Tổng quan nghiên cứu

Di tích Thái Lăng (Đông Triều – Quảng Ninh) là một trong những di tích lăng tẩm quan trọng của nhà Trần, được khai quật với quy mô lớn lần đầu tiên, cung cấp tư liệu quý giá về kiến trúc, vật liệu xây dựng và các hiện vật liên quan. Với diện tích mặt bằng tổng thể khoảng 3.267m² ở cấp nền một, Thái Lăng được xây dựng trên đỉnh đồi Táng Quỷ, tọa lạc tại vị trí phong thủy đắc địa với thế “tay ngai”, tựa lưng vào núi Bảo Đài, hai bên là Thanh Long và Bạch Hổ, minh đường tụ thủy. Qua hai đợt khai quật năm 2007 và 2008, hệ thống di tích gồm ba cấp nền hình chữ nhật chồng lên nhau, các dấu vết kiến trúc móng trụ, bó nền, sân, đường, cống thoát nước cùng hàng nghìn di vật đa dạng đã được phát hiện.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm hệ thống hóa tư liệu khảo cổ học về Thái Lăng, làm rõ cấu trúc mặt bằng, đặc trưng di tích và di vật, quá trình tồn tại và biến đổi của di tích trong lịch sử. Đồng thời, luận văn so sánh Thái Lăng với các lăng tẩm thời Trần khác tại An Sinh và các khu vực lân cận như Tam Đường (Thái Bình), Thiên Trường (Nam Định), Thăng Long (Hà Nội) để xác định giá trị lịch sử, văn hóa của di tích. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào phần địa thượng của lăng, tức các công trình kiến trúc trên mặt đất, trong khoảng thời gian từ thế kỷ 14 đến nay, tại khu vực xã An Sinh, huyện Đông Triều, tỉnh Quảng Ninh.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp cơ sở khoa học cho công tác bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị di tích Thái Lăng, góp phần làm sáng tỏ hệ thống lăng tẩm nhà Trần, đồng thời bổ sung kiến thức về văn hóa tín ngưỡng và phong tục chôn cất của tầng lớp quý tộc phong kiến Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu khảo cổ học truyền thống kết hợp với phương pháp luận duy vật lịch sử và duy vật biện chứng. Hai khung lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  • Lý thuyết khảo cổ học về di tích lăng tẩm: tập trung vào phân tích cấu trúc mặt bằng, kỹ thuật xây dựng, vật liệu kiến trúc và các loại hình di vật để nhận diện đặc trưng văn hóa, xã hội của thời kỳ phong kiến. Khái niệm “địa thượng” và “địa hạ” được sử dụng để phân biệt phần kiến trúc trên mặt đất và dưới lòng đất của lăng mộ.

  • Lý thuyết phong thủy trong kiến trúc lăng tẩm: nghiên cứu vị trí địa lý, cảnh quan tự nhiên và mối quan hệ giữa địa hình với các yếu tố phong thủy như Thanh Long, Bạch Hổ, minh đường tụ thủy, hậu chẩm tựa núi nhằm giải thích sự lựa chọn vị trí xây dựng lăng mộ.

Các khái niệm chuyên ngành được sử dụng gồm: lăng tẩm, sơn lăng, bó nền, móng trụ, cấp nền, đường thần đạo, vật liệu kiến trúc (gạch bìa loại 1, đá cuội), di vật gốm sứ, đồ sành, tượng đá, bậc tam cấp, kỹ thuật xây dựng ta luy.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu khảo cổ học truyền thống kết hợp kỹ thuật hiện đại:

  • Nguồn dữ liệu: Toàn bộ di tích và di vật thu thập qua hai đợt khai quật năm 2007 và 2008 tại khu vực Đảo Vua, xã An Sinh, Đông Triều; các hiện vật do nhân dân và cơ quan chức năng thu nhặt; tài liệu sử liệu, bản đồ, bản vẽ, ảnh minh họa liên quan đến hệ thống lăng tẩm nhà Trần.

