết hợp lý thuyết văn học, triết học và nhân học để phân tích sâu hơn về dịch chuyển không gian trong các tác phẩm văn học hiện đại nhằm nâng cao chất lượng nghiên cứu.

2. Phát triển phương pháp phân tích trần thuật đa điểm nhìn: Áp dụng kỹ thuật phân tích trần thuật đa ngôi kể và dòng ý thức để khai thác chiều sâu tâm lý và cấu trúc không gian trong tiểu thuyết, giúp hiểu rõ hơn về mối quan hệ giữa nhân vật và không gian.

3. Khuyến khích dịch thuật và phổ biến tác phẩm Cao Hành Kiện: Đẩy mạnh dịch thuật Linh Sơn và các tác phẩm khác của Cao Hành Kiện sang nhiều ngôn ngữ nhằm giới thiệu rộng rãi giá trị văn học và tư tưởng của tác giả, đặc biệt tại các nước Đông Nam Á.

4. Tổ chức hội thảo chuyên đề về dịch chuyển không gian trong văn học: Chủ trì các hội thảo khoa học quốc tế và trong nước để trao đổi, chia sẻ kết quả nghiên cứu, tạo diễn đàn cho các nhà nghiên cứu phát triển lý thuyết và ứng dụng thực tiễn.

Các giải pháp trên nên được thực hiện trong vòng 3-5 năm tới, với sự phối hợp của các trường đại học, viện nghiên cứu văn học và các tổ chức văn hóa nhằm nâng cao nhận thức và phát triển nghiên cứu về dịch chuyển không gian trong văn học.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Sinh viên và nghiên cứu sinh ngành Văn học nước ngoài: Luận văn cung cấp cơ sở lý thuyết và phân tích chi tiết về kỹ thuật tự sự và không gian nghệ thuật, giúp nâng cao kiến thức chuyên sâu và kỹ năng phân tích văn bản.

2. Giảng viên và nhà nghiên cứu văn học hiện đại: Tài liệu là nguồn tham khảo quý giá để phát triển các bài giảng, nghiên cứu về tiểu thuyết hiện đại, đặc biệt là văn học Trung Quốc đương đại và giao lưu văn hóa Đông - Tây.

3. Biên dịch viên và dịch giả văn học: Hiểu rõ về cấu trúc không gian và trần thuật trong Linh Sơn giúp dịch giả chuyển tải chính xác và tinh tế các tầng nghĩa trong tác phẩm, nâng cao chất lượng bản dịch.

4. Nhà văn và nhà phê bình văn học: Luận văn cung cấp góc nhìn mới về nghệ thuật xây dựng không gian và trần thuật đa chiều, hỗ trợ sáng tạo và phê bình các tác phẩm văn học hiện đại có yếu tố dịch chuyển không gian.

Câu hỏi thường gặp

1. Dịch chuyển không gian trong Linh Sơn có điểm gì đặc biệt so với các tác phẩm du ký khác?
   Linh Sơn kết hợp dịch chuyển không gian thực tế với không gian tâm linh và suy tưởng, sử dụng trần thuật đa điểm nhìn, tạo nên cấu trúc đa chiều phức tạp, khác biệt với du ký truyền thống chỉ tập trung vào hành trình vật lý.

2. Vai trò của không gian núi rừng trong tiểu thuyết là gì?
   Núi rừng trong Linh Sơn vừa là không gian vật lý hiểm trở vừa mang ý nghĩa thiêng liêng, biểu tượng cho sự siêu thoát và giác ngộ tâm linh, góp phần thể hiện trạng thái nội tâm và hành trình nhận thức của nhân vật.

3. Tại sao nhân vật "mi" lại gắn với không gian sông nước?
   Sông nước tượng trưng cho sự chảy trôi, buông bỏ và cái chết, phản ánh trạng thái tâm lý bi quan, cô đơn và bế tắc của nhân vật "mi" trong hành trình tìm kiếm Linh Sơn, tạo nên sự đối lập với nhân vật "ta".

4. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng để phân tích dịch chuyển không gian?
   Luận văn sử dụng phương pháp liên ngành, kết hợp phân tích văn bản, thi pháp học, so sánh loại hình và folklore, với cỡ mẫu toàn bộ 81 chương của tác phẩm, nhằm đảm bảo phân tích toàn diện và sâu sắc.

5. Ý nghĩa của dịch chuyển không gian trong bối cảnh chính trị xã hội Trung Quốc?
   Dịch chuyển không gian trong Linh Sơn phản ánh sự trốn chạy hiện thực, tìm kiếm tự do và giác ngộ trong bối cảnh cách mạng văn hóa đầy biến động, thể hiện nỗi cô đơn và bế tắc của con người trước áp lực chính trị.

Kết luận

• Luận văn làm rõ tính đa chiều, đa tuyến tính của dịch chuyển không gian trong tiểu thuyết Linh Sơn, kết hợp không gian thực và tâm linh.
• Phân tích chi tiết không gian núi rừng và sông nước, biểu tượng cho sự siêu thoát và chảy trôi trong hành trình nhân vật.
• Khẳng định vai trò của dịch chuyển không gian trong việc phản ánh nội dung tư tưởng, triết lý và bối cảnh chính trị xã hội Trung Quốc.
• Đề xuất các giải pháp nghiên cứu liên ngành, phát triển kỹ thuật phân tích trần thuật và phổ biến tác phẩm Cao Hành Kiện.
• Gợi mở hướng nghiên cứu sâu hơn về dịch chuyển không gian trong văn học hiện đại và giao lưu văn hóa Đông - Tây.

Tiếp theo, nghiên cứu có thể mở rộng phân tích so sánh với các tác phẩm du ký và tiểu thuyết hiện đại khác, đồng thời ứng dụng kết quả vào giảng dạy và sáng tác văn học. Độc giả và nhà nghiên cứu được khuyến khích tiếp cận và khai thác sâu hơn các khía cạnh thi pháp và biểu tượng trong Linh Sơn để hiểu rõ hơn về nghệ thuật và tư tưởng của Cao Hành Kiện.