  • Phương pháp phân tích: Khảo sát hiện trường, thám sát, khai quật có hệ thống với 5 hố thăm dò chính (H1-H5) trên các cấp nền; đo vẽ hiện vật, dập hoa văn, chụp ảnh; xử lý bản vẽ bằng AutoCAD, xử lý ảnh bằng Photoshop; thống kê, phân tích tổng hợp đặc trưng kỹ thuật và mỹ thuật của vật liệu kiến trúc và di vật; so sánh đối chiếu với các di tích lăng tẩm khác trong khu vực và các triều đại phong kiến khác.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu khảo cổ học bắt đầu từ năm 2007 với đợt khai quật thăm dò, tiếp tục khai quật tổng thể năm 2008, phân tích và tổng hợp dữ liệu trong các năm tiếp theo đến năm 2011 khi luận văn được hoàn thiện.

Cỡ mẫu khảo cổ học gồm toàn bộ khu vực trung tâm phía Nam Đảo Vua với diện tích khai quật khoảng 718,5m² ở cấp nền hai và 94,75m² ở cấp nền ba, đảm bảo tính đại diện cho toàn bộ di tích. Phương pháp chọn mẫu dựa trên vị trí địa hình, dấu vết kiến trúc và phân bố di vật nhằm khai thác tối đa thông tin về cấu trúc và quá trình phát triển của di tích.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Cấu trúc mặt bằng ba cấp nền hình chữ nhật chồng lên nhau:

    • Cấp nền một có diện tích 3.267m², rộng 54m (Đông-Tây), dài 60m (Bắc-Nam), được kè bằng đá cuội theo lối ta luy.
    • Cấp nền hai diện tích 718,5m², cao hơn cấp một 1,2m, có bốn mặt được kè đá cuội, mở các bậc tam cấp dẫn lên cấp một với thành bậc trang trí rồng và tượng sấu thần.
    • Cấp nền ba diện tích 94,75m², cao hơn cấp hai 0,7m, được xây bó nền bằng cuội và gạch bìa loại 1, có dấu vết kiến trúc móng trụ và bó nền gia cố.

  2. Hệ thống kiến trúc và kỹ thuật xây dựng:

    • Phát hiện móng trụ, bó nền, sân, đường, cống thoát nước với kỹ thuật xây dựng tinh xảo, sử dụng gạch bìa loại 1, đá cuội kích thước đồng đều (10x15cm).
    • Các bậc tam cấp BT110 có cấu trúc 7 bậc, rộng 1,45m, cao mỗi bậc 25cm, thành bậc trang trí rồng; BT109 và BT111 có 3 bậc, rộng 1,2m, thành bậc trang trí tượng sấu thần.

  3. Di vật đa dạng và phong phú:

    • Hàng nghìn hiện vật gồm gốm men, đồ sành, tượng đá, ngói mũi sen, bát men trắng, bình men ngọc thời Trần thế kỷ 14.
    • Các tượng đá gồm tượng người, tượng thú, tượng rùa đá lớn (dài 1,57m, rộng 0,94m), tượng rồng, uyên ương thể hiện giá trị mỹ thuật và tín ngưỡng.

  4. Vị trí và cảnh quan phong thủy đắc địa:

    • Thái Lăng tọa lạc trên đồi Táng Quỷ, giữa thung lũng, ba mặt được núi bao bọc, phía trước có dòng suối tạo thế tụ thủy minh đường, phù hợp với nguyên tắc phong thủy truyền thống.
    • Vị trí này tạo nên sự uy nghiêm, thâm trầm, thể hiện sự kết hợp hài hòa giữa thiên nhiên và kiến trúc nhân tạo.

Thảo luận kết quả

Các phát hiện cho thấy Thái Lăng là một di tích lăng tẩm có quy mô lớn, cấu trúc phức tạp và kỹ thuật xây dựng tinh vi, phản ánh trình độ kiến trúc và mỹ thuật thời Trần. Việc phát hiện ba cấp nền chồng xếp theo hình kim tự tháp cho thấy sự phân tầng rõ rệt trong không gian kiến trúc, tương ứng với các chức năng nghi lễ và thờ cúng khác nhau.

So sánh với các lăng tẩm khác trong khu vực An Sinh và Tam Đường, Thái Lăng có cấu trúc mặt bằng tương đối đầy đủ và bảo tồn tốt hơn, đặc biệt là hệ thống bậc tam cấp trang trí rồng và tượng sấu thần, biểu tượng quyền lực và tín ngưỡng. Các di vật gốm sứ và tượng đá cũng góp phần làm rõ niên đại và giá trị văn hóa của di tích.

Việc lựa chọn vị trí xây dựng theo phong thủy truyền thống không chỉ thể hiện quan niệm tín ngưỡng mà còn đảm bảo sự bền vững về mặt địa lý, tạo nên cảnh quan hài hòa, phù hợp với vai trò của lăng mộ vua chúa. Các dữ liệu có thể được trình bày qua bản đồ mặt bằng ba cấp nền, biểu đồ phân bố di vật theo loại hình và bảng thống kê kích thước, kỹ thuật xây dựng các thành phần kiến trúc.

Kết quả nghiên cứu góp phần làm sáng tỏ cấu trúc, quá trình phát triển và giá trị lịch sử của Thái Lăng, đồng thời cung cấp cơ sở so sánh với các di tích lăng tẩm thời Trần và các triều đại phong kiến khác, mở rộng hiểu biết về văn hóa lăng mộ Việt Nam.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường bảo tồn và phục hồi di tích Thái Lăng

    • Thực hiện các biện pháp bảo vệ cấp nền, bó nền và các dấu vết kiến trúc hiện còn.
    • Thời gian: 3 năm; Chủ thể: Ban Quản lý di tích tỉnh Quảng Ninh phối hợp Viện Khảo cổ học.

  2. Xây dựng phương án quy hoạch tổng thể khu di tích lăng tẩm nhà Trần tại An Sinh

    • Phối hợp nghiên cứu cảnh quan, kết nối các lăng tẩm, đền miếu trong khu vực để phát huy giá trị lịch sử văn hóa.
    • Thời gian: 2 năm; Chủ thể: UBND huyện Đông Triều, Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch.

  3. Phát triển du lịch văn hóa gắn với giáo dục lịch sử

    • Tổ chức các tour tham quan, trưng bày di vật, giới thiệu giá trị khảo cổ học và phong thủy của Thái Lăng.
    • Thời gian: 1-2 năm; Chủ thể: Ban Quản lý di tích, doanh nghiệp du lịch địa phương.

  4. Tiếp tục nghiên cứu chuyên sâu về di vật và kỹ thuật xây dựng

    • Áp dụng công nghệ hiện đại như quét 3D, phân tích vật liệu để làm rõ kỹ thuật xây dựng và niên đại.
    • Thời gian: 3 năm; Chủ thể: Viện Khảo cổ học, các trường đại học liên quan.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà nghiên cứu khảo cổ học và lịch sử

    • Lợi ích: Cung cấp dữ liệu chi tiết về cấu trúc, di vật và giá trị văn hóa của lăng tẩm thời Trần.
    • Use case: So sánh với các di tích khác, phát triển nghiên cứu chuyên sâu về kiến trúc lăng mộ.

  2. Cơ quan quản lý di tích và bảo tồn văn hóa

    • Lợi ích: Cơ sở khoa học để xây dựng kế hoạch bảo tồn, phục hồi và phát huy giá trị di tích.
    • Use case: Lập quy hoạch bảo tồn, hướng dẫn trùng tu phù hợp.

  3. Giảng viên và sinh viên ngành khảo cổ học, lịch sử nghệ thuật

    • Lợi ích: Tài liệu tham khảo phong phú về phương pháp nghiên cứu, kỹ thuật khai quật và phân tích di tích.
    • Use case: Học tập, nghiên cứu luận văn, đề tài tốt nghiệp.

  4. Doanh nghiệp du lịch văn hóa và cộng đồng địa phương

    • Lợi ích: Hiểu rõ giá trị di tích để phát triển sản phẩm du lịch bền vững, nâng cao nhận thức bảo vệ di sản.
    • Use case: Xây dựng tour du lịch, tổ chức sự kiện văn hóa.

Câu hỏi thường gặp

  1. Di tích Thái Lăng có quy mô lớn nhất trong hệ thống lăng tẩm nhà Trần không?
    Thái Lăng là một trong những di tích có quy mô lớn và được bảo tồn tương đối đầy đủ với diện tích cấp nền một khoảng 3.267m², cấu trúc ba cấp nền rõ ràng, tuy nhiên các lăng khác như Mục Lăng, Ngải Sơn cũng có quy mô đáng kể nhưng hiện đã bị phá hủy hoặc biến đổi nhiều.

  2. Các di vật tìm được tại Thái Lăng có giá trị gì đặc biệt?
    Di vật gồm gốm men, đồ sành, tượng đá, ngói mũi sen, bát men trắng thời Trần thế kỷ 14, phản ánh kỹ thuật sản xuất, mỹ thuật và tín ngưỡng của thời kỳ này, đồng thời giúp xác định niên đại và so sánh với các di tích khác.

  3. Phương pháp khai quật được áp dụng như thế nào?
    Khai quật có hệ thống với 5 hố thăm dò trên các cấp nền, kết hợp đo vẽ, chụp ảnh, dập hoa văn, xử lý bản vẽ bằng AutoCAD, phân tích tổng hợp dữ liệu để làm rõ cấu trúc và đặc trưng di tích.

  4. Vị trí xây dựng Thái Lăng có ý nghĩa phong thủy ra sao?
    Thái Lăng được xây dựng trên đồi Táng Quỷ, có thế tựa lưng vào núi cao, hai bên là Thanh Long và Bạch Hổ, phía trước có minh đường tụ thủy, phù hợp với nguyên tắc phong thủy truyền thống, thể hiện sự uy nghiêm và bền vững.

  5. Luận văn có thể hỗ trợ gì cho công tác bảo tồn di tích?
    Luận văn cung cấp cơ sở khoa học về cấu trúc, kỹ thuật xây dựng, phân bố di vật, giúp xây dựng phương án bảo tồn, phục hồi phù hợp, đồng thời đề xuất quy hoạch tổng thể và phát triển du lịch văn hóa bền vững.

Kết luận

  • Thái Lăng là di tích lăng tẩm nhà Trần có quy mô lớn, cấu trúc ba cấp nền hình chữ nhật chồng xếp, kỹ thuật xây dựng tinh vi với các bậc tam cấp trang trí rồng, tượng sấu thần.
  • Hệ thống di vật phong phú gồm gốm sứ, tượng đá, ngói men thời Trần thế kỷ 14, góp phần làm rõ niên đại và giá trị văn hóa của di tích.
  • Vị trí xây dựng đắc địa theo phong thủy truyền thống, thể hiện sự kết hợp hài hòa giữa thiên nhiên và kiến trúc nhân tạo.
  • Kết quả nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho công tác bảo tồn, phục hồi, quy hoạch và phát triển du lịch văn hóa tại khu di tích.
  • Đề xuất các giải pháp bảo tồn, quy hoạch tổng thể, phát triển du lịch và nghiên cứu chuyên sâu nhằm phát huy giá trị di tích trong tương lai.

Luận văn hy vọng sẽ là tài liệu tham khảo hữu ích cho các nhà nghiên cứu, cơ quan quản lý và cộng đồng trong việc bảo tồn và phát huy giá trị di tích Thái Lăng, góp phần bảo vệ di sản văn hóa quốc gia. Đề nghị các bên liên quan phối hợp triển khai các giải pháp bảo tồn và phát triển bền vững trong thời gian tới.